Акромати Жарайдати

                Арчаков Сали

АКРОМАТИ ЖАРАЙДАТИ
Кхаь даькъахи ялх суртахи латта драматически поэма.
Ловзараш:

            Насра - Мухьмад-Пайхамара эзде
           Ансар - Пайхамара эжар
           Або Лахьаб
           Абабукар Сиддикъ
           Хадиджа – Мухьмада-Пайхамара сесаг
          Насиба – цун гIонча
          Омар – Хадиджай гIонча
          Хьамзат –Пайхамара даь-воша
          Хувалийд – Хадиджай да
          Хувалийда гIонча
          КIаьнк
          Жарайдат – 25 шу даьнна йоI
          Акромат -20 даьнна зIамсаг
          Джафар –Пайхамара эзде
          Iаьла – Пайхамара найц (Турпал-Iаьла).
          Кхалнах – Хадиджай гIончий













-2-
Хьалхара дакъа
Хьалхара сурт

Насра
Сецца хьа амар кхоачашде аьнна,
БIалгIаш йохае бахабар цIувнаш.
Абабукара, духьалаваьнна,
Йоха ца яйта диар йоах дувнаш.

        Лата дагахьа хьагулдаь цIозаш,
Хьехаде даьлар даьйх диса довнаш,
ХIаьта а, цунах оагIув ца озаш,
Акхар хоарцадаьд кхерах даь гIовнаш.

        Низа шоаш эшаш латтилга зийна,
Инкалаш чухехка баьннаб дошлой.
ДIалаьцар хиннав хьахецаш дийна,
Духьала тIом ца бе цо шоашта дош лой.

        ЦаIаш юхабаьннаб, шурдолгаш кхайса,
Машарца хеташ дукхагIа пайда.
        Вокхар, вай гIулакх котдаккха къайса,
Хьаяьккхай хьона гуш йола майда.
Ансар
        Вайчар-м цу сахьат даьшад цар мекхаш,
Хьокхаца тетта, чутехаб тIера,
Даьланна санна даиман текъаш,
Куклий хана денз лоаттабаь кхера.

Хьамзат
         Нах дукха барий Iазапе этта,
Е тIем тIа хиннача човнех байна?
Насра

-3-
        Цхьа иттех саг вар, гебагIа Iетта,
Носта пхьид е кулга бедал Iайна.

        Вас дIаяьннай, сина сатем оттал,
Хьашт дац эгIазал дега чу йоагIо,
Амма Сиддикъа, хи къург Iоботтал,
Йохае тигац ше енна чIоагIо.

        Тамаш я довна хир хаде атта,
Адам хьалхьайнад хьаллара-Iоара,
Хьона духьала тIемаца гIатта.
Ансар
Хьалхьакха дезаргда шаккха коара.

Хьамзат
Цар кхетам бахаб боадонна кара,
Лац царна шоашка дувцачох кхета.
Вай царна гургда Iуйренах тара,
Качъуллаш дошоча маьлха фета.

Царех цхьа дакъа дусаргда дага,
         Тахан вай арабаьккхача новкъа:
Е маьркIажа седкъа санна къага,
         Е толама шатлакъ санна къовкъа.

Чортача замано ловсаргба уж,
Къестош совдегар, маьри е кIилло.
Цхьаннена сонтало олларгба кIуж,
Вокхарна лардаш тохаргья хIилло.

ГIор нийса хинначоа хичолаш еш,
Хьувзаргба уж, гота эрна оахаш,
ТIадоагIача дикашта эшам беш,
Фар ухача новкъа ораш доахаш.

                -4-
        Цар баьча бохаман йийхьараш деш,
Энкарло лаьца, латкъа ца отташ,
ХIаране, машара хетамча веш,
Лела везаргва, ши хIарма хотташ.

Вайл хьалха а баьхаб дукха пирIовш,
Баьччал ца лехаш, герзашца ловзаш,
Хиннаб уж хьаькъалца шоай лаьтта товш,
Сабара гIонца дуненна бовзаш.

Хозача цар дешах хиннаб кхаа,
Мотт ховш доацача коарча хьаьлашта,
Цар кулга-карара моака даа
Хийра хийттадац оакхарий аьлашта.

Насра
Вай иштта леле, уж вIашкаувзаш,
Муръялар кхерам ба хьийна тIехкаш,
Духьале йолча цIала цIи ювзаш,
ТIемашца хьадаха деза мехкаш.

        Низаца даьккхар, бIаьшераш доале,
Короргда мутIахьа долаш вайна,
Цул тIехьагIа машар хьехабе воале,
Ийшар сихагIа дIагIоргва тайна.

