Ханшиятны къадары

   
        Поэма.

Судьба Ханшият, так в переводе с балкарского звучит название  этой не выдуманной истории.
В ноябре 1942 года мирное население одного из  древнейших сёл Северного Кавказа - САУТУ  было поголовно истреблено отрядом НКВД, дома сожжены...
История молодой девушки ,чудом выжившей в этом аду...
Мысли о том, что движет человеком  "с ружьём", когда он стреляет в женшин,детей и стариков..



Сауту элни адамы
Тынгылы эди бары.
Ётдюрмей бош заманларын,
Тута эдиле башларын.

Чалгъы чала  бетледе,
Сабан сюре ёзенледе,
Аз да болмай санлары,
Кёп болгъанды  маллары.

Бек да жигит жашлары,
Кийиз сокъгъан  къызлары,
Жашайдыла Саутуда
Оноу  эте  къартлары.

Жери - юйю  берегетли!
Адамы да келбетли,
Бурунладан  келеди
Халкъыбызны  адети.

Мени таулу  миллетим!
Жырып ёмюр  теренин,
Кьыйынлыкъла  сынадынг,
Акъсакъ темирден къутулуп,
Сталиннге да  чыдадынг.

Къаялагъа къысылып,
Элле-журтла  къурадынг,
Ишлеп бийик къалала,
Таудан энишге къарадынг!

Темиржанланы  Омар,
Кёпню кёрген адам эди,
Балдан эди юй бийчеси,
Аллах сюйген бир жан эди.

Он тёрт жыллыкъ Ханшият,
Нёгер къызы Келимат,
Ишлейдиле ёзенде,
Мирзеу жыйгъан  жерледе.

Жигер ишлеп, жаш къызла,
Атларын айтдырдыла,
Битеу элге ол заманда
Юлгю болуп  турдула.

Алай ,кёп да бармайын
Уллу  уруш башланды,
Халкъыбызны игиси
Хазыр болуп , сагъайды.

Алчыланы аллында
Солтан-къарындашы  атланды!
Аналары  ашыра,
Жиляп юсюне къапланды!

Элледен  адамланы
Асламысын  жыйдыла,
Элтип ёрге сюелгенни
Прохладнагъа  къуйдула.

Оноу  болду  башында
Тёгерекни  къазаргъа,
Фашистлени  алларын
Бу тийреде  тыяргъа.

Ишлейдиле  окоп къазып,
Жер-жерледен басынып,
Арып-талып, къадалып,
Сууукъ болуп, къыйналып.

Уруш отну тылпыуу
Бери жете  башлады,
Топ  атылгъан  тауушла
Этдиредиле  сагъышла.

Жашланы жыйып  барын
Санадыла  адам  санын,
Оноу болду  башында
Хазырларгъа   урушха.

Халкъны битеу къалгъаны
Юйлерине  атланды,
Жарсыу эте, сагъышлана
Мында  къалгъан  жашлагъа.

Кёп келдиле  Саутугъа,
Къыйналып, таулу  къызла,
Жолда  тохтай, солуу ала,
Сагъая,  сууукъ  бола.

Ханшиятны  къайгъысы-
Османдады  сагъышы,
Не  айтайым  анама?
Къалай  барайым  аллына?

Кёп кёрген таулу  ана
Жиляй эди жашына,
"Балта  къалып  тышында
Сабы  келди  аллыма!"

Ол сагъат жыйып  эсин,
Хазырлагъан эди кесин,
Азыкъ  къурап  Османнга
Атланган эдик  жолгъа.

Тюбей жолда башхалагъа-
Таудан энишге  баргъанлагъа,
Кёп болдула  жолоучула
Эл-элледен  жыйыла.

Эки кюнню къыйналып,
Жетген эдик Прохладнагъа,
Тохтап алай, эс алып,
Кёрдюк темир буруула.

Буруулагъа жабышдыкъ,
Тёгерекге  чабышдыкъ,
Атын  айтып Османны,
Хахай этип  къычырдыкъ.

