Халкьдин адетар. Сочинение

Салманова Камила.
Сочинение: «Хзандин адетар – халкьдин адетар я»
 «ДидедчIал хуьзвай такьатар».
Чилел яшамиш жезвай гьар са халкьдихъ вичин адетар ава. А адетар халкьарин милливилелай, диндилай, тарихдилай, културадилай, яшамиш жезвай чкадилай аслу я. ГьакIни халкьдин адетар хзанри кьабулнава. Халкьдин адетар хзанрин адетрини девлетлу ийизва. Вири халкьарин адетар абурун чIаларихъ галаз сих алакъада ава. Адетри чIал хуьниз еке таъсирзава.
Заз инал халкьдин адетри, хзандин адетри чIал хуьниз гьихьтин куьмек гузватIа лугьуз кIанзава, жуван фикирдалди.
ЧIал хуьнин патахъай сифте хзандал еке къал ала. Ахпани, хзанда къачур чирвилер школада гегьеншарзава. Аялдиз чIал чируна сифте дидедин пай гзаф я. Белки гьавиляй чи чIалазни дидедчIал лугьузва. Аял хайидалай ам школадиз фидалди, адахъ диде гелкъвезва, рахазва, къугъунарзава, бязи регьят кIвалахар гьикI тамамардатIа къалурзава.
Дидедин лайлаяр, куьлуь къугъунар вири чIалахъ галаз алакъада ава. Дидеди махар кIелунини аялдиз чIал хъсандиз чирда, аялдиз ктабар кIелиз кIан жеда. Аял хайидалай ам куьчедиз аялрихъ галаз къугъваз фидалди, вири и вахт дидедин тербиядин вахт я.
Дидедин рол иллаки рушариз тербия гунин карда зурба я. Дидеди рушаз дишегьлидиз талукь вири кIвалахар чирзава. Жуван ва кIвалин михьивал ийиз, пек-партал чуьхуьз, уьтуь ягъиз, хуьрек гьазуриз, парталдин акъахай чка рас хъийиз, хкатай дуьгме кутаз ва маса кIвалахар.
Аялриз дуьз тербия гуниз бубадин ролни еке я. Бубадин зегьмет эркек веледриз тербия гунин карда зурба я. Бубади вичин хциз эркекди тамамарзавай кIвалин квалахар, багъдин, салан кIвалахар кьиле тухуз чирда. Бубади вичин хциз итимдиз хас къилихар, кIвале ва къеце инсанрив рахунрин къайда, ацукьун-къарагъунин култура гзафни-гзаф гафаралди ваъ, вичин краралди, вичи вич тухузвай тегьердалди къалурда.
И вири крара аялдиз кIвалин къаб-къажахдин, майишатдин алатрин ва маса затIарин тIварар, тарарин, мейвайрин кIвалин гьайванрин тIварар чир жеда.
Лезги халкьдихъ лап дегь девиррилай инихъди гзаф адетар, суварар ава, Яран сувар, Цуькверин сувар, ПIинийрин сувар ва масабур. И суваррихъ галай вири гьерекатрани лезги чIалан гзаф гафар, мисалар ава. И суварриз ийизвай гьазурвилери аялриз суваррин тарихдикай хабар гузва,  суварриз талукь яз гьазурзавай хуьрекрин тIварар чирзава.
Хзандилай гъейри чIал чируна куьчедин таъсирни гзаф я. Гзафни-гзаф аялрин къугъунри аялрин чIал девлетлу ийизва. Ген-ген къугъун, нинийрив къугъун, шегьеррин тIварар лугьун  – ибур рушарин къугъунар я. КIинтI-лаш, туп-лаш, чуьнуьх-гумбатI, дяве-дяве – ибур гадайрин къугъунар я. Чуьнуьх-гумбатI къугъуна аялриз ихьтин гьисабунар чир жезва: «Акал киди, кулар мади, мад масади, сад кIасади, рикIни туьтуьх, тIамбулни хев, хевни хамис хъурхъани яб ял Ибрегьим цIиртI-пIиртI», «КупIни-кьамцIа купIни-кьамцIа, хандакI ядай ракьун каца, цурун сини, киредин квар лагь гила заз, вуж я ви тIвар, цавар-чилер цавар-чилер къуьншид багъда гатун ичер, чи айванар куь айванар, къузадавай мал-гьайванар, цIару цуьквер, къацу векьер, тIеб кьадайвал акьал вилер» ва масабур.
И къугъунрани аялриз цIийи гафар, гьисабунар чир жезва. Фадлугьунра аялдин мез ачух жезва, адан рахунар хъсанарзава. Ихьтин фадлугьунар ава: «Кьасум хуьрел кьве кьуьзуь кьиф, кьантIардин кьилел, кьил кьиле акьуна кьведни кьена», «къавал къвайи къвалари, къирмейри хьиз къав тIвек-тIвекна»,  «Халиса халади хутарай хтана халат хутIуна хкиник хцигна».
Мисалри лагьайтIа, аялриз уьмуьрдин гьар рекьерай несигьатдин тарсар гузва. Месела, чIалакай тир ихьтин мисалри дидедчIал кIанарзава. «ДидедчIал виридалайни ширин я», «ДидедчIал тийижирди чIехи бахтуникай магьрум я», «ЧIал акьулдин булах, акьул чIалан дамах я», «ЧIал тийижирдаз дидени чир жеч», «ЧIал халкьдин девлет я», “Халкьди ч1ал хуьда, ч1ала - халкь”, ва масабур. Лезги халкьдихъ лап дегь вахтарилай атай девлетлу мецин туькIуьрунар – махар, риваятар, къагьриманвилин манияр, «Шарвили» эпос ава. И эсерри чун халкьдин тарихдин ва чIалан деринриз тухузва.
ЧIал хуьнин кардик чи шаиррини зурба пай кутазва. Абурун эсерра чIал чируниз, чIал хуьниз эвер гузва. Алирза Саидов: «Лезги чIалал тамам гьейран хьана зун, Акур чIавуз дишегьли, зав лекIуьнай: Сифте ада къалханди хьиз хвена зун, Туруни хьиз ягъун патал гуьгъуьнай», Абдулфетягь: «Эминанни Сулейманан саз я вун, Лезги чилин абурни я, наз я вун», Фейзудин Нагъиев «ЧIал хуьх, лезгияр, кьуьл хуьх лекьерин!», «Къуват гана на дидедин лайладиз, Къуват гана на Шарвили баладиз. Ви гьар са гаф са къизил я тIемина, ЧIагурна вун Сулеймана, Эмина», Абидин Камилов: «Виш асиррин ядигар яз атай чIал, Мелик, Эмин, Гьажи Давуд рахай чIал, Туруни хьиз душмандин рикI атIай чIал, Вун халкь хуьзвай чи къалхан, чи даях я». Арбен Къардаш: «Зи лезги чIал, дидедин чIал – дуьньядин Вири чIехи чIаларилай ширинди. Зи кьисметда шадвилинни сузадин Гуьзгуь я вун, хвейи халкьдин зигьинди».
И вири такьатар лезги чIал, халкьдин култура хуьзвай зурба хазина я. И хазина хуьн гьар са касдин буржи я.