Штрыфлiны

ШТРЫФЛІНЫ З ПАНСКАГА САДУ
леанід ПРАНЧАК

Я з’явіўся на гэты свет, як казала мама, 12 лістапада 1958 года ў 12 гадзін дня.
Ва ўсіх маіх дакументах, а таксама ў даведках і энцыклапедыях месцам нараджэння ўказана вёска Пранчакі Ляхавіцкага раёна.
Але гэта не так. Бо на самай справе месца майго нараджэння: вёска Вошкаўцы, кіламетры 3-4 ад Пранчакоў, а дакладней былы маёнтак пана Тадэвуша Бохвіца, сына знакамітага асветніка і філосафа Фларыяна Бохвіца.
   Пасля другой сусветнай вайны ў большым з Вошкаўскіх дамоў Бохвіцаў размясцілі вясковую бальніцу, а ў адным з флігеляў радзільны дом.
Вакол панскіх будынкаў рос вялікі яблыневы сад, у розныя бакі разыходзіліся ліпавыя алеі, шумелі  лістотай тутэйшыя і экзатычныя дрэвы. Месца было вельмі прыгожае і ўзнёслае, светлае і прыцягальнае. Вайна ашчадна абышла яго бокам, пакінуўшы цэлым і непашкоджаным.
  Побач з Вошкаўцамі – у  Бажках – жыла бацькавая дваюрадная сястра Вера, і, калі мы прыязджалі да яе ў госці, то зазвычай не міналі і Вошкаўцы. Гулялі па садзе, рвалі чарэшні,  збіралі спелыя ападкі белага наліву.
 Бацька гэтыя мясціны любіў і добра ведаў, бо ў маладосці сам батрачыў у пана.
 А мяне сюды нясцерпна цягнула заўсёды, хоць да пэўнага часу я і не згагадваўся чаму.
Была ў Вошкаўцах яшчэ адна славутасць, якую я таксама вельмі любіў. Гэта  Чырвоны панскі млын.
Пару  разоў у год бацька прывозіў сюды малоць збожжа і для мяне было вялікім шчасцем, калі ён браў мяне з сабой.
Тут заўсёды была чарга з коньскіх падводаў, бо панскі млын лічыўся найлепшым ва ўсёй акрузе, а пірагі і аладкі з  мукі з-пад жорнаў гэтага млына, выходзілі нашмат смачнейшымі, чым з крамнай.
Уся справа, на думку бацькі, была ў жорнах. Іх пан калісьці прывёз нібыта ажно з Англіі ці Амерыкі разам з іншымі машынамі і прыстасаваннямі. Мука тонкага памолу такой высокай якасці атрымлівалася толькі тут.
– А які ён быў, той пан Бохвіц?– неаднойчы пытаўся я ў бацькі.
На што ён заўсёды адказаваў аднолькава:
– Пан, як пан! Разумны. Паставіў такі млын, што той ужо 50 гадоў збожжа меле. Хоць і не пану. – Бацька па-сялянску спачуваў былому ўласніку млына, у якога гэты млын Саветы адабралі ў 1939 годзе.
Панскі сад і маёнтак у Вошкаўцах надзяляліся мной з самага маленства нейкім дзіўным казачным арэолам, да якога, як мне здавалася, я таксама меў дачыненне ўжо самім фактам майго майго з’яўлення на свет у  былых пакоях старога пана.
Панскі сад, панская сажалка, панскі двор… Гэта гучала як замова, як пароль у будучыню, як прыдуманая рэальнасць прыгожага, але недаступнага жыцця, якога я не ведаў, не бачыў, але мог лёгка і летуценна ўявіць сабе, блукаючы па ліпавых алеях і слухаючы бацькавы ўспаміны.
Дзякуй Богу, пасля майго нараджэння ні мама, ні я больш не ляжалі ў Вошкаўскай бальніцы.
Наступны раз пасля родаў мама трапіла сюды гадоў праз дваццаць пяць у пачатку васьмідзесятых з хваробай ног.
Я на ровары прыехаў з Мінску адведаць яе.