Кёп эдиле адамла
Жарсып мында жашларына,
Къайгъы алып башларын,
Тёгерекге  чапханла.

Къалауурла  сакълайдыла
Бизни жууукъ къоймайдыла,
Сауут буруп юсюбюзге,
Хыны этип  къыстайдыла.

Кече  къалдыкъ тышында,
Гыт-гыт эте,сууукъ бола,
Танг атдырдыкъ былайда,
Башыбызны  сагъыш ала.

Экинчи кюн, ингирде
Чыкъдыла  командирле,
Эки  сагъат бердиле
Эркин этдиле тюберге.

Чыкъды  Осман  аллыбызгъа
Къучакълады, ийнакълады,
Сейир этип  барыбызгъа,
Анабызгъа  жарсыды.

Заман жетип,  ашыра,
Анам  айтды  жашына:
Ууатып  къанлы  душманны,
Сау  жыйылгъын  аллыма!

Осман  кетди  урушха,
Кёрмей  таш  аллыбызда,
Мудах болуп - сагъышлана
Къайтхан эдик  Саутугъа.

Кюнле,айла  ётдюле,
Къыйын заманла жетдиле,
Къалмай  элде  кишиле
Къазауатха  кетдиле.

Шабатны  ингиринде
Шкок  тауушла  чыкъдыла,
Алай  анда -   башында,
Элни  тёбен  жанында.

Кимни эди эсинде
Къырырла  деп  тюнене!
Сыйсыз, кюйсюз келефенле,
Мурдар, темир   жюрекле!

Арбаз сайын  айланып
Къабакъланы  тюедиле,
Эшиклени уруп ,бузуп,
Юйлеге  киредиле!

Орамлагъа айланып,
Кёргенлерин  урадыла,
Къарт, сабий деп къарамайын,
Битеу  барын  къырадыла.

Мени  уллум Рахимат,
Къыйын ауруп, онгсуз эди,
Эрин фронтха ашырып,
Юйюбюзге  келген эди.

Ортанчыбыз Фатимат
Къысып къызын  къойнуна,
Къайын къызы Халимат
Жыйышдыла  Саутугъа.

Иги кеч - къарангыда
Адамла  тынчайгъанда,
Арып кюндюз ишледен,
Башны жукъу басханда.

Ачы  тауушла  чыкъдыла
Иссалада   -  хоншуда,
Атам , болуп  гузаба,
Мыллык  атды  тышына.

Аны эшик  ачханы
Мурдар - шкокдан атханы!
Босагъада  ауду  атам,
Къычырды ачы анам!

Фатимат, болуп  алгъа,
Кесин атды  атама!
Мурдар шкогу атылды,
Ол да  алгъа жыгъылды.

Экеу-ючеу кирдиле,
Аллыма  сюелдиле,
Кёзле кёзге тюбедиле,
Шкокну манга тиредиле.

Юч кере да атдыла
Мурдар къанлы къырыучула,
Алай шкогу  атмады,
Ёлюм мени  тапмады!

Чартлап чыкъгъан анама
Кёз къакъмайын атдыла,
Окъ тийип бойнуна,
Юсюм боялды  къанына!

Къаны уруп бетиме,
Анам ауду  юсюме,
Эсим тайып , элгене,
Келалмадым кесиме.

Къырыучула тинтедиле,
Ары - бери тюртедиле,
Ёлюклени бурадыла,
Ачытырча  урадыла.

Туурамдан  къарадыла
Быгъынымдан  урдула,
Къан жугъу  болгъаныма
Ёлген сунуп  къойдула.

Келе кеси кесиме,
Кёз ачдым бир кесекден,
Ёлген анамы тюбюнде,
Къаным агъа, бетимден.

Сёзлерине тынгыладым,
Айтханларын айырдым,
Таулула болгъанларын
Арсарсыз ангыладым.

Ахы кетип,  абына,
Жашын алып къойнуна
Чыгъып артдан ,Халимат
Сюелди алларында.

Къырыучула таныдыла,
Бир - бирге къарадыла,
Къайдан чыкъдынг сен бери?
Деп сейир этди бири.

