157 Цlерадахарх

Вайн къоман историн агlонашкахь йаздина гина а, йаханчу хенийн теш хиллачу къанойн къамелашкахь хезна а долу бакъдерг ду, 1943-чу шеран лахьанан (ноябрь) беттан тIаьхьарчу деношкахь, шайн чу богIуш санна, хаттар доцуш, вайн нохчийн доьзалийн хlусамашкахула оьрсийн салтий буьйлабелла хилар. Дийцарехь, цаьргахь хилла белшаш тIе тесна деха цхьамзанаш долу пхоьазза йолу тоьпаш а, тlеман кхиболу гlирсаш а, чохь йуург, мерг йолу ги тесна тlоьрмигаш а.
   Шаьш нехан (нохчийн хlусаме) чоьхьабевлича, хlумма а эхь а ца хеташ, тоьпаш пенан соне ира а хlиттош, тlоьрмигаш цIенкъа охьа а кхуьйсуш, цу чуьра (тlоьрмигашчуьра) консервийн гlутакхаш схьа а оьцуш, уьрсаца уьш схьа а достуш, lаьржачу бепигца тlе хи а муьйлуш йуург йууш, поппаран маьнги тlе шайн цlахь санна дlа а тийжаш лелла и йовсарш.
   Иштта, уьш чу-ара а буьйлуш, денош дIаоьхуш хилла, вайн нахана цара лелориг хlун ду а, йа уьш муьлхачу lалашонца лела а ца хууш.
    Чоьнаш хlинца санна йаккхий а ца хилла нехан. Царна мел хало хилахь а, церан маьнгеш, цlенкъаш дlа а лоций бийшина lохкуш а хилла уьш.
   Цхьаболчу наха шайга шу хIунда даьхкина аьлла хаьттича, шаьш «лаьмнийн хьелашкахь тIом бан Iамо далийна» бохуш а хилла салташа. Йуьртарчу Iеламнахана а, оьрсийн мотт хуучарна а шаьш лелочух, бохучух тешош, агитаци лелор тIедиллина а хилла эпсарша. Иштта, «немцоша лаьмнашка кеманашца десанташ кхийсина, царна дуьхьал тоха далийна шаьш», олуш а хилла цара.
   Амма, цхьаболчу къинхетамечу салташа, шайна кхераме доллушехь, даьхни дIадахий, ахчане дерзаде, шу махках дохур долуш ду аьлча, теша а ца тешна вайнах.
   1944-чу шеран чиллин (февраль) беттан 23-чохь догIуш ло а долуш, сихаллехь арадаьхначу адамашна (къаношна, зударшна берашна, заьlапхошна) тlехь долу духарш а ца хилла lаьнан шелонна дуьхьал гlо лоцур долчу кепара. Когахь мачаш йоцуш бераш а цхьаьна хилла бохуш дуьйцу церан могlаршкахь. Гlоранехь берш, шайца немцошна дуьхьал тlом бан бигина хилла, уьш шайца цхьаьна тlамехь дакъалоцуш боллушехь, царна а йамартло йеш церан цlера доьзалш махках баьхна оцу Делан мостагlаша.
   Адам, хIун дан деза ца хууш хьере хилла. Шен гIуллакхна иттех метр гена вала а бакъо а ца луш.
   Цу тайппана, Iамаркахойн «Студебекер» цIе йолу киралелон машенаш а йалийна, маьхьарца халкъ цу машенаш тIе а доьттина, станцешкахь, даьхни лелочу «Пульман» олучу вагонаш тIе а дохуш малхбалехьа дlадига долийна. Вовшийн лоьхуш, хьоькхучу маьхьарша Iадийна хилла адамаш.
   Вагонаш чохь долу белхарш, маьхьарш стаг Iадаваллал хьал хилла. Царна чохь хилла цкъа кхаллал а рицкъ карахь доцурш а.
Чехка йоьдучу цIерпоштан вагонаш чу мох хьоькхуш шийла хиларна йовхарш кхеташ а, кхидолу лазарш, цамгарш гучуйуьйлуш новкъахь леш а хилла дуккха а адам. Кийра бузо кхалла хlума йоцуш, цlанонна хи а доцуш йаккхий халонаш лайна цара новкъахь. Берашна а, баккхийчарна а къаьсттина чlогlа ницкъ хуьлуш хилла хиларна, некъаца кегий бераш а, къаной а леш меттигаш а дукха хилла.
   ХIора Iуьйранна, неI дIа а йоьллий, «мертвецы есть, а ну-ка выносите», — олий, декъий арадохура бохуш дуьйцура баккхийчара.
   Вайн къам шайна тIе далош дуйла хуучу меттигерчу нахана, «нах буу къам даладо кхуза» бохуш дийцина а хиллера. Вайн къам бIаьрга дан а ца дезаш хилла бухарчу къомана.
