Дидедин рикi

ДИДЕДИН  РИКI
    
                Диде я чи вилерин нур,
                ЧIехи авур чун, гана хур.

I

Живагьирар хьтин багьа,
Чиг аламаз гьеле чIурал,
Авай михьи, къайи гьава,
Тухтатмишдай яргъай марал,
Темягь фидай цуьквер авай,
Дамарра вирт, дуьдгъвер авай,
Хуьруьн вилик квай жигъирар,
Физвай цеквер хьиз нихирар
ТIебиатди чаз хразвай,
Авайда хьиз зигьин кьатIун,
ЧичIедин гам хьиз, аквазвай.

Тахьанмаз са йис гъана,
Дуьз рехъ авай рикIяй рикIиз,
Жегьил папа гада хана.
Вичихъ галаз фидай векьиз,
Мурадривди агакьна икI,
Шад бахтунив, ацIанвай рикI,
Аслан, бурма мег эвяна
Шаддиз хъуьрез рагъ хьиз, гатун.
Авай хъсан зигьин кьатIун,
Физва чатук кам кеняна.
Атайла ам куьгьне чатук,
БипIинар куьрс хьанвай къавай,
Акадариз гьулдан ракьук,
Сада гатаз цIийи дергес,
Сада къванцин чарх элкъуьриз,
Акъатна физ далудай кьел,
Сада дергест тум къекъуьриз,
Авайди хьиз ина са мел,
Жемятариз хьанвай уртах,
Ргазва гьакI чатук кIвалах.

КIелайдан хьиз тазияд чар,
Чинин рангар хьанвай дегиш,
Парторг Бега ахъайна вар,
Авунвай пис хъиле къизмиш.
Ораторд хьз лавгъавал гваз,
Хабар гана теспача кваз:
– Алчах, напак фашист Гитлер!
Вегьенва чи пак Ватандал,
Миллионри хуьзвай гьуьрмет,
Партиядиз лугьуз сагъул,
Ислягьдаказ чIугваз зегьмет,
Эцигунрал хьанвай машгъул,
Чи зегьметкеш халкьдин къастар
Квез виридаз чизва, дустар.

Фашист Гитлер я чи душман,
Кьабул тежез халкьдин садвал,
Зегьметчийрин атIуз аман,
Бамишзавай чи азадвал.
Чун мажбур я геж тавуна
Сельсоветдиз финн чIугуна.

Алай чка чириз кIанз вич,
Са шумудра яна уьгьуь,
Чатун пипIе авай Кълич.
ПIузаррилай алтадна мез,
Рахана: – Заз кIанзава квез
Лугьуз, дустар, акьван къаних,
Къачунвай са шумуд уьлкве,
Вичин кардиз вич тир лайих,
Кьушун авай акьван еке.
Заз чиз, я ам къуватлу кас,
Европадив кьаз тунвай яс.

Акъвазарна чIугвазвай цел,
Туна гъиле авай кIвалах.
Гадарна гвай дергес, нажах,
Чинар чIурна, перишандиз
Парторг вилик кваз гадаяр
ЭкъечIзава варцяй къецел.

         

II

Китин дагъдин лацу кукIвал,
ЧIулав бармак хьиз чубандин,
Илис хьанвай цифер гапIал,
Гару, илчи хьиз, тIурфандин
Хура туна, гагь чукIуриз,
Гагь кIватI хъийиз, мад кухкIуриз,
Югъ атана серин хьана.
Кьуна михьиз цав булутри.

ЦIайлапанди рап-рап гана,
Цав къазунна цIун байбутри,
Акьалтункай цавал цифер,
Авачир са кIусни хабар,
КьепIиник квай гъвечIи Жафер,
Алчукнавай кьве къат тангар,
Ахварик квай, кIел хьиз, дерин,
КIуфал алаз бахтлу хъуьруьн.

Низ чида кьван, адаз гьикьван
Ширин ахвара аваз икьван,
Ам нив шаддиз рахазватIа.
Рахадай чIал чир тахьанмаз,
РикIе са хуш сир тахьанмаз?
Дяведиз физ душман гатаз,
Авуна са гъвечIи нагьар,
Икьван гагьди тефей патаз
Аслана, са жизви пIузар
Игисна, пIагь гана хциз,
Са рагъ, са варз авай вичиз
Лагьана: – Чан хва, ваз завай
Лугьуз жезвач чаз хьанвай кар.

Са кард я вун къе захъ авай,
Пака кIвалин ахъайдай вар.
Вун хьунал зун пара шад я.
Вун бахтлу хьун зи мурад я!
Кутугай буй авай юкьван,
ЧIарар чIулав, суьрет къумрал,
Беден шумал, хурар кьакьан,
Ериш умун дагъдин марал,
Суй, тIебиат къени, юмшагъ,
Жегьил, зериф чан саламат – сагъ,
Югъди хьайи пIузарал хъвер,
Яшайишдал шад яз вичин,
Акъвазнава перишандиз
Сувар хана лап михьиз пер.

Гъута чуькьвез лацу ягълух,
Къвезвай къагьар-шел туькъуьниз.
Ам, аквазва кьазвай къаю
Чубару хьиз, лувар хайи.
КIевиз гардан кьуна гъуьлуьн,
Вичин далу, дестек кIвалин,
Эхир ам «Зи кард вун гьиниз
Физва, – лугьуз, – чун икI туна?»
Башламишна, угьу ягъиз,
Ишез кIевиз рикI къекъягъиз.

Аслан, кьуна хва гардандал,
Папаз пашман жемир лугьуз,
Минет я ваз, шемир лугьуз,
Атайла гьакI хуьруьн майдан,
Дагъларай сел къвезвайди хьиз,
Эхирзаман жезвайди хьиз,
Къачунвай са жуьре ванци.
Митингд юкьвал хъел кваз гзаф,
Къизгъиндаказ рахазва Бег,
…Къе туна рикI алай пеще,
Чун физва хуьз азиз Ватан.

За кьин кьазва куь вилик, кьил
Хура туна, майданд юкьвал,
А залумдив чна мукьвал
Ийиз тада кьуьл, кузвай цIал.
Парторг Бег кIанз яна рекьиз
Фадлай кьулухъ гьазур гъилер,
Терс килигна Кълич пехъиз,
Экъисна хьиз къацу вилер.
Са Асланаз акуна тек,
Адан гъвечIи, кирс вилерай,
ЦIайлапанди хьиз ягъай экв.
ГьакI инсандай акъуддай тIвек.

Селима и чIавуз юкьвай
Гьарайна: – Вахт физва, дустар!
Марф къвадалди, къвезвай югъвай,
Ша финн, бес я рахай гафар!
Туш им вяде рахунардай,
Душман яргъай кухунардай!
Физвайбуру гьарда къачуз
Вичин фу-яд авай тагъар,
РикIер тIимил хьанвай ажуз,
Мукьвабуруз гана пIагьар,
Хура твамир лугьуз кьилер,
Мягькемдаказ яна гъилер…

АкIажарна кIул къугъван хьиз,
 Къилч фена аждагьан хьиз,
Вичин кIани хцин мукьув,
Акалзавай дергесдихъ тум,
Гана адаз хъсандиз рум:
– Вучда вакай зи хва хьана,
Асланан рикI тахьай къене.
Чан акъатай накь зи цана,
ЧIарчIин кемер алаз куьгьне,
Далуда кIурт аваз цIегьрен,
Кьилел титIих алаз нитIрен.
Къе зи никIяй хьайи фу нез,
Зи яцарал ийиз кIвалах,
Яргъи хьанвай гапур кьван мез.

Ваз бегенмиш тушир сарсах,
Хендедади хвейи етим,
Къекъверагдкай хьанва итим.
Вун вичелай кьуна ажиз,
Са кепек пул гунн тавуна,
Ваз кIани руш гъана вичиз.
Вун итимдай кьун тавуна,
Паб авунва са хуьруьк квай.
Вун хва тиртIа, икьван гагьди
Вуна адаз са кар кьадай.
Гьарайна пис Къилича, кIвал
Къарсадайвал: – Гъер михь садра!
Жуваз санай ванн хьай гаф, чIал
Эзбер мийир тамам къадра!

Вач, физватIа калхуз вилик,
Гила жувни хьухь балшавик.
Акван гила килигда зун,
А фукъиран алчахириз,
Абурун гур шад, кIвалахриз
Терг авуна лугьузвай чун
Абурув гвай дамахриз.
Хабар кьазва Агьмеда: – Ваз
– Вуч кIанзава завай, я дах?
На зун кьазван кимидай тах,
Са фикир, са гъам авачир.
Жуван рикIин шам авачир.

Сес авуна тIимил хъуьтуьл:
– Хва, – лагьана ада, – эхир,
Ачух жезва зи дар гуьгьуьл,
Заз чидай гьал рикIевай сир
Вахт жедалди хуьн хъсан я.
Къе физвабур хьиз финн хъсан я,
Пака вири хьиз зурдалди,
Вач лагьана ракъурдалди…

Гьар са кIвалах хиве гьатна,
Дишегьлийри эхиз зиллет,
ВикIегьдаказ чIугваз зегьмет,
Сада кала цазва цанар,
Сада чуьлда хуьз лапагар,
Сада кIулал алаз аял
Гъам, хажалат аваз рикIе,
Физ гвен гуьзва колхозд никIе.
Мегъуьн тарцин сериндик квай
Жафер кIевиз щезва бирдан,
Дидед тадиз хгана мам,
Башламашна эчIягъиз ам.