Хьа хьинар хуле, онк долаш хьовза,
        ЭгIазала бийнаш хьалхашкадоахаш,
МоастагIа варгва бер санна зовза,
Хьона хьалхашка ший кий Iойоахаш.

Вай царца безамаш даа гIерте,
Цар саг Iовоже, кулг кIалхадехкаш,
-5-
         Гучахьа меза Iаг хургба берте,
ДIакъайлабаьлча хIилланца вехкаш.
Ансар
Киловзал езаш, гIулакх да вайдар,
Цкъарчоа езаргья хьамаргаш ювца.
Iаьржа да яха дезаргда кIайдар,
Нагахьа зама вай доахке хувца.
Хьамзат
Сабар! Фу дувц Iа, Iовдала корта,
Ювцаш хул харцо укх моча балха?
ДIахой сахьат дац нах юхагIорта,
Кхы фу эш вай никъ овлан тIа кхалха?!
Ансар
ВоагIа со денна цхьан хIамах кхеташ,
Из боацар никъ бац элча дIавовза:
Саг хила веза, къахьа ца хеташ,
        Оамалца волаш кIеззига говза.

Хьамзат
Ханза цу уйло ший овла хеце,
Сом зене болаш, хургда цун IаIа,
Сона гур мара кхы хьаькъал деце,
Теболг деш, деза вай IочутаIа.
Ансар
Аз оалачунга ладувгIа хьалха,
Вай хургья лаьтта мел йола шахьар,
Вай наькъа мутIахьа болаш кIалха,
Кхалнаха дувце кердачун махьар.

Цар лорабергба аьршо мо болам,
Вайна эшшача, цIи санна боагаш,
Халача новкъа боаккхаргба толам,
ДIадукъаш кIийленна даьха кIоагаш.

-6-
        Из хьаде моге, эший из дувца,
Яргья тIаккха къонахашка аргIа,
Нийслургба ловраш шоай уйла хувца,
Iодуллаш гадоахарг дийтта даргIа.
Насра
Ва со хьа дешах низткъала тешаш,
Нийслу цар ворда цкъаза тIайоалаш,
Низ болаш хиннар цхьан юкъа эшаш,
Сий долаш хиннар сийсазадоалаш.

Кхалнаьха хилац Iаяха хьаькъал,
Бахаргба даим хьа дешах шиш беш,
Хьалхашка латтар вале а паькъал,
Шоай боахам цунна фалти мо тишбеш.
Ансар
ХIаьта а цаI да ха дезаш вайна,
Онк тара хул цар чIоагIача вIовнах.
Цар машар бойя, керда никъ тайна,
Вай кхера дезац къонахий довнах.

Лелаеш хуле царцара говзал,
Вай гаргагIоргда толама шувна.
Хьамзат
Мишта?
Ансар
Ги йиллал ца юташ зовзал,
Кхелах боанг хьаеш моллагIча сувна.

Хадиджа еза вайгахьа яккха,
Цун дешах теш моллагIа можало.
               
Хьамзат
Пурам дац хьона кхы чIикъ хьалдаккха,
Со кхераву хьа уйлай гIожало.
-7-
Ансар
Со ала гIертар зене дац вIалла,
Фийла ладувгIа тоэ шун сабар.
                Хьамзат
Из никъ бац, новкъост, вай бахьар халла.
Насра
Исроап да из уйла дег чу кхабар.
Ансар
Фу дувц оаш? Хулий кхы хьисаб доацаш,
Хадиджа йоалайой элчанна вай,
Хьалхашка кхета духьале йоацаш,
Iаьршага кхоачаргда вай наькъа тай.

Ше морг кхы цхьаькха Iояьяц даьна,
Цун дош да лерга дарбане даьтта.
                Хьамзат
Къаьна я.
Ансар
Сакхат дац хилча къаьна?
Цкъа къалургдоацаш хIама дац лаьтта.

Кертерадар да хIанз ала дезаш:
Дахаргда цунца вай умат тайна,
Даьла элча сил дукхагIа везаш,
Бусалба хинна, им дулле вайна.

Из дине ерзаш, деррига адам
Байракхаш ийеш хьувзаргда ара.
ДогIан хий кхерзаш, цIенлуш доа гIадам
Шийх тардеш хургва цу юкъе хIара.

Цо шийна яздаьр кхоачашде кийча
Леларгья, чухьа са долча хана.
Хьамзат
-8-
        НиIмат да доккха. Оаш яхар зийча,
Элчанна хургья цох фусам-нана.

