Абдурахман Доюнов о Муфтие Мухаммаде Рахимове

Заслуженный учитель КЧР Абдурахман Доюнов о Муфтие Ставропольского края Мухаммаде-хаджи Рахимове (Karachay language)


Рахимов Мухаммад хаджи эмда сарытюзчюле


Сарытюз, Къарачай-Черкес Республикада алай уллу эл болмаса да, бир 3-4 мингнге джууукъ адам джашагъан элди. Совет властны джылларында диннге джол ачылырча эркинлик берилмей эди. Аллахха шукурла, бу джангы тюрлениулени кючю бла арт джыллада сыйлы ислам динибизге эркинлик берилди. Сарытюзчюле да, башха элчиледен артха къалмай, бу джангырыуладан юлюш алыргъа излеб, элде ислам динни магъанасын уллугъа-гитчеге да ангылатырча, бир магъаналы иш башланса керек эди, деб, аны дин башчылагъа билдиредиле. Ала да, соза турмай, ол ишни къолгъа алыб, Сарытюзде ислам динни миллетге джаярча бир класс ачадыла. Анга устазгъа башындан Рахимов Мухаммад хаджини джибередиле.
Ол джылла эки мингинчи джылланы аллында боладыла. Анга дери уа Мухаммад хаджи, бир бёлек нёгери бла, Къарачай-Черкес Республиканы къадысы Бостанланы Идрисни джашы Алийни теджеую бла барыб, 1983-1988-чи джыллада Бухарада «Мири-Араб» училищени бошаб келеди.
Андан сора ишлей айланнганды Сарытюзде элчилеге ислам динни юсюнден класс ачыб.
2006-чы джылда уа аны Бештау шахарда (бюгюннгю Шимал Кавказ округну аралыгъы Пятигорск) Ара межгитге тамада имам этедиле. Межгитни да аны башчылыгъы бла ишлегендиле.
Бюгюнлюкде уа ол ислам динни айтылгъан бир устасыды, алагъа башчылыкъ этгенлени ал сафларында баргъанланы бириди.
Дуниягъа белгили эм уллу къралланы бирини Президенти В. Путин къолун къаты къысыб тургъан суратны тюбюнде Мухаммад хаджини юсюнден бу сёзле джазылгъандыла:
Председатель Исполкома координационного Центра мусульман Северного Кавказа и Муфтий Ставропольского края, деб.


Мухаммад хаджини юсюнден сарытюзчюле къалай эмда не айтадыла


Ортабайланы Къаншаубийни джашы Мекер, алгъыннгы совет-партия къуллукъчу, бюгюнлюкде элни сыйлы афендилерини бири, джылы 80 ден атлагъан къарт

Мухаммад хаджини бизге келиб, аллыбызда ауаз бергенин кёргенлей огъунакъ илешген эдим анга, олсагъатлай да джюрегим алыб къойгъан эди аны.
Биз, уллайгъан къауум, Мухаммад хаджи бла бираз танышхандан сора анга бек кёб соруула бере эдик. Ол соруула уа тюрлю-тюрлю темалагъа эдиле. Эм къыйыннга санаб, биз анга Шимал Кавказда, айырыб Къарачайда ислам дин къачан орналгъан болур? Бу соруугъа биз кёбден бери джууаб табмагъанбыз. Сиз а къалай дейсиз? - деб сорабыз.
Мухаммад хаджи: Тюз сорасыз, ислам динни тарихин билирге да тыйыншлыды. Мен билгенден Кавказгъа, аны ичинде да сизни джуртлагъа ол дин юч кере келгенди. Биринчиси, IX-чу ёмюрде. Ол кёзюуде къарачайлыла – аланы ата-бабалары;— христиан динни тутхандыла. Бу джанларына ислам дин ал бурун, биринчи болуб, Дагъыстаннга келгенди, аны ызы бла Азербайджанда орналгъанды.
Экинчи кере уа, XII-XIII-чю ёмюрледе;— Алтын Орданы кёзюуюнде. Ол сагъатлада да къарачайлыла христиан динде бегиб болгъандыла. Ючюнчю кере уа XVII-чи ёмюрню аягъында, 1780-чи джыллада Къарачайгъа киргенди ислам дин тюркню юсю бла.
Мухаммад хаджи, къуру дин ахлулу хаджи болуб къалмай, окъууу-билими, адамлыгъы болгъан инсан эди. Динни тарихинден да уллу хапары бар эди.

Дудаланы Айдемирни къызы Фатима, ол джыллада школну сохтасы, бюгюнлюкде кёб сабийли ана

Исламны иннетлерин къаты тутар ючюн муслиман миллет араб джазманы, аны адабиятын, адет джоругъун - динни баш магъанасын;—;тикирал билирге керекди. Аны бла да къалмай, аны тилине да эс бёлюрге тыйыншлыды. Бу джаны да эсигизде болсун, деб алайларын да ангылата эди дерслеринде Мухаммад хаджи бизге.
Дагъыда: Мухаммад хаджини сарытюзчюле бек джарата эдиле, сыйлай эдиле, ишине уллу багъа бере эдиле. Аны уллу билими, хакимлиги болгъан адамгъа санай эдиле. Кертиси да алай эди.