Келинни  танымадыкъ,
Аны жангылып атдыкъ,
Биз сени къояйыкъ
Жууугъубузса-жоймайыкъ

Аллах. ургъан мурдарла!
сиз кесигиз - таулула
Калай этдигиз быллайла?
Нек салдыгъыз къыйынлыкъ
Саутуда. адамлагъа?

Сиз болсагъыз кишиле,
Къажау болуп бу ишге ,
Къырдырмайын миллетни,
Сакъларегиз эллени!

Сиз этген. мурдарлыкъла
Жетерле башыгъызгъа!
Энди келлик тёлюле
Тинтип хапар сорурла,
СИЗ жюрютген тукъумдан
Бары артха турурла!

Атам  аууп  босагъада,
Эгечим да  алайда,
Анам а юсюмде  ёлюп,
Къалай жашайым кюн кёрюп!

Атам,анам, эгечим
Бир жолгъа жоюлдула,
Къаяларым, тауларым
Юсюме  оюлдула.

Бир кесекден эс жыйдым,
Сагъайып да  кёп  турдум,
Мурдарланы  кетерлерин,
Таууш этмей , сакъладым.

Аякъларым  къурушуп,
Къан  юсюмде юйюшюп,
Эгечиме, атама
Атлам этдим, сюрюшюп.

Окъ тешип жауурунун,
Чачып эди  ёшюнюн,
Ийнанмайын  кесиме,
Къарай эдим бетине.

Тутуп эки къолтугъундан,
Создум юйге  къарыуумдан,
Таралта  жюрегими,
Тыялмадым  кесими.

Атам таба  атладым,
Кесими тыялмадым,
Юсюне бауурланып
Жюрегимден жилядым.

Окъ тешип аны башын
Чачхан эди мыйысын
Къолларым бла арбаздан
Жыйгъан эдим хар несин.

Андан чапдым  анама,
Тобукъланып  аллында,
Жилямукъдан  тунчугъа
Мукъут болдум алайда.

Рахимат чыкъды  артдан,
Къарыусуздан туралмады,
Ёлюклеге  тобукъланып,
Жилягъанын  тыялмады.

Сабийле да  отоуда
Элгенип  уяндыла,
Уллула жилягъанга
Гузабагъа  къалдыла.

Къайгъы кирди  ичиме
Тауушланы эштирле.
Артха  къайтып  келирле,
Дагъыда бир  ёлтюрюрле!

Рахиматны  жапсардым,
Тёшегине  жатдырдым,
Мадар этип  ашатып,
Сабийлени жубатдым.

Эгечими, сабийлени
Юй артында  букъдурдум,
Шкок тауушдан элгене
Сагъайып, къоркъуп  турдум.

Ариу айта, булжута,
Чий картошдан ашата,
Хуппегиден  жалата,
Тура эдик  сагъая.

Не этерге билмейме
Къагъанакъ  сабийлеге,
Ачдан ёле - термиле,
Къарайдыла  кёзюме.

Бурун къаратмай кюндюзде,
Таууш этмей ,элгене
Турабыз артда бёлюмде,
Чий картошну  кемире.

Сууубуз  тауусулду,
Ашыбыз да  бошалды,
Ач болгъандан, суусапдан
Борбайыбыз  къыркъылды.

Къагъанакъла къыйналдыла,
Ач болуп жыладыла,
Амал тапмай ,къыйналдым,
Жюрегимден  жарсыдым.

Эгечими сау  ёшюнюн
Экисине эмиздим,
Ёлюп тургъан анасы
Сакълагъан эди баласын!

Керек эди  суу алыргъа,
Тёгерекге  къараргъа,
Окъ тауушла тышында
Къоймайдыла  чыгъаргъа.

Суусапдан, ачдан  ёле
Ыйыкъ ётдю алай эте,
Ёлген эгечими ёшюнюн
Сабийлеге  эмизе.

Эшикни жеписинден
Тёгерекге  къарайма,
Тышында  кёргенимден
Шашып  къалгъан сунама.