   Хlетахь, нохчийн доьзалан цхьа а цlа-керт ца дисина оцу балин сингаттам шена кхачаза. Цул тlаьхьа, 78 шеран зама а лелла вайна тlехь, йа оцу замангахь а башха зовкх хьоьгуш а ца баьхна вайнах (хилла болу ши тlом а, кхидерг а…), хlара тlаьхьара шераш кхаччалц.
   Даймахках а даьхна, вайн халкъе гlело хьегийтина хилла йолчу оцу хенийн ойланаш йо вай хlора а шарахь чиллин (февраль) бутт гергакхача боьлча. Хlора а доьзалехь, дукхахболчарна хууш ду хlетахь шайн дайша лайначу халонех лаьцнарг.
   Дуьйцуш мел lовжаме делахь а, дийца даьккхинчуьра, тхайн кхоалгlачу ден Матlахьан воl Адаман («Акхачу» дивизехь дакъалоцуш хилла ву бохуш а дуьйцура иза) доьзалехь лелла долчух цхьадерг жимма довзийта луур ду суна, йешархошна.
   Адаман а, Панкин а доьзалехь 5 бер хилла бохуш дуьйцура, тхан денанас Тумишас (Адаман воккхахволчу кlентан Мовсаран хlусамнана).
   Цо дуьйцуш хазарехь, «Мовсар — (14 шо долу), Шемал— (12 шо долу), Шемал-Хаьжа — (9 шо долу), Салман — (4 шо долу), Хьава — 3 шо кхоччуш доллуш) бохуш  хилла уьш.
   Амма, шаьш цlерадохуш, 1944-чу шарахь 4 бер хилла цаьршинца: «Мовсар, Шемал, Шемал-Хьаьжа, Хьава».
    Ткъа, кlентех жимахверг (Салман) цомгаш а хилла дlакхелхина уьш цlерабахале хьалха.
   Нохчийн кхиболчу доьзалшка санна, гlайгlа-бала хьаьвзира, къонахийн могlаршкахь шен дика цlе йоккхуш хиллачу Адаман хlусаме а. 1944-чу шеран чиллин (февраль) беттан 23-охь цlийнах, кертах, йуьртах, махках а валавийзира цуьнан а, шен хlусамненаций, доьзалций. Хууш дацара стенга, йа стенна дуьгу а.
   Иштта, дlаболабелла кхеран хала а, син-lовжаме а болу беха некъ. Шайн доьзална да-амал доцуш хьийзарал совнах, шаьш дlадуьгуш хиллачу вагонашкарчу нехан, бlаьрахьежабезар а бара кхарна боккха сингаттам. Чlогlа холчахь дара адамаш вовше дан гlо а доцуш. Ас лакхахь дийцина ма-хиллара, шелонна цомгаш хуьлуш а, тlехlоьттинчу гlелонна гlора оьшуш а дlакхелхаш нах гора кхарна а.
   ГIалмакхойчоьнан (Калмыкия) пачхьене (столица) Элиста гlала кхечначу хенахь, lуьйранна совцийна хlорш дlабуьгуш йолу вагонаш. «Мертвецы, или больные есть, а ну-ка выносите» олуш, цхьа ког хlорш болчу вагон чоьхьа а боккхуш чухьаьжна салти. Массо «тапп» аьлла lаш а болуш, оцу салтичо деллачу хаттарна дуьхьал жоп хазош цхьамма «есть один больной мальчик» аьлла, Адаман доьзалехь шолагlа волчу Шемална тlе пlелг а хьажош.
   Велларг а, цомгашниг а новкъахь охьавоккхуш хилла цара. И мотт тоьхнарг вехаш хилла йолчу йуьртан цlе йаккха ца лаьа суна. Хlунда аьлча, оцу кlиллочо тоьхна болу мотт хьахош шен цlе йаккха хьакъ йац и йурт. Вуьшта аьлча, иза цу йуьртахь вехаш хилла алар а ца деза суна.
   Вайн махкахь цхьа а йурт йац къонахчун ког ловзаза. Амма, «кlиллой» — уьш, шайн мохк а, йурт а йу ала хьакъ бац.
   Шемал шен дега-нене а, йиш-веше а дlасахьоьжуш вара. Оьрсийн мотт ца хаьахь а, гуш долчу суьрто кхетийнера кlант хиладоллучух. Ша охьаваккха неlарга ваьхча, гlийла а, экама а орцане а дара 12 шо кхечначу кхиазхочун шен дега а, нене а хьежар.  Амма, цу чохь цхьанна а шен маттехула  дагара хаийта-м ца хlоьттина иза.
   Цунна тоьшалла ду, шен волчарах салташа ша къасточу хенахь, цо шен нене аьлларг:
   «Баба! (и олуш хилла цо шен ненах) со охьавоссонза lан бохкуш бац хlорш» — элира, Шемала — «хlара сан доьхка…» — аьлла, шен гlодайукъа кхевдира иза — «хьайга дlаэцахь хlара Баба! Хlун хир а ца хаьа. Сайгахь дитахь дан а там бу сан хlара. Безамна а хьайга дlаэцахь хlара».