– Бала лайлай, лайлай бала,
Чан зи авай са рагъ ала.
Хабар туш ваз ви дидедкай,
Дердисердик акатнавай,
Дидед гьалар мусс хьуй къулай,
Бала лайлай, бала лайлай.

Бала лайлай, лайлай бала,
Чан зи авай са рагъ ала.
Къе ви буба фенвай яргъал,
Урусатда къвазва ажал,
Заз ацукьна, ваз и сувал
ТIумбул ядай авач мажал.
Дидед гьалар туш гьич къулай,
Бала лайлай, бала лайлай.

Бала лайлай, лайлай бала,
Чан зи авай са рагъ ала.
Чи душман я къанлу къачагъ
Тарашзавай чи кIвал, уьлкве.
Хкетрик квай гужлу, къуччагъ
Пагьливан хьиз, хьухь фад еке.
Дидед гьалар хьурай къулай,
Бала лайлай, бала лайлай…

III

Зул акъатна, кьуьд алукьна,
Кьуд пад михьиз хьана лацу,
Мягькемдаказ жив ацукьна,
Туькд яргъан хьиз, гзаф яцIу
Къаю хци ийиз сарар
Жангуни тан кьунвай тамар,
Къалурзава вичин зурар.
Ракъинал нур гузвай дагълар,
Гатфарал вил алай багълар.
Ахваралла лап шириндиз,
Секиндаказ, архайиндиз.

Дегиш хьанвай уьмуьр къулай,
МТФ-дин кьулухъ галай
Маркун ценяй самар чухваз,
АвайтIани кIеви аяз,
Дояркайри чпин кутар
Хкажиз кьаз са гьал патар
Кандуяр хьиз, кьуна кIула.
И арада рекьяй винел
Хквезва сад алай шинель
– Агакьдалди язух муькъвел,
Ша, килигиз финн чун рекьел…

Ингье, са кIвач ийиз кьецIи,
Пелекай гьекь кIвахьиз уьцIуь,
Эхир мукъвел ахгакьана сад,
– Вагь! – лагьана инлай сада,
Рушариз хуш сейли гада,
Салим я хьи им, чи къунши!
Адам вахаз жеда хвеши.
Рушар, гада кьамир артух,
Зун хъфида гуз муштулух!
КIвачер хьанвай гъилерикай
Салим тIимил тешвиш жезва,
Суваран чин дегиш жезва…

Ачух югъ хьиз, вилерикай
Карагна шад, жегьил девран,
РикIиз течир дерт, гъам, гьижран.

Ингье гатфар, ингье цуьквер,
ТIебиат фад жезва уях
Ингье бахтлу билбил нуькIвер,
Ингье къайи, михьи буллах.
Булутар кIватI хьана цавал,
И арада цав рахана.
Гар акъатна, галай завал,
Гьава михьиз дегиш хьана.

Са далдалу кьвалак абур
Чуьнуьх хьуниз мажбур хьана.
Гуьгъуьнаваз тIурфан, кулак
Жугъурай са гьал къекъвена,
ЭкъечIайла абур кьвалак
Пешапаяр хьиз кьежена,
Яд кIвахьзавай абурукай,
Амачиз са дад кьурукай.
Къедалди ам стхадай кьур
Суваран буш хьанвай гъилер,
Чатун цел хьиз зурзазвай хур,
ЧIулав, нурлу, гуьрчег вилер
Акурла чир жезвай якъин
Ам жезвай чIал есир рикIин.

Амма адан бахтлу рикIе
Гьатнавайди и ширин гьисс,
Намусдик гьич квачир леке
Ягьди адаз лугьузва кис,
Буш жемир, руш, пек хьиз куьгьне,
Яхъ жув гъиле, им туш сегьне.
РикIи гана адаз суал:
– Ви фикирда аман Сувар,
Тарцин кIаник, никIин юкьвал,
Текдиз кукIвар хьана сухвар,
Рекьидайла, кIел хьиз, кере,
Вун Аслана хкай бере?

Туширни кьван вун ви иес
На кьадайла ваз кIани яр?
Ихьтин фикир ийиз къе бес,
Вучиз кьазва на кьведан тIвар?
Са рикIе кьвед тун хъсан туш.
Гьич кьве рикIин хьун хъсан туш.

Са къуншидал хайи къалай
Гьуьрметлу яз, фикир саддиз,
Кьве гъил хьиз, кьве къвалал алай,
ЧIехи хьайи гуьгьуьл шаддиз,
Кьве дуст хьунал Сувар шад тир,
Бахтлу рикIин дуьз кьве пад тир.

Амма вяде атай чIавуз
Эхиримжи кьетI кьабулдай,
Гъил хкажна рикIи цавуз,
Лагьана: – «Заз зи акьулдай
Салим пара ятIани хуш,
Аслан гзаф кIанзава руш».

Инжиили хьанач Салим,
Ам дустуниз фена лугьуз,
Ада вичин рикIе даим
Дустунин тIвар хвена лугьуз,
Вич хьиз фадлай ашукь хьанвай,
Къени текдиз амукь хьанвай.

Мехъерик булл кьуьлер авур,
Ингье къе ам набут хьана,
Лаш гвачиз чан тежез юзур,
Жегъилзамаз кубут хьана,
Акъвазнава адан вилик,
Са кIвач хкIаз тежез чилик.

И вахтунда регъуьз-регъуьз
Гуьлзадади кьазва хабар:
– Акуначни ваз зи Гъафиз?
Вахтар жезва пара санбар
Гьич са ван, са гар авачиз,
Са кьве тIуб кьван чар авачиз.


И рахунри Сувар кудна
Хиялрикай шад деврандин.
Салима дерт кваз акъудна
Шикил алай пуд жейрандин,
Тенбекдивди ацIай кисе,
Зардин къайтан авай сиве.
ПIапIрусдиз звар гана эвел
Са тIимил кьван атIугъна пел,

Ахпа гана ада жаваб:
– Квез аватIа, анаг, яраб,
Фронт са хуьр, са шегьер хьиз,
Са сенгер, са вацIун кьер хьиз.
Куьн киседал жезван ашукь,
Жейранд шикил ала лугьуз,
Сивихъ гуьрчег, вичиз талукь
Зардин къайтан гала лугьуз.

Килигмир акI, им савкьват я,
Им цвайиди са тават я.
Чи полкуниз фейи зулуз
Посылкаяр атана бул.
Савкьват лагьай ванн хьайила
Килигна чеб чпиз папар,
Гьарда гузва вичиз суал:
– «А рушарлай чун ян усал?»…

Деникина къанлу, къудур
ГъвечIизамаз етим авур.
Салим юкьва туна папар
Хъфизва гуз хуьруз хабар…

… И йикъалай башламишна
Дишегьлияр жезва машгъул,
МуртIаравай багъламишна
Михьи, харчи сунн чIичI, башкIул
Чуьхуз, чухваз чIунар ийиз,
Чпи чпиз кьунар ийиз,
Хьайивалди буш вахт кIвале,
Худда туна рисал, чхра
Сада гуьлуьт, сада бегьле,
Сада чими переем храз…
          
IV

Билбилри гъам течир рикIиз,
РикI ацукьай тарцик кикIиз,
Садаз ийиз кIанз сад биши,
Багълара ван тунва хвеши.

Кьаз чпивай кьаз жедай пар,
Чубарукри чIугвазва кьар,
Къаришариз цIакулар, руг
Гьарда вичиз туькIуьриз муг.

Авачир са къайгъу, са гъам,
Гьарма вичин демекда чам,
Хъиткьинзава кIекер хуьре,
ЭкIяйнавай тирвал дере.

 Хуьруьн вилик квай чалада,
Мух цаз тунвай са талада,
КIвенкIве аваз жегьил Сувар,
И береда мани лугьуз,
Таладин а кьиле ялгъуз,
Цан цазвай чи Сувар ваха,
Галаз вичин рикI, гъвечIи хва.

-…Я булутар, квез минет хьуй,
Зи Асланаз саламар твах!
Душманд чандиз сур кьисмет хьуй,
Шад жедайвал куь Сувар вах!

Рехъ вили хуьз, вил рекьеваз,
Зи рикI пара пашман я, лагь!
За пуд йисуз вич рикIеваз
ЧIугвазвайди гьижран я, лагь!

Къе вичин рикI алай чуьллер
Цуьк акъатна диганва, лагь!
КIани ярдин мумаж гъилер
Шаламар хьиз хъухъванва, лагь!

Чна гьикьван векь яз, цан цаз,
Юкьвар кангур авурай, лагь?
Къарийри хьиз кьил хура тваз
Гьам, хажалат чIугурай, лагь?

Зун кIан ятIа вичиз, гена,
ВикIегьдиз женг тухурай, лагь!
Хва паталди вич сагъ хвена
Фад гъалибвал къачурай, лагь!...