Была лагодная позняя восень. Мы сядзелі адны ў блакітнай альтанцы ва ўнутраным дворыку бальніцы і ціха размаўлялі. Маме палепшала і яна не выглядала сумнай. Расказвала, як ёй добра тут з кабетамі навакольных вёсак.
– Нагаваруся і наслухаюся ўсякіх небыліц на ўсё жыццё.
У старым, але дагледжаным панскім садзе лістота амаль абсыпалася, агаліўшы свету парослыя мохам галіны і пераспелыя яблыкі, што дзе-нідзе яшчэ віселі на вецці. І толькі ў бальнічным двары на разгалінастай старой  яблыні чырванеў і красаваўся спелы наліўны штрыфель.
Мяне так уразілі гэтыя апошнія асеннія яблыкі сваёй крамянасцю, чысцінёй, дасканаласцю яблычнай формы, што я не стрымаўся, залез  на дрэва і пачаў прагна і спрытна ірваць іх, нібыта баяўся, што яны вось-вось упадуць і разаб’юцца, як шкляныя.
Я ліхаманкава хапаў іх  за жоўта-чырвоныя гарачыя бакі, як маленькія спелыя сонцы. Адзін, другі, трэці… Штук дзесяць ўжо ляжала ў маёй дарожнай сумцы.
– Сынок, нашто яны табе, гэтыя штрыфліны? У нас жа за хатай свае асыпаюцца… – Мама няўцямна глядзела на мяне.
–  Мама, дык то ж панскія! – як нейкі вядомы толькі мне сакрэт на адным дыханні выпаліў я.
– Ну дык што, што панскія? Тут жа ўсё панскае… – не разумела майго ўзрушэння мама.
– Значыць, і я панскі?
– Што ты чаўпеш? – яна пачынала злавацца.
– Я ж нарадзіўся тут, значыць, я таксама панскі, -- узбуджана тлумачыў я свае экстравагантныя для вёскі паводзіны і інтуітыўна зноў цягнуўся за яшчэ адным яблыкам.
– Дык што, гэтыя яблыкі таксама твае? – з яўным выклікам наляцела на мяне мама.
Але яна яшчэ не ведала, што ёй рабіць: ці прыпыніць гэты нязлосны гвалт сярод белага дня ці проста рассмяяцца.
– Мае!– як адрэзаў я.
–Ха-ха-ха! – яна зарагатала на поўны рот і па яе разняволеным смеху ад майго недарэчнага жарту я адчуў, што яна папраўляецца.
– Ну, прыдумаў дык прыдумаў! 
– Нічога не прыдумаў, – агрызнуўся я, – Ты ж сама мне і сказала, што я нарадзіўся тут.
– Тут, канечне, тут. Але ж гэта не дае табе права красці чужыя яблыкі, – мама ледзь стрымлівала смех.
– Злазь! – яе голас стаў строгім і ўладарным, -- а то, як убачаць санітаркі, што ты тут вытвараеш, то не паглядзяць на тваё панства і за ногі сцягнуць на зямлю. Аднясі лепей ім гэтыя яблыкі, хай кампот звараць.
 Мой гуллівы і дураслівы настрой перадаўся ёй і яна сама пачала гумарыць і смяяцца:
– А я ж і не ведала тады, што пана нарадзіла! Дык, можа, ты цяпер Бохвіцам запішашся, яблычны пан Леанід?! – яе чысты і малады смех вясновым жаўруком звінеў на бальнічным панадворку.
А я ўсёй душой упершыню адчуваў невымоўную роднасць і непарыўную сувязь з ёй, самым дарагім мне на свеце чалавекам. Як мне падабаўся гэты нязмушаны смех, які лагодзіў маё сэрца нязнанай дагэтуль ласкай і ўдзячнасцю.
Чырвоныя панскія штрыфліны, з-за якіх мы трохі тэатральна сварыліся, зблізілі нас, сына і маці, так, як не маглі зблізіць 25 гадоў сумеснага жыцця.
На гэтай шчымлівай і крыху дураслівай ноце мы развіталіся, я асядлаў свой веласіпед, і гатоў быў ірвануць з месца, калі мама нечакана прапанавала:
– Можа хочаш паглядзець, дзе я ляжала, калі нарадзіла цябе.