Жипле тагъып ёлюклени
Сюйрейдиле  бирлери,
Къартны  - жашны аямайын
Къан  этдиле тийрени.

Жыйып къыргъан адамларын,
Тёбе - тёбе этдиле,
Аямайын  чыракъ  сууну
От салып  кюйдюрдюле.

Шкок атылгъан  тохтады,
Тёгерек да шошайды,
Анда - мында сау къалгъаны
Чыгъа - чыгъа  башлады.

Эшик ачып  къарадым
Босагъадан  атладым,
Кёрюп жетген къыйынлыкъны
Къычырыкъ этип жилядым.

Тёбе - тёбе  ёлгенле
Кюедиле  юйледе,
Анда - мында  сойланнганла
Мурдар  къолдан жоюлгъанла.

Къыйынлыкъны  салдыла,
Тукъум - тукъум  къырдыла!
Кёп  таулу юйюрлени
Тамырлары  къурудула.

Адам кюйген ийисден
Жокъду  амал  солургъа,
Чыкъгъан  къалын тютюнден
Къаралдыла  булутла!

Жетмейин къарыуубуз
Къабырларын  къазабыз,
Ёлгенлени  ташып бери
Юйюр - юйюр  салабыз.

Кюймейин  къалгъанланы
Бир къабыргъа тизебиз,
Кюл болуп  тургъанланы
Уууч - уууч  себебиз.

Къарыуубуз  къалмады
Ёлюклени  ташыргъа,
Жюрегибиз жарылды
Бу жетген къыйынлыкъгъа!

Кюйгенлени  ташыгъанда
Шукур этдим Аллахха,
Ёлгенлерими кебинлеп
Къабыргъа  салгъаныма!

Адамларым  жоюлду,
Ёлмей къалгъан эгечим
Юйюмде  тёшек  болду,
Къалдыла къагъанакъла
Манга болуп аманатла.

Сабийлеге къарайма,
Жилясала  жиляйма,
Жапсара эгечими
Къатдырама  кесими.

Къагъанакъла  жукъласала,
Къабырлагъа  барама,
Тыялмайын  кесими
Бауурланып  жиляйма.

Дагъыда кюнле  ётдюле,
Къыш сууукъла  жетдиле,
Узакъ къошладан адамла
Аман хапаргъа  жетдиле.

Мухамматны юйюрю-
Он экиди ёлюгю!
Кюйюп эди юйлери,
Кюл болуп  сабийлери.

Ашыкъмагъыз  мурдарла!
Тюрленирле заманла,
Налат берип  барыгъызгъа,
Багъа бичерле  адамла!

Бюгюн, мамыр кюнледе
Сталинни кюсегенле!
Саутуда кюйгенлени
Эслерине тюшюрсюнле!

Кюе - титирей жюреги,
Не этерге билмеди,
Къазып узун къабырларын,
Ёлгенлерин салды  барын.

Ачыуундан ичи  толуп,
Кёзлерине  ийнанмады,
Сагъышдан хайран болуп,
Кесине келалмады.

Кюйюп тургъан юйюне,
Мудах болуп къарады,
Сюелип къабырлада
Кёз жашларын  тыялмады.

Менме  деген жашларыбыз
Къалмай бары урушда!
Нек  сынады халкъыбыз
Чыдамаз  къыйынлыкъла?

Бу буйрукъну  бергенле!
Аман къанлы ,мурдар итле!
Нек кюйдюле  бизни  элле?
Нек  ёлдюле  сабийле?

Дагъыда айла ётдюле
Къыйын заманла  жетдиле,
Узакъ къошладан адамла
Юйлерине  тюшдюле.

Оюлуп  тыпырлары
Къан  болуп хуналары,
Къырылып  адамлары
Шош болуп  орамлары.

Кюн жерни  жарытханлы,
Ким сынады  быллайны!
Эллени барын къырып,
Сабийлени  атханны!

Мукъут бола жюрекле,
Не болса да  тёздюле,
Къалгъанлары Саутуну
Жашауларын  сюрдюле.