Акъвазрайла ада куьтен,
ТIазвай гъилер, кIвачер, беден
Яргъай садан кифил шезвай,
Югъ атана рагъдан жезвай…

V

Сад хьана паб, аял, лахлах
Гьич са тварни пуч тавуна,
ВикIегьдаказ ийиз кIвалах,
Гад вахтунда кIватI хъувуна,
РикIиз тIимил хьанвай регьят,
Дагълух хуьруьн игит жемят,
Югъди дапIар алай, ичIи,
Лацар ламуз амай гьеле,
Клубдиз кIватI хьана гъвачIи,
Ийиз чпин дерди-беле…


Председатель башламишна
Рахаз, фикир жаламишна:
– Юлдашар, заз кIанзава къе
Чи къенин къан дердийрикай,
Гена масса жуван рикIе
Гьатнавай мерд фикиррикай
Малумат гуз, квез авайвал,
Амачир гьич са къулайвал,
Тамамарна ганвай план,
Буржи кьилиз акъудайла,
Пака цадай никIин, салан
Тумар кьилди хукудайла
Чаз йикъарай гудай як, чIем
Амукьзавач кьурла за жем.

ХьанвачиртIа чилер яван,
Гьатдачир чун икьван дарда.
Эцигдайла къулал къажгъан
Фикир ая куьне гьарда,
Къе чиликай бажгъан хьанвай,
Цавун тагъдкай яргъан хьанвай,
Чи, девядиз фенвай, хуьруьн
Игитрикай, гуьллед хура
Хуьз Ватан, хуьр, кIвал-югъ ширин,
Женг чIугвазвай къалбикъара,
Фашист гатаз вагьши, къудуз,
Ватан чи ягь, чан я лугьуз…

Председатель хьайила кис,
Чанда авай жемятдин хъел,
Фендигар хьиз чин чIурна пис,
Явашдаказ чухвана цIвел,
Къарагъна няс, футфачи хан,
Шагьдамарда ргазвай къан.
– Къе кьабулун ихьтин къарар,
Им гьахъ авач лагьай чIал я.
Течир инсан хийир, зарар
Заз чиз гьакIан авам мал я,
Кьил элкъуьрай патахъ фидай,
Азаб, зиллет къене хуьдай.

Къе фронтдиз гуниз куьмек,
Шаксуз, вири мажбур я чун.
Вун ятIани залай зирек,
Валлагь, гьич заз зун амаз вун
АвуртIани суьгьбетар хуш,
Са чIавузни кIан жедай туш.
Заз кIанзава зав за чIугур
Зегьметдин гьахъ агакьарун.
Дуьзендиз я лугьуз чухур
Герек туш зун алакьарун.
Зун инсан я хьанвай са яш,
РикIел тIимил адалат гъваш.

Суфат чIурна югъ хьиз гьалчIай,
Акваз вилер кIевдай далда,
Къван хьиз кьарад винел гьалчай,
Ахцукьайла ам, гьакI залда
Наразивал гьатна биши,
Ихтилатдал адан наши.
Гамишд хев хьиз хьанвай табагъ,
Гъил хкажна, къачуна гаф,
КIвенкIвечи, мерд, дири, къуччагъ
Колхоздихъ рикI кузвай гзаф,
Жегьил Сувар къарагъна фад,
Итимди хьиз агудай гад:
– Гатуз чуьлда ацIанва ем,
Жедай яхцIур жуьре хуьррек.
РакъурайтIа фронтдиз чIем,
Амукьзава чаз цуру нек,
Чи дугунра авай хъсан
Пурнийрин дуст, давугъад чан.
Зулуз чи багъ хьтин тама
Къачудай гьар садан рикIи,
Терг ийидай хурун хума,
Димиш жезва санал жикIи,
Санал чумал, санал ини,
Санал чуьхвер, санал пIини.

Рахаз инал къе руфункай
Хьун лазим я чаз утанмиш.
Метлеб хукуд и гафункай.
Шаксуз жеда чун дуланмиш,
Йикъа садра тIуьн тIуьртIани,
Са гъутавай финн тIуьртIани.
Хъел къвемир квез папар закай,
Сифте фронт, ахпа чи  хук.
АкI тахьайтIа недай факай
Чаз жеда туьд бамишдай кьук.
За бахшзава фронтдиз зи
Йикъарай заз къвезвай рузи.

Амма дустар, душманд макьсад
Чир хьун лазим я чаз герек,
Ватан хуьзвай бахтлу, азад
Чи игитриз гунуг куьмек
Мажбур я чун гьар са инсан.
Зегьмет чIугваз мадни хъсан.
Къуй къачурай Хана, вичин,
Вичиз къвезвай зегметдин гьахъ,
Дуланажагъ гьакьван четин
ЯтIа адан, муьгьтеждиз фахъ.
Чи гъавурда ам гьатдай туш.
Кьев ханалди къав кIватдай туш!



Гена ава заз са меслят,
Мукьвал ала инаддин сят.
Душмандин хам юзурзавай,
Гьар къуз гьунар къалурзавай,
Ша, чна гунн вахар, эркек
Чи итимриз жедай куьмек!
Пис жедачир заз чиз гена,
Чун хуьзвай цIун юкьваз фена,
Чи гъуьлериз чна гьарда,
АватIани къе чун дарда,
РакъурайтIа жуван такьат
Акакьдай са гъвачIи савкьват.

И чIавуз дуьз кьуна какур
Юкь, лашуна акIурна хур,
Къарагъна Ших буба рехи,
Дяведа хва кьенвай чIехи,
РикIел кьурай гъил эцигна,
Къличаз кин кваз килигна,
Лагьана: – Квез чизва, гьелбет,
Са цIегь тирди зи мал-девлет.
Амма лугьун лазим я дуьз,
Пака кечмиш жедай чIал чиз,
КIватIнавай за са тIимил пул,
Авун патал пака сур-кьул.


Рекьич белки зун, архаяр,
Тахтанамаз чи рухваяр,
Зи мягьфедик къуьн кутадай,
Зун кьил кьуна сура твадай!
Ахпа кьулак гъил кутуна,
ТIвал янавай лап чIугуна,
Са жунадин пек акъудна,
Пекиник квай пул хкудна,
Вичихъ авай гьазур-гьалал,
Эцигна ам столд юкьвал.

И вахтунда къачузва гаф,
Гуьллейри кIвач авунвай саф
Салима: – За бахшзава гьер!
Квез аквазва зал алай хер, –
Лагьана, – мад пул захъ авач,
Куь вилик ква зи набут кIвач!

Гатуз, хъуьтIуьз кIвале, гъене
Далуда кIурт авай куьгьне,
Хъиянавай къвалаз пине,
Набут Салим хьана чешне,
Сувар ваха авур меслят,
Инлай сад хьиз вири жемят,
Гьар патахъай къарагъиз къвез
Столд вилик, пулун эвез

Сада кхьихь лугьуз зи гам,
Сада зи сят, сада зи цам,
Сада камар, сада тупIал,
Желб хьана са чIехи кIватIал…

VI
 
Вичин душман Аслан кьинал
Гьар къуз ала Агьмедан вил,
Лугьуз тежез са гаф чинал,
РикIяй адан атIузвай кьил,
Садан шакни тефидайвал
Катна хуьруьз хъфидавал.
Инанмиш я ам мад куьгьне
Къайдаяр фад эхцигунал,
Гьардан кIвачихъ мал, мулк бине
Галай къайда гехлигунал,
ЧукIурна са къуз колхузар,
Вичив ийиз тур агьузар.

Жугъунивди кьунвай къвалар,
Чиле хапIа хьиз кьар авай,
Алчудариз хадай валар,
Югъди-йифди пис гар авай,
Гуьлледин цIу кармашнавай,
Ачух чуьлда акъашнавай,
Дар окопра къаюз гуз таб,
Гьужумдал вил алаз цIийи,
Чанда авай душманд гъазаб,
Махлукьатдин рикIер кайи,
Вири къаст яз душман къечин
Гьужумдиз физ жезва кIвачин.

Эхир гьужумд вахт атана.
Чилел михьиз чан акьалтна.
Хар хьиз гуьлле гуз датIана,
Танкарихъ сад хьиз агалтна,
Вилик фена кьушун сад хьиз,
Кьакьан дагъдин вацIун яд хьиз.
КIвенкIве аваз атай Аслан
Хкадарна окопдиз дар,
Рекьизвайди хьиз цIун илан,
Са куьнинни алачир кар,
Ийиз кIан хьай чи гьужум буш
Душмандиз гуз эгечIна тIуш…

Кьилин окоп икI эзмишна,
Магълуб ийиз вилик квай хуьр,
Абур вилик тепилмишна,
Душмандин къаст дуьз хьана чир,
Яб тагуз цIуз къвазвай кьилел,
Гагь катиз, гагь ярх жез чилел.
И чIавуз къвал тIар хьана пис,
РикIе гьатна душманд гъазаб,
Вич икI набут авур иблис,
Жегьил Аслан хьана татаб,
Инихъ-анихъ къарсана цав,
Тарпна чиле акьуна дав.

Къваз акурла кьилел гуьлле,
Явашдаказ къвала-къвалахъ,
Кьуьнт акIуриз къайи чиле,
Жез кIан тежез гьеле чIалахъ
Вичел хьанвай агъур хирен,
РикI чикьизвай герен-герен,
Ам бомбади акъуднавай
Дерин лекъве гьахьна са гьал.
Ина уьмуьрд алчуднавай
Кьуьзуь касс хьиз язавай ял,
Агаж хьанвай алчах Агьмед,
Ягъуник квай гардан хъемед.