– Вельмі хачу!
Праз заднія дзверы мы ўвайшлі ў пакой, дзе калісьці была галоўная панская святліца, а цяпер – вялікая, на ўсе вокны, заля, застаўленая  радамі аднолькавых жалезных ложкаў.
На прыхадзе стаяла высокая салатавая грубка з узорчатымі кафлямі.
Я падыйшоў і прытуліўся спінай да патрэсканай там-сям кафлі, паклаў рукі на яе блішчастую эмалевую паверхню. Кафля была цёплая, нават гарачая і амаль апякала скуру.
Але я наўмысна не адымаў ад грубкі свае азяблыя рукі, бо так моцна хацелася, каб гэтае густое балючае цяпло маладосці засталося ў маіх руках назаўсёды такім жа гарачым, як кроў у сэрцы.
…Буйныя чырвоныя штрыфелі, што я сарваў з панскай яблыні, санітаркам я так і не аддаў, хоць мама і прасіла мяне аб гэтым...
– Што падумалі людзі пра цябе, калі ты так зрабіў? –турбавалася яна за маю рэпутацыю, калі я ёй сказаў пра гэта ў свой наступны прыезд.
– Што падумалі, га? – устрывожана паўтарыла яна. 
– Падумалі, што я галодны!
– Гаворыш абы што, – мой адказ ёй зусім не спадабаўся.
Але яна толькі ўздыхнула:
– Ну, як сам знаеш… – і больш не ўспамінала пра той незразумелы для яе ўсплёск маёй сквапнасці.
   Яблыкі тыя я прывёз у Мінск. Тросся над імі, як над нейкай дарагой мне каштоўнасцю, сапраўдную вартасць якой ведаю толькі я і больш ніхто. І гэтая вартасць была такой бясцэннай, што я не мог сваімі словамі апісаць яе.
Толькі ведаў, што яна вышэй за любую іншую зямную каштоўнасць.
Я спажываў прывезеныя штрыфліны дзесьці з тыдзень, расцягваючы амаль хмельную асалоду, якой я сам і надзяліў іх, і сам жа без меры багатварыў яе.
Я не кусаў цэлы яблык зубамі, не грыз яго, а браў вострае сталёвае лязо і акуратна дзяліў духмяны, як жнівеньская раніца, мяккаваты шар са свежасці і салодка-кіславатага соку на скрылікі… А пасля марудна і з усведамленнем важнасці моманту смакаваў іх у прыкуску з цвёрдым літоўскім сырам, чуйна ўслухоўваючыся ў бясконцыя і такія прыемныя эмоцыі шчасця і гармоніі адкрытай мне спрадвечнай таямніцы, дзіцячай непасрэднасці і даверлівасці, якія захлыналі пяшчотай і радасцю ўсю маю істоту, выцяснялі са свядомасці і памяці ўсё астатняе, як непатрэбнае і малазначнае.
Я адчуваў, як мая душа і цела напаўняліся нязнанай дасюль сілай і хваляваннем.
Як меламінавая губка, я нібыта ўпітваў у сябе той невынішчальны часам і людзьмі родны пах абшарпаных панскіх пакояў і безабаронны, амаль дзіцячы пах парэпаных маміных рук, злёгку змазаных кароўскім маслам, каб не трэскалася скура. Уперамешку з  незабыўным водарам панскіх штрыфлінаў і прэлага паху апалага лісця;  з бляклай пастэльнасцю апошніх фарбаў вошкаўскага саду і з далёкім глухаватым рэхам драўляных маснічын на падлозе былой радзільні.
Праз мінулы час і туман пражытых дзён я, нібы цяпер памятаю, амаль фізічна, тыя пяшчотныя і ўжо без цяпла промні барвовага, круглага, як яблык сонца, што адбівалася тады ў  вокнах колішняга маёнтка пана Тадэвуша Бохвіца, у якім мне выпала шчасце з'явіцца на гэты свет.

12.11.2021
01.11.2025