Кюнлени сайлап бирин
Ачды Мухаммат жюрегин,
Билдирди Ханшиятха
Юйюр къурар ниетин.

Салып къолун къолуна,
Айтыр сёзюн сабыр  айта,
Рахимат, кёлю  тола
Тобукъланды  аллында.

Ыразы болур эдим санга
Хо десенг Мухамматха,
Этсенг жашау  мадарынгы,
Кёрсем  сени  насыбынгы!

Ханшият чыдамады ,
Жилягъанын тыялмады,
Ёлгенлерими унутуп,
Къалай этейим ол ишни,
Жилямугъуму  къурутуп!

Заман ётдю  дагъыда
Сабыр болду бары да,
Была юйюр къурадыла,
Аманат сабийлени
Кеслерине къысдыла.

Рахиматны Мухаммат
Эгечича  кёре  эди,
Сабийлени ийнакълап
Жылыуун  бере эди.

Ичи толу  солдатла
Таууш этип  машинала,
Ал  буруп  Малкъаргъа
Кёрюндюле  тарлада.

Бир кюн ,танг эртденликде
Къагъылдыла  эшикле,
Битеу  бары  юйдегиле,
Абызырап  элгендиле.

Экеу-ючеу  кирдиле
Босагъада сюелдиле,
Сауут буруп  юсюбюзге
Кийинигиз дедиле.

Жылы затла алыгъыз
Ун -нартюк да  салыгъыз,
Узакъды сизни  жолугъуз,
Ашыгъыгъыз, болугъуз.

Бизге  сагъат бердиле
Къуралыгъыз  дедиле,
Къарап гитче сабийлеге
Ызларына  кетдиле.

Бир машок унну алдыкъ,
Артмакъ нартюк да къурадыкъ,
Къакъ бутну  бери  алып
Ариу быстыргъа  чулгъадыкъ.

Машина  ётдю орамдан
Толу  болуп  адамдан,
Миндирдиле эгечими,
Ызыбла уа  сабийлени.

Тикген  машинасын  анамы
Алгъан эдим аллыма,
Анда,узакъда - Къыргъызда
Жарагъан эди  жаныма.

Тийре болду  гузаба
Малла мюнгюрей  баулада,
Итле  улуй  къалдыла
Бош къалгъан  арбазлада.

Миндиргинчи  машинагъа
Мыллык  атдым  баулагъа,
Тёзалмайын  жюрегим
Бегинип  тургъан  маллагъа.

Ачхан эдим эшиклерин
Ийнеклени,  бузоуланы,
Ызы бла уа-ниетим
Бошларгъады   къойланы.

Алай  ары  жеталмадым
Къойланы  ийялмадым,
Ызымдан  къычырдыла,
Къайтыргъа  буюрдула.

Баш  энишге атландыла
Букъу этип машинала,
Ичи толу адамла
Битеу  бары  къайгъыда.

Бурунгулу къалала
Артыбызда  къалдыла,
Эрттегили  къабырла
Ызыбыздан къарадыла.

Къартларыбыз  таулагъа
Мудах болуп къарайдыла,
Къоркъуп гитче сабийле,
Жюрексинип  жиляйдыла.

Жетдирип халкъны барын
Темир жолгъа къуйдула,
Кёрюп мында къаугъаны
Адамла жунчудула.

Кёрюнмейди къыйыры
Мындагъы  вагонланы,
Сарнау,жиляу бла къатышханды
Поездни  къычырыгъы.

Жюклейдиле ашыкъдыра
Жунчугъан  адамланы,
Къалауурла  сакълайдыла
Эшиклерин  вагонланы.

Сауут буруп солдатла,
Хыны этип къууадыла,
Вагонланы  толтуруп,
Эшиклерин жабадыла.

Жюклегенча  малланы,
Санап - санап жыйдыла,
Адамлары  ажашып,
Кёп юйюрле  къалдыла.

Бизге кезиу жетгенде,
Мал вагонга  минерге,
Мухамматны ,мени да
Эсибиз -сабийледе.