Ам къарагъна къузгъун хьиз фад,
Яргъай акур зайиф ничхир,
Гьарайна: – КицI, ваз амач дад!
КIвачер хайи къуьр хьиз эхир
Гьатна вун зи гъиле хелвет,
Телеф авур зи мал – девлет.
Хьана кIандай бинедай чир
Ваз жедайди ажал кьисмет,
Иесидин шаламар тIуьр
Шеври кицIиз, течир гьуьрмет.
Ракъурна и кар рикIелай,
Вун алатна дуьз рекьелай.

Гила, лам хьиз, гьа и фура,
Кьуру къастар рикIе амаз,
Хъиляй шинель жакьваз сара
Рекьида вун ахмакь, къанмаз,
Хъуьцуьгандал кьил тахьана,
Пелел папан гъил тахьана!
Агьмед тахьуй им зун, эгер,
Ви хва кIвалел кьун тавуртIа,
А ви жейран хьтин, ашер
Сувар за заз гъун тавуртIа,
Квахь лагьана заз рикI кайи,
Къекъверагдин хциз фейи!

Япар кьведни биши хьана,
Вилерал хуш акьалтнавай,
Беден, мум хьиз, жими хьана,
ХандакIд къвалахъ агалтнавай,
Асланавай гуж гуз хире
Юзаз жезвач гьич са зерре.
Са патахъ куьрс хьанвай гардан,
Хъиченавай чиниз палчух,
Жибинда гъим туна адан,
Акъудна пекд лацу яйлух,
Агьмед, кицI хьиз, илих хьана
Фена инлай, чуьнуьх хьана...

Фицакьра рикI кудай гъурса
Тазиядин чар хтанвай,
Хва гьатдалди ирид йиса
Хендеда паб тIвар атанвай,
Сувар, Жафер алаз къвалал,
Цаниз физва цан цаз калал.
Къарияр кIватI жезва са сад,
Гъилеваз – саф, къуьневаз рух,
Гьамбархана ахъайна фад
Ахъайзава Салима мух,
Шагьвар гана кьурурзавай,
НикIиз тухуз гьазурзавай.

Гьарда ийиз жедай кIвалах
Дердидик ква жемят буьтуьн,
Амма тек са санкIар, алчах
Хаин Къилич джезва кIвачин,
Байкъушди хьиз, хьанвай ялгъуз,
Вичин фикир кьилиз тухуз.
МичIи хьана къведалди циф
Адавай кьаз жезвач кьарай,
Эхир, яргъи гатфарин югъ
Рагъдан хьана, атана йиф,
Къилич кьуна нафт авай цел,
Физва сикI хьиз вегьей чумахъ,
Гьамбархана галай патахъ.

Гьамбарханад дакIар хана,
Бахт вегьена вичин фалдиз,
Гьахьна тумар авай залдиз…
Барут хьиз куз кьурай нацIар,
Кана кIаник пад эвела,
Акъатайла къавай мурцар,
Хуьре гьатна са велвела,
Са вахт фенач цIувай дурум,
Гуз хьанача акъатна гум…
Килигайла Салим залдиз,
Ина авай бахтсуз гьалдиз,
Инсафсуздин хъиле канвай,
Тумар михъиз цIивин хьанвай.

Сада садаз гузва суал,
Вуж хьуй лугьуз и беймирвет,
Угъраш гайи чаз и завал.
Са сятда чи йисан зегьмет,
Къачагъди хьиз, атай руквай,
Руьхъ авуна икI цIув вугай?
И чIавуз са ракьун аса
Гъизва инал чи Салима.
Акурла и гъанвай къаза,
Кьурана гьакI мез, келима,
Акурвалди Сувараз ам.
Чир хьана, нин аса ятIа…

VII

Са циф авай зулун йифиз,
Экъуьрна сав ийидай мух.
Мухан калар вегьез сивиз,
Храдайла Сувара рух,
Агьмед, жин хьиз, кватна кIвализ,
Са жуьреда хъуьрез милиз.
ХьанвайтIани тIимил тешвиш,
Душман кIвале хьанвай дуьшуьш,
Ам акурла, Сувар кIеви
Чанда зурзун гьатна жизви,
РикI мягькемдиз кьуна вичин
Къарагъна, кар туна вичин…

–…Килигмир вун, Сувар, заз акI,
За кIелзава ви хиялар.
За зун вучиз рекьида гьакI
Жедалди кIвал-югъ, аялар!
Балшавикрин кьилер патал,
Урусатдин чилер патал?
Ленинград тунва юкьва,
Маскавада физва дяве.
Гитлера лап гьа и мукьва
Баку къачун кьунва хиве,
Зи къапудал хьанва тIапIар,
Ишлемишай яд хьиз гъери.
Заз ахъайдай кIвалин ракIар
Касни амач залай гъейри.

Зун умуд квай виляй къе вак
Атайди я, ахъайна рак.
Къе-пака и калхуздин чин
Гьарай галаз жеда кIаник.
Пай хъийида гьардаз вичин
Гьалаллу мал, лапаг, векь ник.
Гьахъ писвилел гъалиб жеда.
Чун чи малдин сагьиб жеда.
Инанмиш хьухь,гьакъикъатда,
Жаферни заз хва хьиз кIан я.

Зун гьатнава къе са къатда,
Зак квайдини инсанд къан я.
Бейтер тесниф ийиз вакай,
Дели дивана жезва закай.
Гьелелиг зун сана чуьнуьх,
Хуьруьнбуруз таквадайвал,
Тежедайвал зи рикI дарих,
Заз вун гьар къуз аквадайвал,
Кисмир, сивяй са гаф акъуд,
Вун я зи бахт, зи чан, умуд!

– Агьмед, вуна зи хирериз
Регьимсуздиз язава кьел.
Дад ийида за пIирериз,
Къайи чилел эцигиз пел,
Ваз са бала гуй лагьана,
Ви эхир пуч хьуй лагьана.
Шит гафар гваз уьлкведаввай
Заз ви суфат мад тахкурай!
Беден хъсан цуькведавай,
Жегьил чIавуз вун чукурай,

Къе зун ваз къвен тийидай чIал
Чир хьухь, жемир гьавалат зал.

Сувара икI гаф атIана,
Лагьайла «мад кьамир зи тIвар!»,
Къалур тийиз хъел атана,
РикI хьанвайди вичин пис тIар,
Акъудна фад ягълух ада
Лагьана: – Им за ваз тада,
КIанзавачир заз ваз лугьуз,
Гьавайда рехъ хуьмир вилив.
Ингье билге, вун я ялгъуз,
Ам вахчуна къайи чили,
Кьейидахъ вил хьункай хийир
Авач, жув гьакI бедбахт мийир.

Акурвалди яйлух вичин
Вилер къвез-къвез хьана еке,
Хъипи хьана, шафран хьиз, чин,
Асланан тIал гьатна рикIе,
Сувара руьгь фейида хьиз,
Итим вилик кьейида хьиз,
Гьарайна кьвед-пудра: – Къанлу!
Квахь зи кIваляй, зи виликай!
Вердиш хьанвай ягъиз далу,
Кагьатзавай чил кIвачикай!
Ам кьейиди вун я, къачагъ!
Квахь, намуссуз, инлай къарагъ!!!
И къанлу яхъ – лугьуз, Сувар
Катна кIваляй, квайд хьиз лувар…
Агьмед, рикIиз яна зунуз
Хкадарна дакIардай тIуз.
            
VIII

Гьатнавай гьар са кар хиве,
Ийизвай пис дарвал эхи,
Генани халкь тваз кIанз кIеве,
Инсафсуз каш жезвай пехъи,
Авачир кьван кьадар-гьисаб
Гуз алахъна халкьдиз азаб.
Къаст яз са къуз кьиникь эллер,
Югъди ажал цазвай чиле,
Ада вичин яхун гъилер
Элкъуьрзава гьардан кIвале,
«Зун атанва, къарагъ», – лугьуз, –
БарбатI ийиз ужагъ, – лугьуз.
 
Масса гана вири затIар,
Рухварни кваз чиле авай,
ИчIи хьана фадлай кIатIар,
Гар къекъвезвай кIвале авай,
Сувар машгъул хьанва къецин
Кьиле, переем хъийиз хцин.
Къулал ала къацу чIиргъин,
Тегьмезханар, курквачIар квай,
Са чангавай мухан гъуьрун
ЧIахар хьтин кIачIкIачIар квай,
Къари хьиз юкь хьанвай какур,
Хура туна кьил са жуьре,
Атана и чIавуз къужгъур
Гъиле аваз гъвечIи Зуьгьре.

Накь Жафераз ганвай гаф хуьз,
Гьазур хьанвай къеверихъ физ.
Ам ракIара амаз, Жафер,
РикIе гьатна бахтавар гьисс,
Вилик квайди хьиз хуш сефер,
Къарагъна шад чам хьиз халис:
– Вун, – лагьана рушаз, – акъваз, –
Физва вичин сафутI акваз…
БацIияр хьиз къугъваз-къугъваз,
Гагь сад, гагь сад катиз вилик,
Акъатдалди абур яргъаз,
Гъил кутуна тIазвай кьилик,
Сувар жезва дакIардал хак.