Цун кер чу боаге бусалба ала,
Дег чура хуле Iилманца барта.
Дунен чу ю вай кхы цхьаькха гIала,
Саг вухьаргвоацаш вай низах гIарта.

Ансар, сихагIа Мухьмада хайта,
Вай хабар делга Хадиджа ехаш.

Ансар
(юстаро)
Хьаштдий, юххьанца хьаошалгIа яйта.
(Негусага)
Вода, кхы хьем бе бахьан ца лехаш.
(юха чуэккх)
Абабукар ва, ший баге етташ,
Цун тIехьавоагIар ва Або Лахьаб.
Вай юхасайца ер майда хетташ,
Хьакхаьчаб укхаза. ЭгIазбахаб.
Або Лахьаб
Малав шух хотта чукхессар шовдал?
Оаш хIана техад бIалгIех шоай тIодаш,
Iехаденнад шо даржага кховддал,
Никъ лехаш хьарамча хIаманга бодаш?
Абабукар
Малашд шо тхона Iибадат хувца?
Цох хIама хургдац, вай шевар велча.
 Хьамзат
Тха тхьамада вай доахке вувца -
Дала викал ваь тIеххьара элча.
Або Лахьаб
Сацийта сона шоай даьсса хабар,
-9-
        Гоалваьннарг хул со, хIанз шуца тайча.
Низам дар шоана цхьаннахьа табар,
Со шоашта дов де воагIилга хайча.
Абабукар
Элча вале Iа тхона вувцар,
Мулк еннай цунна малагIа Дала:
Е кара долаш ди-бийса хувцар,
Е йокъо могаш моллагIа цкъала.

Эргаш яц тхачул цун биркъе бедар,
Цхьатарра ба тха кхоллама овла,
Тхона мо хулчех хьед цунна ледар,
Корматал йоацаш догIан хий къовала.
Хьамзат
Къайлений чоалх я цо доаха денош,
        Тахан, уж тоахкаш, хьо лархIа воалле,
Цкъа-дале, чIоагIдаьд ялсмален цIенош,
ШозлагIа-дале, жожгIатен пхьоалле.

Цул совгIа, из укх дунен чу варца,
Жинаш хьувзаргда адамаш декъаш,
Уж даим къувсаш хургда тха ваьрца,
Кхыдолча диний тархешта текъаш.
Ансар

        Гайнав со дукха, акхарца сецаш,
Кхоачашде сайна тIадилла декхар,
Безамо дег тIа зиза ца хецаш,
Вус новкъа гIолла митал мо текхар.
                (аравоал)
Або Лахьаб
Ма дувца сона хила йийшйоацар,
Со Iаьхартерча кхелах вац тешаш,
Саг вовзац сона, духхьал из воацар,
Ший халкъа балам халонца хьешаш.

-10-
        Тешал дий цунга тха бIарго зелла,
Шод хинна латта дог-уйла доасташ.
Хьамзат
Цо лаьтта дена китаб хьаделла,
Сигала язъяьй цун шоага коасташ.
Або Лахаб
Юхьмараш я шун цIийялар доацаш,
Сийсазадаьккхад хьадаьнна макхал.
Са моастагIа ва, шун оагIув лоацаш,
ДIарча байракха Iалашъер лакхал.

        ДIахаьдаб вайна юкъера маза,
 


         
        Дац шо лерхIам беш кхеллача къаман.
                (дIавода)
Насра(юстаро)
       
        Цогал дIадахар, йита ший кIаза,
Курхьат даь хьаьнала долча хIаман.
                Хьамзат
Ший сина йир цо йоал йоаца хьагIар.
ШайтIо бIы беча ушалий эрзал,
Цу сага юхе Iохайна вагIар
Да кхерамегIа моллагIча герзал.

Хьо хIана гайнав, новкъостах тинна.
Хьевала хьашт дац. Пурам да ваха.
Абабукар
Лов сона тахан шун ваьрас хинна,
Iарбашта юкъе барт хургбар лаха.
ДIаяьннай тхьовра, форд санна сувсаш,
Са дег чу хинна шуцара гоамал.
Ансар
Абабукар вац хIанз вайца къувсаш,
-11-
        Лехай цо вайна товргйола оамал.
Хьамзат

        Бокъо я сона хьай кулг хьалаца,
Машара тIехьа хье мархIаволла.
        Низ хургбац лаьтта, вай элча ваца,
        Шо лелаш хуле цун новкъа гIолла.