Къойнубузгъа алгъанлай
Жетген эдик  чапханлай,
Къоюп алай бир мюйюшде
Артха чапдыкъ эгечиме.

Тура эди жиляй-жиляй
Тёшегинден  туралмай,
Къоркъуп эди жюреги
Кёрмезлик сунуп  мени.

Жыйышып  вагонлагъа,
Атландыкъ сюргюн жолгъа,
Ийнанмайын  кесибизге,
Къарай эдик бир бирге.

Вагон -толу  адамла
Къалмай бары  таулула,
Кёбюсю- чегемлиле
Тишиырыуула,  сабийле.

Къатыбызда бир киши
Ол да кеси  чегемли,
Тёгереги  сабийле-
Бир биринден  гитчеле.

Тёгерекге  къарадыкъ,
Адамла бла  танышдыкъ,
Сейир эди хапары
Хар  юйюрню  къадары.

Юлешдик  азыкъланы
Жапсардыкъ  адамланы,
Осал эди халлары
Мында баргъан  жанланы.

Сабийлеге  къакъ этден
Туурам  кесип  беребиз,
Суугъа  къуюп  зынтхы ундан,
Кечиндире  келебиз.

Не  берсек да , чегемли
Барын  оннга  бёледи,
Сагъыш  эте, тыннгылай,
Мудах  болуп  келеди.

Он  сабийден бирчиги
Ауруду , кюйдю, бишди,
Мадар эталмадыкъ анга,
Ёлюп  чыкъгъан эди танга.

Тохтагъан  жерибизде
Къалауурла  киредиле,
Хыны этип, ,къычырып
Хар нени  тинтедиле.

Ёлген гитче  жашчыкъны
Тартып  бери алдыла,
Сёз айтдырмай  адамгъа
Чыгъарып  алай  атдыла.

Къайдан тапдыкъ чыдамлыкъ
Бу жетген къыйынлыкъкъа,
Жолда  ёлген  таулула
Асыралмайын  къалдыла!

Чегемли уа  барады
Жилямугъу  тамады,
Тогъуз  сабий -  къатында
Сагъышлары - башында.

Сакълаялмадым жашны,
Асыраялмадым  аны!
Жыртмазла  аны  итле
Асырарла ,эрип ,  бирле.

Эскере ёлген жашын,
Ие эди энишге  башын,
Болмай этер мадары,
Къара  чачы  агъарды.

Таууш эте  вагонла,
Жетген  эдик  Къыргъызгъа,
Тюшюрдюле  жиляуда
Къызыл къая   шахарда.

Таулуланы  битеу  барын
Айырдыла  саусузларын,
Кёмюр  къазгъан  шахтагъа
Келтирдиле  къалгъанларын.

Эрттен  сайын  тюшебиз,
Жер  тюбюнде  ишлейбиз,
Юйде  къоюп  сабийлени
Тёшек болгъан эгечими.

Иги  къатын - хоншуда
Ана  деучю эдик  анга,
Анга эдиле  аманат
Ёксюзле  бла  Рахимат.

Юч  айдан  келип  бери
Асырадыкъ  эгечими,
Кюйдюре  жюрегими,
Къатдырама  кесими.

Бир кюн  жер теренинде
Кёмюр  къазгъан  жеримде,
Оюлду  болгъан  бери,
Басды  къара  кёмюр  мени.

Жашауумдан  тюнгюлдюм,
Кёкден  тилек  тиледим,
Сыптырылып, сюркелип,
Жарыкъ -таба  тебиредим.

Болушду  Аллах  манга,
Кёммеди  мени   мында,
Жер  тюбюнден  чыгъарды,
Бугъоуумдан  къутхарды.

Кёрюп  мени  адамла,
Башында  сакълагъанла
Тамашагъа  къалдыла,
Бирден бирге  алдыла.

Эсиме  келгенимде
Кёп  сагъышла  келдиле,
Жер  тюбюнде  -кёмюрде
Сюркелип  келгенимде.

Кёрюндюле  кёзюме
Къырыуучула  элимде,
Адамын  къырып  барын
От  салып  кюйдюргенле!