IX

Кьуьд акъатна чуру лацу,
Чими гатфар атана фад,
Дуьзен дере жезва къацу,
Тик дагълари кьунвай кьуд пад.
Ягъва къалин жердавай пеш,
Акатзава чубанрик хвеш.
Гьеле зайиф таза кIелер
Бахтлудаказ ийиз кьуьлер,
Къугъвазва, гьакI акъваз тийиз,
Векьиз акьван са гьяз тийиз.

Майдин вацра ханвай куьрпе,
Ибрегъетер хьтин япар
Кере кIелер авай гьебе
Къуьне аваз хтай Сувар,
Ахгакьйла ятахдал дуьз,
Яргъай къвезва сад, гуьлле хьиз.
Ада сивяй кIвахьзавай каф,
Гуьг балкIандиз тийиз инсаф,
Руфунин кIан гатаз кIвачи,
Акъваз тийиз гузва къамчи.

Гъил хканжа ада цавуз,
Агакьайла ятахд мукьув,
Гьарайна: – Чун гъалиб хьана!
Гмитлеран юкь чна хана!..
Салиман шад гьарайд ванцел,
Къазмадавай гъвечIи Жафер
ЭкъечIна фад гар хьиз къецел,
Хпикай хуш гад ийидай,
Гьеле гатфар талукьнамаз,
Дарих рикIер шад ийидай.

Ихьтин хабар галукьнамаз,
Садлапгьана рикI пис хьана,
Гъамунин дагъ илис хьана,
Шелди кьуна Суваран туьд,
ЦIийи жезвай хирер куьгьне,
Гатфарикай хъхьана кьуьд.
Къулал туна атIузвай нек,
И вахтунда ахъайна рак,
Хабар кьазва Салиман тек,
Яшлу хьанвай эмеди: - Вак
Вуч тади ква, я чан бала?
Дуьз ихтилат ая, къала.

Салима кьвед-пуд сеферда
Гана адан пелез темен,
Авай хцин тIал жигерда,
Сиягь хьанвай балкIан семен,
Лагьана: – Ваз, азиз эме,
Аквазван зун хьана семе?
Эхир келле чарха  акьур
Гитлера рей гана, эме.
Алемд рикIер буьркьуь авур
Дяве куьтягь хьана, эме.
Миллионрин сувар я къе,
Гъалибвилин, бахтлу, еке.

АватIани чун къе дарда,
Гадар тежез кIандайвал кIвач,
За твада цIай самоварда,
Жува, къулал эцигна сач,
Чуруз тIимил кьван лавашар;
Хуькведалди чи юлдашар…

Х

Жемятдик шад руьгь акатна,
Шив хьиз гьална, кьуна фири,
Гатфарни гад фад акъатна,
Йикъар яргъи, йифер куьруь.
Дагъдал ашукь жедай дере,
Муьгьуьббатдин бахтлу бере,
Гьар са нямет авай верцIи,
Сусан ацIай хунча хьтин,
Зулу кьазва вичин ери,
Бегьеррал шад ийиз вири.

Ахъайнава мектебд ракIар,
Рагъ ядалди дагъдин пелез,
Туна кIинтIер, лашар кIвале,
Цуьквед кIунчIар аваз гъиле,
Шад аялар лап уьзуьагъдиз
Физва мектебдин утагъдиз.
Бахтлудаказ шад Зуьгьреди
Жафер вилив хуьзва варцихъ,
Гада рекье тваз дидеди
Тапшуругъар гузва къецихъ…
Ингье Жафер, Зуьгьред къвалав,
Гъиле аваз гуьрчег цуьквер,
Хьанвайди хьиз бахтлу вахт ленг,
Акъвазнава вилив хуьз зенг.
Сад лагьай зенг яна эхир,
Жерге тади кваз ргана,
Жезвайди хьиз чпиз таъсир,
Аялар сад хьиз дигана,
Лавгъаз кьилер кьуна вине,
Гьахьиз цIийи мектебд къене.

И вахтунда вичин бицIи
Дуст рекье тваз дагъдай хтай,
Салим тIимил ийиз кьецIи,
ЧIур хьанвай кIвач вегьез патай,
ЦIийи тумажд портфель гваз
Атана лап теспача кваз.
Садлагьана акурла ам,
Фадлай чка кьунвай рикIе,
Явашарна Сувара кам,
Хъфизвай хва туна рекье,
Хабар кьазва: – Салим, мирес,
Вуч портфель гва вав серес?

– За Жафераз багъишда им,
Чун тирвиляй кIеви дустар.
Заз вахт хьанач чирдай илим,
авайтIани чIехи къастар.
Сувар, вучиз хъуьрезва вун?
Зи дердидкай ваз хабар я.
Вун зи мурад, зи лувар я.
Гуьнуькъара ийимир зун,
Уьмуьрдихъ зи вун галачир
Са кIусни вил галач, валлагь!
За лугьузвач гаф алачир,
РикIел гъана садра аллагь,
Фагьум, фикир ая жува.
Са тIимил кьван ша зун тIува.

Сувара мез галкIиз: – Яда, –
Лагьана, – вун бейкеф жемир.
Зун хендеда, вун я гада,
Зи гуьгъуьна мад къекъвемир.
Зи фикир я жуван етим
Аялдикай авун итим…
Юрфара юкI авай Салим,
Са легьзеда агаж хьана,
Вич пурара кьунвай даим
Гуьг балкIандал хкаж хьана,
Хьайиди хьиз гуьнуькъара,
Хъфизва, кьил туна хура…

ХI

Къунши хуьрер ийиз гьелек,
Гагь лапаг, гагь мал чуьнуьхиз,
ТукIуьриз гьар къуз са келек,
Вичин лезги чIал чуьнуьхиз,
Чакъал хьиз квак гьатай хире,
Са къуз къекъвез кьвед-пуд хуьре,
Чилин кIаник чан аламаз,
Магъарада яшамиш жез,
Бедбахт авур вич аннамаз,
Куьруь хьанвай рахадай мез,
Вич авунвай гуьнуькъара,
Халкьдин чина уьзуькъара.

Тфенг ястух хьиз кьилик квай
Агьмедаз дар жезва эхир
Магъарани кваз чилик квай.
Са экуьнахъ тик къузада
Тфенгарин ванер гьатна...
Югъди авай кIуф бузада,
Няс дезиртир Агьмед кIватна.
Хкажзава ада гъилер,
Ивиламиш хьанвай вилер.

Экуьнахъди кьил къуьнера
Гьатна михьиз, кIул экъисна,
Хана авай звер метIера,
ТукIвазвай мал хьиз илисна,
Ам далудал гъилер алаз,
Кьамал халкьдин вилер алаз,
Чекистари туна хура,
Гваз хъфена, тухуз силис.
«Ажеб гьатна вун ракьара
Гила амач мад ваз чара».
Лугьуз хъел кваз хуьруьнбуру,
Гьа и юкъуз хуьре, кIвале
Сада «къачагъ» сада «угъри»
Авай вичин бубад геле,
Лугьуз хуьруьн жемят вири
Папан руфун алай, бугъаз
Агьмедакай хьана рахаз.
               
ХII

Садазни чин тийиз хуьре,
Фадлай кьулухъ хьанвай ашукь,
Шад я Жафер, шад я Зуьгьре,
Илим чириз чпиз талукь,
Санал кIелиз, санал къугъваз,
Арада лап гьуьрмет аваз.
КIараб кьелечI, беден зериф,
ЧIар аламай хурал льифрен,
Гьелелиг гирт лувар зайиф,
Шарагар хьиз абур лифрен,
Бахтлу я гъам, зиллет течиз,
ЧIуру ният, гъибет течиз.

Сувар шал я гада акваз,
КIвалахардай устIар хьанвай,
Къаз фанарди хьиз, экв гузвай,
Вичиз гьар са куьмек гузвай.
Къуншийрини сада садаз
Ийизва булл адан тариф,
Жедай гьуьрмет ийиз адаз,
Гьалтай чIавуз чIугваз гьайиф,
Гьайиф вун жез етим, лугьуз,
Дидедин са бала ялгъуз.

Са къуз Жафер, къуьне зурба
Чанта аваз, машмашар гъиз,
Колхозд багъман, чIехи буба
Шихан патав бахчадиз физ
ЭкъечIайла, рекьел шегьре
Дуьшуьш жезва, рагъ хьиз, Зуьгьре…

Акурвалди яргьай абур.
Акъудна гвай кIвалах кьилиз,
Ших бубади вичин агъур
Пер хъсандиз сухна чилиз.
Къацу векьер-кьалар, цуьквер,
КIватIиз вердиш хьанвай Жафер,
Билбил хьиз, цуьк акур иер,
Гьар сеферда акурла багъ,
Ада дуьнья акур санбар
Ших бубадвай кьазва хабар:
– Буба, вучиз и са тарцел
Кьве жуьредин хутар ала?
Ших бубади назик къуьнел
Гъил эцигна: – Хва, эвела
Жезамай кьван хъсан кIела.
Чалишмиш хьуь къачу чирвал...

ХIII

Гуьгьуьл шаддай шад ахвар хьиз
Гьич рикIелай финн тийидай,
Гатун чими хуш йикъар хьиз
РикIел гъурса гъин тийидай,
Гьар къуз чириз цIийи тарсар
Къвез акъатна са сад йисар.
Агрономвал рикIе аваз,
Илимлу хьун я лугьуз бахт,
Жафер мектебд рекье аваз
Акваз-такваз акъатна вахт,
Юргъ атайди хьиз тик хадай,
Эхиримжи шад зенг ядай.