Ханаш дIагIоргья, говраш мо чехка,
Аламаш дуташ тIехьенна дагIа,
Ер дуне мел латт, хьо ваьча мехка
Дицлургдац цIаккха Iа даьккха лагIа.
ШоллагIа сурт
Насиба, Хадиджа, Омар.   

Насиба
Ясрибе хьувза яьннай морхаш,
Яьхкача санна таьзета када.
Йоачан тIаеча, йицъеле дорхаш,
Са хи тIагIолла безам хул ада.
Хадиджа
Дац сона вIалла сакъердам боалаш,
Корага этта, догIанга хьежар.
Саг вац лоалаха чу-ара воалаш,
Гуча вац урам лорабу эжар.

Насиба
Сона-м хоза хет, лоакъа тIа ювлаш,
Зувш укхазара гуш йола майда.
Мужге лел, эздий дIа-юха кхувлаш,
Сайре тIаялцца беш цIенна пайда.

Бийсанна ялсмале хул цу ара,
Къона бутт цIен тIа эттача ийже.
-12-
        Наб кхетац сона сахулаш мара,
        Маьре ухача седкъашка хьийже.
Хадиджа
Ца хьежаш Iийча мегаций царга,
Селлара Iазап сендухьа лайнад?
Насиба
Сатувсаш я со, цар ираз дарга,
Сона из иштта гIанахьа дайнад.
Хадиджа
Насиба, хьажал адам да ловзаш,
Царех дIакхийттав говрашка воаллар.
Цунца боагIараш бац сона бовзаш.
Омар хьавехал. Фуд цига доаллар?
Насиба
Нагахьа Омарах лаьца оале,
Хилац из цIаккха укх хана ура.
        Тамаш я вайна из сомавоале,
НаIараш хургья дIакъайла чура.

Сомал е венар малав ца хайташ,
Езаргья дукха наIарга латта.
Хадиджа
Хьавола ала, со дIа ца яйташ,
        ЛоархIаме дош да са цунга хатта.

Цхьатарра хилац шин сага кхелаш,
Эшац уж шоайла тарае гIорта:
Цхьаннена са хул гIанахьа велаш,
Наб йоврах вокхан лазабувл корта.

Кхыметтел Iушта юкъе хул хийла,
ТIадоалаш бе-бе хар дола «зIийргаш» -
Цхьанне нигат хул балхаца фийла,
Вокхо хабарах ю дошо тIIиргаш.
        (Насиба арайоал, каста юхайоагIа)
-13-
Насиба
Уйча йоаллашехь, духьалакхеташ,
Аз хьа амарах дIадийцар цунга.
Фуд хатта вахар из, сона хеташ,
        Хьаьша лораве хоаваьча Iунга.

Хадиджа
Насиба, ба хьо сох кхийтта бала,
Чухоарцайир Iа са уйлай моартал.
Никъ бацар хьа цунга цхьаккха ала,
ДIанийсъе дIара вай метта поартал.
Омар
(чувоал)
Метта тIа лоа мо кIай киси дилла,
Цхьан юкъа вицваь ший къаьна аьла,
Сонеи шийнеи кIаьда мотт билла,
        БIаьсти йоаллаш мо хеталу баьла.
Насиба
ДIахаза тарлу Iа дувцар атта.
«ХупI» оала худар дуачох тара,
Бордаш ца хьедеш, таккхалча латта,
Уйланца волаш сабара кара.
Омар
Хьа баге ловчул, дале а хала,
Со раьза хургвар хох чIормабаккха.
Насиба
Ший кхетам боацар наха дIабала,
Кийча хул бIаргех дира хий даккха.
(дIайода)