Токъланы Хызырны къызы Мадина, КЧГТА-ны бошагъан баш билимли, кёб сабийли ана

Мен Мухаммад хаджини школуна таймай тёрт джылны джюрюгенме, тёртюнчю классда окъугъан заманымдан башлаб. Бир дерсин ийгенме деб да билмейме. Ол бизге Джёгетей Аягъыны Московский поселогундан джюрюб, алай окъута эди бизни. Мизамын кючлю сакълагъан, башхаладан да аны излеген, керек джерде джумушакъ да, къаты да бола билген аллай бир устаз эди ол. Биз аны дерслерине бек сюйюб джюрюй эдик.
Ол дерслерин бирча, бир программа бла бардырмай эди. Окъуучулары бла да оноулашыб, бир-бир дерслерин ала излеген темалагъа бардыра эди. Мен кесим тилеб, Къарачайда медреселени юсюнден дерсле бардыртхан эдим. Ол аланы бизде къачанлада, къалай къуралгъанларындан, алада кимле окъутханларындан толу хапар айта эди. (Аллында окъутуучула Татардан, Кърымдан, Орта Азиядан, арт кёзюуде Дагъыстандан келиб окъутхандыла).
Биз 1-2 джыл окъугъанлай огъунакъ, ол бизни Къуранны «Ясын» сурасы бла танышдырыб тебреген эди. Биз да бек тырмашыб окъуй эдик.
Мухаммадны дерслерини мийиклигинден, дараджасындан аны талай окъуучусу элде сыйлары болгъан афендиле болуб чыкъгъан эдиле: Гаджаланы Нанак, Аджиланы Срафил, Тебуланы Алим, Ортабайланы Мекер, тиширыуладан да Эрикгенланы Патия, Борлакъланы Асият, Темирлиланы Меккахан д.б.
Гаджаланы Нанак а элни имамы болуб бек кёб джылланы ишлеб турду, ауушхунчу.

Дудаланы Айдемирни джашы Магомет, предприниматель

Мухаммад хаджини дерслери бизге джан китаб болуб бошагъан эдиле. Аланы биз биргебизге джюрютюб, керек джерде, артыкъсыз да керексиз дауур-сюйюр чыгъарыучулагъа окъуб, тюзюн ангылата эдик.
Хар ким да бирча фахмулу, закий болуб туумайдыла. Аланы джашау этеди алай. Алай болур ючюн а, ким да болсун, тутхан ишине таза джюреги бла берилирге керекди, деб алайын айыртыб айтханлай тура эди Мухаммад хаджи бизге.

Орусланы Исмаил хаджи, алгъыннгы милиция къуллукъчу, (ауушханды)

Мухаммад хаджи дерслерини тышында да, кесини окъуучуларына маулутну, зикирни, намазны, оразаны юслеринден энчи ушакъла да бардырыучан эди. Аланы амалсыз билирге керексиз, деб алайын хаман чертгенлей тура эди. Бу затланы юсюнден ол практика ишле да бардыра эди. Бизни ол Сарытюзде, Джёгетей аягъында бардырылгъан 4-5 маулутха элтиб, аланы джорукъларына юрете эди. Сиз бу затланы кёзюгюз бла кёрсегиз, артда джашауда аллай ишле башыгъызгъа тюшселе джунчурукъ тюлсюз, деб хаман алай айтханлай, ауаз бергенлей тура эди.

Борлакъланы Асият, ол джыллада 80-нге келе тургъан амма (ауушханды)

Мен, беш фарзны бирин эте, тындыра тебресем эсиме Мухаммад хаджи тюшмей къалмай эди, нек дегенде ол бизлеге, муслиман инсаннга борч болгъан затла быладыла деб, аланы бешисин да, аланы хар къайсысыны магъанасын да айыртыб, чертгенлей тура эди. Ол биринчиге Аллахны бирлигине бла файгъамбарланы кертиликлерине ийнанмакълыкъны, андан сора да намаз къылыуну, ораза тутууну, амалынга кёре хаджиликге барыуну эмда зекят чыгъарыуну санай эди инсанлагъа борчха. Бу затланы болумубузгъа, амалыбызгъа кёре этгенлей барабыз. Намаздан туруб, белинги тюзетсенг, муну борч болгъаны себебден, бир ауур джюкден къутулгъанча боласа. Аллай бир уллу магъанасы болгъан затладыла фарзла.

Эрикгенланы Патия, 78 джылдагъы амма (ауушханды)

Мухаммад хаджи терен билимли, таза иннетли, фахмулу, дин ахлулу адам эди деб, билеме мен. Ол кесини дерслеринде, башха джерледе ауаз бериулеринде кесини тил байлыгъын уста хайырлана биле эди. Бизде аны сохталары болуб анга джюрюгенлени араларында сабийледен башлаб (4-5-чи классланы сохталары) джыллары джетмишден атлагъан къартлагъа дери джюрюй эдик. Быллай аралаш окъуучулагъа бирча дерс бериб, аланы разы этмеклик адам баласына бек къыйын эди. Алай болгъанлыкъгъа ол къыйын, алай а сыйлы, джууаблы ишни толтуралгъан джангыз Мухаммад хаджи эди.
Бизни разы этгенча, Мухаммад хаджи, Аллахны разылыгъын табыб джашасын. Ол бизге Сыйлы Китабны (Библия) юсюнден да, билгенича, бизле ангыларча тил бла хапар айта эди. Сыйлы китаб а;— Аллахны Келямыды (Сёзюдю), деб ангылата эди.

Мухаммад хаджини юсюнден сарытюзчюлени айтханларыны материаллары Доюнланы Абдурахманны архивинден алыннгандыла.