Куьтягьна цIуд лагьай класс,
Тамам хьанвай акьул балугъ.
Тирвал чпиз гадайриз хас
Назанийриз ийиз къуллугъ,
Лифери хьиз ягъиз «къукъу»
ЧIугвазва шад демин къайгъу.
Виридаз са тангъах авай,
Кьадарсуз шад, бахтлу, хуррам
Лейлидин буй-бухах авай,
Гуьгьуьлар шад кефи къулай,
Гуьзелири гьатна гара
Гьазурзава демин суфра.

Секуь галай мектебд залда
Башламишай чIавуз кьуьлер,
Сада муькуьд твазвай фалда
Жаферани Зуьгьред вилер
Акьуна сад сада тадиз,
Табий хьанвай рикIин гьайдиз.
Жафер чанда гьатна гьевес
Кьуьлуьник гар хьиз экечIна.
Зуьгьрени мулд цуьк хьиз серес
Адаз куьмек гуз эгечIна.
Къати хьана капарин ван,
Кьуьлуьнквайдан ифирдай къан…

Дем чкIайла абур вири
Хъфиз такIанз фад ужагъдиз,
Йиф акъудиз амай куьруь
Фена таза колхозд багъдиз,
Ша лугьузвай гьар са тарци.
Муьгьуьббатдин бакал хъванвай,
ПIинийрин дад акваз верцIи
Билбилар хьиз гьавадавай,
ТIебиатдал ашукь хьанвай,
Гьардаз вичин мурад авай,
Абур гъаят авачир кьван
Шад я, туна бахчада ванн.
Гьикьван кIевиз хвейитIани
Сир чир жезвай авай рикIе,
Зуьгьре гьинал фейитIани
Жафер гьанал аквазва къе,
МикьнатIисди кьунвай ракь хьиз,
Арифд мецел алай гьахъ хьиз.
Дуьнья акур дервишд саягъ,
Авур чIавуз тIимил фагьум,
Абурун хуш алагъ-салагъ
Акурвалди жезвай малум,
Абур дустар тирди кIеви.
Хесетар сад, хъсан ферли.

АвайтIани рикIе шад гьисс,
Ийиз тадай ярдиз ялвар,
Яшар хьана цIемуьжуьд йис
Акатнавай ашкъид лувар,
Абуру а гьиссдив гьеле
Ягъиз тазвач чпиз желе.
Цавун кIанел алаз вилер,
Экуьн ярар ийиз гуьзет,
Хурув ийиз тазвай кьуьлер,
Гьавадикай къачуз лезет,
Къекъвезава багъда абур,
Гуз чандавай гьиссдиз сабур.

Гьазурна чай, чими хуьррек,
Вахт рагъданда амаз гьеле,
Аватна къаз фанардин экв,
Ишигълаван хьанвай кIвале,
И береда варцеллаз яб,
Икьван гагьди гьич тавур таб,
Гуьзлемишиз вичин рикIин
Перде, къапу агал тавур,
Суваран рикI гьич туш секин
Йифди са вил акьал тавур,
Текдиз кIвале кьарай текъвез,
Айвандик физ, кIвализ хуьквез.

Вич перт хьунин себеб течиз,
Текдиз кIвале къекъвезавай,
Адаз жегьил Аслан хвешиз
КIвалин цлай хъуьрезавай,
РикI сефилдиз кьамир лугьуз,
Хцин кефи хамир лугьуз.
Шикилда вил акьур Сувар
Фена адан вилик яваш:
– Аквазван ваз и зи къабар
Хьанвай гъилер, азиз юлдаш?
Рахадай туш зун алачиз,
Четин я заз вун галачиз.

XIV

Экуьнин гъед амаз цава,
Зайифдаказ кузвай шем хьиз,
Дидедиз пIагь гана Жафер,
Зуьгьре рекьел фенвай чIал чиз.
Ших бубадиз салам гана,
Гьазур хьанвай бахчадиз физ,
Хвешидаказ кекяна кам,
Агакьайла шегьредал ам
КIелиз физвай, фикир дерин,
Жегьилар кIватI хьанва хуьруьн.

Текдиз рекьин къерехдив гвай
Машмашд тарце акIурна къуьн,
Ихтилатар ийиз хъвер квай,
Акъвазнавай Зугьредин чин,
Яр къекъифна дегиш жезва,
Фикир къарма-къариш жезва.
Шад жегьилри яна мани,
Чпин рикIиз гзаф кIани:
– Ша, муьгьуьббат, зун кьаз есир
Гатфари руьгь авунвай шад.
ТIебиатди гузвай таъсир
Зи рикIи ваз ийизва дад.
Инанмиш я зун,
ГьикайтIани вун,
Шадвал гваз еке,
Гьахьда зи рикIе!



Ша, муьгьуьббат, ачух къужах,
Заз ви гардан кьаз кIанзава.
Зи бахтунин ширин буллах,
Заз вун рикIе тваз кIанзава.
Къвезвач икьван хуш,
Чандиз гудай нуш,
Вун галачиз заз
Дуьньядикай гьяз!

Ша, муьгьуьббат, пияла гваз,
Кефли жедай шуьрбет авай.
Заз кIанзава ви са хупI хъваз,
Зи бахтуниз кьисмет авай.
Са къуз хабарсуз
Зи рикI кьадарсуз
Ийида на шад,
Атайла зи гад!

Ша, муьгьуьббат, гад хьиз, чими,
Инсан, гатфар хьиз, чIагурдай.
Вун элкен я, зун я гими,
Кьамир вуна зун такурдай.
Я къе, я пака,
Зи рикIе чка
Мягькемдаказ кьаз
Ашкъи къведа ваз!..


XV

Тамам цIекIуьд йисан вилик,
Къачагъди хьиз, вилер пичIи,
Лаш хкуьрна бахтлу кIвалик,
Дяведи рикI авур ичIи
Сувар, Жафер тур къуз рекье,
Пис фикирар гьатна рикIе,
Рекье амаз кткана фул,
Хъипи хьана, цIай атана,
ИчIи хьайид хьиз вичин къул,
Дуьньядикай пай атIана,
Фейи бала гьайиф хьана,
Акваз-акваз зайиф хьана.

А дяведин дар вядеда
АтIанавай кIвалахди чан,
РикI канвай пис няс Агьмеда,
Хиве амай Асланан къан,
Сувара дерт хуьзва къене,
Залан пар хьиз, авай къуьне.
Чир хьайила адан азар,
Къуншийри ам тазвач ялгъуз,
Сада гъиз са хурух тазар,
Сада кул гуз кIвалин къавуз,
Сада ийиз недай хуьрек,
Вирида гуз жедай куьмек…


Гагь аран, гагь ягъиз яйлах,
Къачуз вилик хьиз кьуьк, мукал
Хъийиз техжез колхозд кIвалах,
Хьанвайвиляй кьве кIвач шанкIал,
Ада кIвале хразва гам.
Сефил рикIяй чукуриз гъам,
Вичин кIвалик квачир варциз
Килиг тийиз вил хкажна,
РикI хьиз хвейи кIани хциз,
Куьмек ийиз гъил хкажна,
Теквал кацив уртах ийиз,
Йифизни кваз кIвалах ийиз.

КIевийззава ада гъиле
Гьатай вечрен какани кваз,
Дуланажагъ гьа са гьилле
Кьиле тухуз, хъфенвай шаз
Хва вилив хуьз, гад жердавай,
Багълар хъсан бегьердавай.
КIекер хуьзва ада гуз твар.
Лацу, еке къазар хьтин,
Акъатнавай бубухуриз хар.
Яру урус газар хьтин,
Гурдавай булл твар агалтна,
Агъур хьанвай, як акьалтна.

Кьурурна, рагъ гана рухвар,
Акъахай пIипI, цен агажна,
ТIвал экъуьрна, михьна бахар,
Асунарна кIвал къакъажна,
АлукIнавай зериф пекд къир,
Сувар диде хъжезмач чир.
Къуншиярин шад я адан,
Кайи рикIин шадвал акваз,
Мехъер хьайи чIавуз садан,
Садни кьулухъ тийиз акъваз,
Кьуьлер ийиз межлис шаддай,
Са хзан хьиз жемят саддай.

XVI

…Къуншид руша ахъайна вар,
Хабар гузва: – Сувар хала,
Шад ийидай рикI, гуьгьуьл дар,
Муштулух заз, ваз хва, ала!
Хуьквезва ви гада, Жафер!
Бахтлу хьайи фейи сефер!
Ам акурла, шад ийиз вун,
Элкъвейди я зун рекьелай.
Ширинлухар пайдайла, зун
Финн тавурай ви рикIелай!
ТахьайтIа мад хтайла ам,
За куь варциз хъивегьдач кам…
Акъатдалди Суварай «вагь»,
Жафер кариз гьахь хъувуна.
Ам акурла, Сувар, гуз пIагь,
Квахьай пIарла гьат хъувуна,
Хвеши хьайи ачкар хьиз, фад
Фена кариз, рикI хьана шад.
Азарди къан фитIиннавай,
Зайиф жасад буш хьайила,
Кьве пIузарни хъиткьиннавай
Ада хъуькъвез пIагь гайила,
Жаферан кьве вилел накъвар
Акьалтзава, къвезвай къагьар…

Хтай кьве къуз Жафераз гьич
Жезвач ерли ацукьдай вахт,
Гагь цIун кIвале эцигиз пич,
Гагь дидедиз туькIуьриз тахт,
Гагь рас хъийиз куьгьне бахар,
Гагь чIередик кухтаз чIутхвар,
Са къуз фена кIарасар гъиз,
Са къуз хъийиз салал жугъун,
Са къуз гьаятд чил хъийиз дуьз,
ЖезватIани вич лап юргъун,
ЧIугвазва икI ада зегьмет,
Ишлемишиз вичин муьгьлет.