   Цу тайппана, шен гlодайукъара доьхка Нене дlа а кховдийна, шаьш кхин ца ган къаьсташ дуйла хууш санна, шен Нанна мара а кхетта, чlоггlа шен Нана маракъевлира Шемала. Да а, Нана а охьадоссуьйтур долуш дацара цуьнца. Шайн жимачу доьзалхочунна дан гlо цахиларна чlогlа гlайгlане хилира да. Нана а йелхарца тийжа йуьйлира.
   Оцу ханчохь, цхьана салтичо элира Адамей, Панкей (Шемалан да-нана): «Шек дlа ма довлийша, дарбан-цlийне а вигина, и то ма веллинехь ша хих дуьзна долу стака а lанор доцчу цlерпоштанца тlаьхьахьажор ву-кх, шуна, шу кlант».
   Адамна ша санна дешан да хир ву моьттира и къамелдийриг. Нанна а чlогlа теша лиира шена хезначух.
   Даймахках къастаран балина тlе, доьзалхочух къаьстина къахьо мийла а дийзира церан.
   Иштта, да гlайгlане хьийзаш, Нана йоьлхуш бехха некъ бира цара.
   Махках баьхна дlабигина а болуш, сибрехахь Шемал-Хьаьжа бохург а кхелхина цаьршиннан.
   Цигахь дlатарбелла бевлича, кехат йаздира кхара, Элиста гlаларчу дарбан-цlийне. Цигара дуьхьал жоп а кхечира, Шемал то а велла араваьлла, дарбан-цlийнехь вац аьлла.
   Цlабахка бакъо ца хуьлуш, иштта, шайн сингаттамца хенаш тоькхуш lийра Адам а, цуьнан доьзалан Нана Панка а.
   Хууш ма-хиллара, 1957-чу шарахь шайн Даймахке йухабаха бакъо йелира вайнахана. Оцу хенахь шен воккхахволу доьзалхо Мовсар а (сан деда) а валош Даймахка веара Адам. Цlавоггlушехь Элиста вахара и шиъ, Шемалх лаьцна хlумма а дуйла хьажа. Цигахь кхин керла хlумма а ца хиира.
   Панкий, Хьавай (йоl, Наний) а lара, Адамий Мовсарий хаза кхаъ бохьуш кхачаре сатуьйсуш. И шиъ, кхаьршинца Даймахка цайаран а шен цхьа бахьан дара.
   Аннех йина хlусамаш йара церан, шаьш дигинчу хийрачу махкахь. И хlусамаш дlа а йоьхкина деррише а Даймахка доьрзур ду вай аьлла lалашо а йара.
   Цундела, массо а ца богlуш, цкъа хьалха Даймахка веанарг Адамий, Мовсарий (да, кlант) вара.
   Эххар а, вайн дукхахболу нах цlехьабирзинчул тlаьхьа, 1962-чу шарахь бирзира хlорш цlа.
   Цул тlаьхьа а дукха хьаьжна уьш Шемалх хилларг довза. Иштта, Адаман йоl Хьава а (Шемалан йиша) йахана, шен вешица Мовсарца шайн ваша новкъахь охьаваьккхина хиллачу Элиста цуьнан хьокъехь дерг хуур дацар-те аьлла.
    Цига даханчохь, меттигерчу цхьана зудчо тхан дедех Мовсарх шен бlаьрг кхетча шаьшшинга аьлларг а дуьйцура сан деден йишас Хьавас (хlинца доцуш ду и ший а. Дала геч дойла царна!):
   «Хlинцачул а, 15-16 шо хьалха, сан дог lовжийна хилла долу цхьа сурт дуьхьал хlоьтти-кх суна хlара кlант гича. Хlара хьан мила ву? Хlокхунах ма чlогlа тера вара, хlетахь суна тlевеана хилла волу цхьа жима нохчийн кlант».
   Цо и аьлча, шаьшшиннан вайна волу ваша Шемал карийча санна хазахеттера шаьшшинна бохуш дуьйцура Хьавас ша дlакхалхале кlеззиг хьалха йолчу хенашкахь а.
   «Хlун аьлла тlевеанера хьуна, кхунах тера волу и нохчийн кlант?» аьлла шега диначу хаттарна жоп луш иштта аьлла хиллер Элистан йахархочо: «Дех-ненах а, гергарчех а дlахадийна ша, шен халкъ махкахдоккхуш. Царна тlе муха кхочур вара-те бохуш вара ша».
   Цо и кхаьрга аьллачунна, кхеран истори йевзийла а ца хилла, йа кхара цуьнга дуьххьар дlа хьахийна хlумма а ца хилла.
    Амма, Шемал карор Дала йаздина ца хилла. Хlинца схьавелхьара 90 шо хир дара цуьнан! Беллачарна Дала геч а дойла, хаамбоцуш байначарна Дала диканца тlаьхьа а кхиабойла церан верасаш!

Матагов И.

Суьрта тlехь: Матlахьан воl Адам (сан деден Мовсаран да)!