Къуншийризни я ам ала,
Йиса садра хквез патай,
Кьаз кIанзавай диде кIула,
Гъизвай гьар са нямет гьатай,
АвачтIани жибинда пул.
Вахт гатамаз, къведалди зул,
Тамай гъана къуьнеллаз гъвар,
ЧкIай варцин къав хъувуна,
Гьар къуз ийиз са герек кар,
Дидедин рикI шад авуна,
Гъил элкъуьрна кIвалел хайи
Хъфизва хва, нуьсрет гайи…

Сувара са кIусни кефи
Хазвач хцин гьич вичикай,
Къени гъиле гьатай шигьи
Хкудиз хвеш кваз хъуьчIуькай,
Жибинда тваз адан мерддиз,
Физвайдан хьиз пака сейрдиз,
Хва, атанвай бубадин буй,
Адаз аял хьиз аквазма.
Жафера, чиз дидедин суй,
Хуьзвай вичин ичIи къазма,
Адан гьуьрмет хуьзва гзаф,
Лугьун тийиз яр къведай гаф.

Са къуз адал жезва дуьшуьш
Зуьгьре, колхозд таза багъда,
Къекъвезвай, хуьз къветрен ериш,
Гьа вичиз хас тир саягъда,
Багъманчидиз гуз виш буйригъ,
Ийизвай гьар тарциз къуллугъ…
Беден таб квай тегьенг хьтин,
Къени жедай гьатайдан кIвал,
Ашукь хьанвай жемят буьтуьн.
Зуьгьреди хваш-беш, дерди-гьал
Авурдалай кьулухъ, – Жафер,
– Лагьана, – ваз кIандан шегьер?

– Хуьрни шегьер сад ян мегер,
Ахьтин суал гуз вуна заз?
За ачухдиз, Зуьгьре, эгер
ЛагьайтIа дуьз зи фикир ваз,
Хуьрелай я шегьер хъсан.
Машинд кIула авай инсан.
Московни чи Дербент шегьер
Сад туштIани яшамишдиз,
Жув килиг а шадвал, кефер
Авай анин асайишдиз.
Патаз тефей кас уьмуьрда
Са къуз твадай гьакI суьгьуьрда.

– Са чIавузни шегьердихъ за
Дегишардач чи булахар,
Гьава авай михьи, таза
Чи генг дагълар, чи яйлахар.
Им тариф туш, хьухь зи чIалахъ,
За лугьузва ваз паклу гьахъ.
Авуна и кIвалах фагьум,
Гьич гуз тахьуй хуьруьз далу.
Ватандикай хьайи магьрум
Инсан эхир жеда шулу,
Ахварай хуьр, Ватан акваз,
Жув къекъвей дагъ, аран акваз.

Муьгьуьббатдив рикI ацIанвай,
Шуьрбет авай гичинд тегьер,
Ал пIинийрай кIуф кьацIанвай –
Ших бубадин багъдин бегьер,
ЦIвелер бурма, вилер ири,
Кьуна къугьдин гардан лацу,
Гузвай гимишд хтари нур,
Газ вегьенвай экуь-къацу,
Къалурзавай зерифдиз хур,
Гъил авуна са анардиз,
Жафера пIагь гузва ярдиз…

– Зун ашукь я вал, зи къелем!
Чандилайни заз вун кIан я!
Фадлай кьулухъ хьанвай Керем,
Зи рикIикай ваз аян я,
Гьамиша вун кьиле авай,
Тафтар ктаб гъиле авай.
Санал физвай са дуьз рекьяй,
Са тандин кьве гъил жеда чун!

Дуьз рехъ авай рикIяй рикIиз,
Сад кIвачер, сад кьил жеда чун!
ФейитIани къвез вишра гад,
Гатфар жеда чи уьмуьр шад.

Икьван гагьди течир шад, хуш
Къалабулух акатнавай,
Камал авай, намуслу руш,
Жаферав рикI агатнавай,
Зуьгьреди кьил туна хура,
Жегьре пIузар жакьваз сара,
ЦIай кьуна куз хъуькъвен кьилер,
Яр къекъифна къизмиш хьанвай,
ТIушунзава назик гъилер,
Рахаз тежез тешвиш хьанвай,
Вил хкажна килиг тежез,
Гаф гафунихъ гилиг тежез.

Акваз вичин багъдин бегьер,
Дуьз хъхьанвай далу какур,
Шихбубади, гана эвер,
Хкизва чеб чпел абур,
Сад Исли, сад Керем хьанвай,
Сад багъман, сад къелем хьанвай.
Бахтуникай хьана аян,
ТIебиатдин бахшанд еке,
Ширин гьиссди авур пиян
Ашкъи-гьава твадай рикIе.
Абур шад я, аялар хьиз,
Вердиш хьанвай ихласвал хуьз…

Куьтягь хьана авай муьгьлет,
Жафер хъфиз жезва гьазур,
Тунвай хуьруьн гьар са нямет,
Кьуна вичин чанта агъур,
Дидедиз, сагъ хьуй, лагьана,
РикIиз сабур гуй, лагьана.
Диде туна чуькьвезвай вил,
Гьат хъийизвай къе мад рекье,
Темен гана, Жафера гъил
Ягъайла, тIал гьатна рикIе,
Сувар, къари хьиз, гьалт хьана,
Айванд цлахъ агалт хьана.

Жафера гьакI рикI аватна
Фад къужахда кьуна диде,
Мукъаятдиз ферекъатна,
Дуьз хъувуна переем, фите,
Лагьана: – Чан диде, за вун
Мад тек тадач, хъфидач зун!
Сефил жемир: амай са йис,
За кIваляй физ кIел хъийида,
Тежедайвал мад ви гьал пис,
За ваз дигай кIвал ийида.
Бес я вуна чIугур зегьмет,
Дердисервал, азаб, зиллет.

Сувара, чан хва, акI жедач,
– Лагьана, – вун килигмир заз.
Вун хъфидай чкадиз хъвач.
Мад вахт амач акъваздай ваз.
КIелун кьилиз акъуд жуван,
Белки, зи гьал пис жеч акьван.
Кьвед-пуд йис я, зун гила икI
Йиса садра-кьведра жез чIур.
Садлагьана чуькьвейла рикI,
Менгенайри тваз тIалди хур,
Гьелек ийиз, бушиз къуват,
Чкадал гъиз жедай вафат.

Циз вегьена вад-цIуд стIал,
Гана лазим дарман рикIин,
Секинарна инсафсуз тIал,
Тавуна мад рахун-луькIуьн,
Темен гана дидед мекез,
Пелез, чиниз элкъвез-элкъвез,
Туна диде алай ифин,
Вичин диндал гзаф кIеви,
Мажбур жезва Жафер хъфин,
Хаз тахьана адан кефи,
Кьуьзуь касс хьиз, хьанвай саймаз,
Сефилдиз рикI кIвале амаз…


XVII

Хъфейдалай кьулухъ Жафер,
АлатIани Сувар кIвачел,
Йикъавай-къуз тIал жез бетер,
Хуьквезвач гьич ам вич вичел.
Гьарай галаз акъатна гад,
ФизватIани къвез арбе, гьяд.
Акъатнавай акьван яргъаз,
Хуьряй касни финн тийидай,
ГьикI кхьирай хциз кагъаз,
КIелун кхьин чин тийидай?
РикIин хума гала лугьуз
Жедан хциз хъша лугьуз?...

ИкI фикирар ийиз Сувар
Дяведин цIай галукьнавай,
Чубарук хьиз хайи лувар,
Къулан патав ацукьнавай,
Зулун са кьуз, рак гатана,
Гуьлзада нек гваз атана…
– Сувар ви гьал гьич туш хъсан.
Заз аквазва вун лап юхсул.
Ажал галай затI я инсан,
Авай вичин гатфарни зул.
КIеве ава лагьана вун,
За Жафераз хъша лугьун?

– Ваъ! Ваъ! Чан вах, герек авач!
Зи баладиз фикир жеда.
Адаз патай куьмек авач.
Рекьин харжи гьинай къведа?
КьейитIани аватна зун,
Телеграмма герек туш гун.
Веси я ваз им зи патай,
ХьайитIа заз са кар нагагь.
Гьатзава зи рикIе ктIай
Пис фикирар, чан вах, валлагь.
КичIезва заз, зун рекьиз цIи
Куьтягьдалди кIелун хци.

Фул акатна къана юрфар,
Гуьлзададик шел кикIана.
Шейх я лугьуз рикIяй Сувар,
Адан фикир дуьз кьатIана,
Вахт тахьанмаз хьанвай рехи,
Саф рикI авай пара чIехи.
Гуьлзададиз кIан хьана ам
Къужахламиш ийиз мягькем,
Къене хуьз дерт, хажалат, гъам
Вичиз къуллугъ тийиз бегьем,
Хвена вичин намус, абур
Хцин винел чан харж авур…
               

XVIII

Зулун югъ фад хьана рагъдан,
Ахцукьзава верчер къурал.
ВацIай виниз сев хьиз бирдан
Ацукьнавай жанг куьк хурал,
Циф атана, гьахьна хуьре,
Вили гьуьл хьиз хьана дере.
Бахардайгъуз гьахьзава циф,
КIвалин къенез, галаз пис къай.
РикI дар жезвай жердавай йиф,
Сувар хъийиз пичина цIай
Ацукьнава пичин къвалав,
Хиялар физ рикIяй чIулав…

Садлагъана рикIиз гапур
Сухайди хьиз, «агь!» акъатна,
Арабадин буд хьиз какур,
Хайи залан къван акатна,
Назик къуьнер экъис хьана,
Сувар цлав игис хьина…
ЦIай авачир пичин къвалахъ,
Бузхана хьиз къанвай кIвале,
Тежедай кар хьана чIалахъ,
Галукьайди хьиз цIун гуьлле,
Сувар гьа икI кIарас хьана,
Азабдикай хилас хьана.

КIевийзавай гагь кьил, гагь пац,
Зурзурзавай къайи чене,
Жирин туп хьиз кIват хьана кац,
Къатканава адан гине,
Шезвайди хьиз ийиз мурмур,
Иесидихъ вич текдиз тур.
Къавах тарцин кукIва амай
Хъипи пешер, векъи гару
Чан хукудиз, туьд кьаз, кумай,
Къвалар гатаз ийиз цIару,
КIвадарзава са сад чилел,
Къизилар хьиз хъипи, гуьзел.

Хикяй тийиз ерли йифиз,
Сел къвадайди хьиз марф къвана,
Тек тарцик хьиз кIвалик михьиз
ТIиляр сад хьиз кткана,
БацIу гатаз авай чиле,
Далдамрин ванн гьатна кIвале.
Ванн авуна рахадай цав,
Са шумунлай пад-пад хьана,
Экуьнахъди айвандин къав
Ацахьна, квай чIулар хана.
Галукьайди хьиз цIун алпан,
Карин юкьвал фена айван.

И ЧIавуз цел физвай Зуьгьре
Тадиз гьахьна адан кара,
Цаз акьурд хьиз хьана хире,
Гьатнавай цIун фул юрфара,
Ханвай пелен тар акуна,
РикI тIар жедаай кар акуна.
Лап тади квай касд тегьерда,
Карай кварни амаз кIула
Ада кIевиз кьве сеферда
Эвер гана «Сувар хала!»
Квар эцигна кIула авай,
Фена кIвализ ам фад цавай…

Ам экъечIна варцяй катна,
Акъатзава цавай кимел,
Накь айвандихъ галай, дири
Кьена лугьуз кесиб Сувар.
Кайиди хьиз суьгьуьрдин чIар,
Жемятар кIватI хьана вири,
Чимиз-чимиз ацIана кIвал,
Ламувилин гьатнавай ял.
Амма Шиха кьуна кард-кьил,
Сельсоветдиз гана эвер,
Адан кьиникь ахтармишна,
Гьар са дерди бажармишна…

Хуьруьн жемят сад хьиз вири
КIватI хьана, гуз жедай куьмек,
Гъил хкажна санлай хуьруь,
Гъана гьарда са затI герек,
Гьар са лазим шей алчукна,
Сувар гьа и къуз кучукна,
Накьвар гана хъсан къалин,
Гьал хъувуна айван-тадиз,
КIевирна рак, дакIар кIвалин,
Яна дапIар къапуд сивиз,
Хцел чIугур чIехи зегьмет,
Сувараз хьуй лугьуз рагьмет…


ЭПИЛОГ

Къвез акъатна зул, кьуьд, гатфар
Вахт тахьанмаз Сувар кьена,
Виниз хкаж тийиз юрфар,
Жафа, чIугваз велед хвена;
Са бахтавар шад югъ такур,
Михьиз хвейи намус, абур.
Ингье са къуз колхозд векил,
ЧIехи чубан, игит Салим,
Зат хьиз хуьзвай дахдин шикил,
Диде рикIе авай даим,
Чи Жаферал жезва дуьшуьш
ВДНХ-да, – вичиз таниш.

КьатIунзавач ам Жафера,
Физвай вичин дердидиз фад.

АмачтIани звер кIвачера,
Салима ам элягъиз пад,
Фена кьуна костюмдин хел,
Акъвазарна, чиник кваз хъел
Лагьана: – Хва, зун Салим я!
Ви дахдин дуст, рягьмет хьайи!
Ваз вахт авач, вун гьаким я,
Бахтлу уьмуьр кьисмет хьайи.
Ваз гьамиша хъуьруьрай бахт.
Заз багъиша са тIимил вахт.

– Салим халу, ам вун яни?
Ам гьикI лагьай гаф я мегер!
ТахьайтIа вид къив гунн яни
Мирзекерим халуд тегьер?
Зарафатчи, гьамиша шад,
Тешвишардай гьалтайла сад.
Вахтуникай рахайтIа вун,
Дуьз кьатIана а кар вуна.
Общежитдиз хъфидан чун
Агъанлай са такси кьуна?
– Ваъ! Ваъ! Хтул, зун аник квач!
Мад накьалай тIазва зи кIвач.

Эцигна квай папка хъуьчIуьк,
Са бахчада гьавизд вилик,
Ацукьна са тарцин кIаник,
Тахсирлуди хьиз са жуьре,
РикI гьамиша авай хуьре,
Жафера хваш-беш авуна,
Куьтягь хьайла кьуна хабар:
– Заз чидай гьал ваз акуна,
Къведайла зи диде Сувар?
ГьикI я адан дуланажагъ?
Зун туш адан чина уьзягъ!

– КIвалел кьуник квай лап нуьквер,
Малайикдин пак суй авай,
Дидед сурал фадлай серкIвер
ЭкъечIнава ви буй авай,
Сур вядесуз куьгьне хьана,
Эхиратда бине хьана.
Ужагъдикай кьамир хабар,
Марф къвайила тIарапI-тIарапI
Ийиз тIили къвезвай къавар,
Ятар гьатна хьана харапI,
Югъ къандивай акIахьзавай,
Гъварар хана ацахьзавай…
Жафер инал хьана тешвиш,
Гъамун кьуна мерд рикI къизмиш.

Мез кьурана илаж хьана,
Кьуьзуь касс хьиз агаж хьана…
…Гуьгъуьнаваз кьуьзуь Тараш,
Зайиф хьанвай фадлай вилер,
Сурара векь авай фараш,
Ших бубади хуьзва кIелер,
Къудкъанни вад йис хьанвай яш,
Кьурай хурук къекъна лаш.
КIутадин ванн къвезва яргъай,
Акъваз тийиз гатазвай къван.

Адаз жаваб гузвай ягъвай
Инсанди хьиз чарху кьакьан,
Кьунвайди хьиз адав гьуьжет,
Тестикь ийиз вичин жигьет,
«заз чиз хуьре шел-хвал аваз,
Авач эхир са кьейи кас».
Фикир ийиз, юзаз-юзаз
Кьунвайди хьиз кьейидахъ яс,
Ших буба ванн къвезвай патахъ
Физва, якъин жез кIанз чIалахъ.

Атайла ам сурун патав,
Вилик кваз са гьанбар къванер,
Жафер, ясда авай чIулав,
Экъисна са жуьре къуьнер,
МетIер яна пак накьвариз
Ацукьнава, къван кукIвариз.
– Ваз къуватлу, чан хва Жафер!
Вуна инал вуч ийизва?
– Сагърай буба! Атанвай фер
Дидедин сур дуьз хъийизва,
Эцигдайвал са шиш гуьмбет,
Чина туна азиз суьрет.

– Сурун винел гуьмбет авун,
Гьелбетда, я хъсан кIвалах.
Дуьз адетриз гьуьрмет авун
Вине гьатдай кар я бапIах.
Дидед къадир авай инсан
Жемятдизни жеда масан.
– Амма диде турла сура,
Сурал элкъвез хьана мерд къуш.
Къванер гъана, хва, са хара,
Гуьмбет авун игитвал туш.
Заз чиз, ам са кар я гьакIан,
Жувал гъизвай тIвар я гьакIан.

И гуьмбетдлай латар тIулай,
Гьар хтайла вуна гъайи,
Мегъуьн тазар хьирхьам алай,
ХъуьтIуьн юкъуз кудай къайи,
Гзаф менфят хьана адаз,
Авай са хва фейи патаз.
Ви дережа хьуй лап гьуьндуьр,
Ваз кIандавайвал, хва, эбеди,
Чир хьайи касс дидед къадир,
Магьрум тадач гьич веледди,
Жува хвейи кьуна кьамал,
Чириз намус, ягь, зат, камал.

Яшлу хьайла гьуьрмет кIандай
Гьар са касди жегьил чIавуз,
Акъакьдай кьван жуван чандай,
Са куьнкайни дарвал тагуз,
Хуьн лазим я буба, диде,
Лап къведалди рягьметд вяде.

                1973–1978-йисар.