Хадиджа
Омар, фуд вайна арахьа хаза?
ДогIаш да са дог кIезига хьесташ.
Омар
-14-
         Бахьан дац цхьаккха хьа корта лаза,
Дуне да чарх мо, ший гон тIа кхесташ.
Хадиджа
Зама я хьувзаш, цхьоал санна гIийла,
Сагота хет сона укх хана фега:
ЛаьттантIе эга йолалу хийла,
Эттача санна ший наькъаш дега.
Омар
Iа яхар сона долаш гу нийса,
Аре хеталу геттара уне,
Iояьккха тIера тIаьда коч-бийса,
Iовда гIерташ доалл деррига дуне.
Хадиджа
Фу адам да цу «цоацхала» кIалха,
Сакъердам буаш, вай цIенга кхаьчар?
Тахан гIозваьнна воагIаш гу хьалха
Селхан хьайра мо гIайгIано аьчар.
Омар
        Хилар со цига фуд тахка ваха,
Со-м вар укх догIах таьзет да мотташ.
Малав-те лелар, ца кхеташ Iоха.
Хьежар со, шевар дIа-юха тотташ.
Хадиджа
ТIаккха?
Омар
Мухьмад вар, йолаш ший тоаба,
Вайцига тахан сакъерда этта.
Укхаза санна нах дика кхоаба
Моттиг короргьяц бIарччача бетта.
Хадиджа
ТIеххьарча хана дукха дувц наха,
Вайтав, йоах, Дала, ваь цунах элча.
Омар
Со-м вода, беш латт йолаяь аха.
-15-
Хадиджа
        Ма гIол, хаттара цкъа жоп ца делча.
Омар
Хьа хаттар кIоарга форд санна хургда,
Могаргдац сона жоп дала нийса.
Ди доагIа кхоана. Вай юха гургда.
ХIанз со дIавода, тIаялехь бийса.
Хадиджа
Дац доккха хаттар са дег чу Iайнар,
Хьона могаргда цун дух тIа вала;
Ше фу ду ховш хул ворда тIа хайнар…
Омар
Со соцаваьв Iа из тIурилг ала?

        Пурам дал сона дIааравала.
Хадиджа
Пурам дац хьона, жоп да Iа чехка:
Йиш йий дуненна доал деча Дала
Мухьмадах да ве боккхача мехка?
Омар
Йиш йий вирага гIа дувца отта?
Цох тара да-кх Iа сога хеттар.
Малав из Мухьмад? ДогIо баь хотта,
Во мIижка я цо Iарбашта Iеттар.

Ди ба цо бахьа Iовдала болаш:
«Кхалсага хозал йоаккхаргья къайла».
Саг хургвац йоах ниха кад молаш,
ПаргIато йолла гIерташ ба лайла.
Хадиджа
Сона-м хоза хет тахан цох дувцар,
Айлургья тIаккха кхалнаьха сийле.
        Тиш мел деннараш никъ санна хувцар –
 
-16-
        Цох лаьттай даим вахара кIийле.

ХIанз мехкарашка хьежаргбац атта,
Дийлла ков санна хургьяц цар хозал.
Омар
Хала да сона цхьан метте латта,
Iаткъаш да чIоагIа хьа дешай дозал.
Хадиджа
Духьала кIадаш эхкадар аьнна,
Яйна дIаялац кхалсага сердал.
Из яха фусам хул сийрдаяьнна,
ЦIувнашта баха хьалъяьча ердал.
Омар
КIезига хиннад кхалсага хьаькъал,
МаIачоа нийса хиннай из маца?
Дег чура уйла – духхьал цхьа яькхал,
Вахара гIирс ба жувр ловса цаца.
Хадиджа
Аз хеттачунна жоп дац хьа дала,
Вижа уллачоа фу ховргда, вешта?
Омар
Со вижа аллар да-кх шоана хала,
Диззалца наб ю кхыметтел хешта.
Хадиджа
Къа а хьег, дезал Iалашбеш дилла,
Ди доаккх цо бIарчча, хи бухе доаллаш,
Цхьабакъда лелац, чола кий тилла,
Ше хьа мел даьккхар чхьагIарах лоаллаш.
Омар
Вашац со…
Хадиджа
Ховш да, Мухьмада наькъах,
Амма дац бахьан цунах ца ваша.
ГIо, хьажа, хьайга доагIача даькъах,
-17-
        Мичахьа кхаьчав чувоагIа хьаьша.
        ЧуйоагIа Насибаи арвоала Омари вIашагIкхет
Насиба
ЛадувгIал, Омар, сийрда я вайна,
Сигале еннай мотт сона кега,
Бийса тIайоагIе хIанз санна гайна,
Йиш я дIаэтта генараш дега.
Омар
(велаш)
Баьккха бIайхача безамо ловза,
Моажа малх сарале цIабаха эттар,
Нах хул доацар дагадоха говза,
Царна сийрда ди лоацденнад меттар.

Безаман морзал ца боалаш яйза,
Малх дукха гайра, малх тIехьабаьлар,
Из фуд ца хой а, набара цIайза,
Дунено «бийса йIаьхъеннай» аьлар.
Насиба
Из да хьа керта чу: безам, бегаш.
Ловш вац хьо цIаккха дуненах кхета.
ХIейт-яI-кха, яларе барзкъа тегаш,
Хувцаргдар хьона «чутеха гета».
Омар
Дуне тIормиг ба, ловзоргех биза,
        Цу чу кегаденнад тур, Iадсаькх, зурма.
        Цкъаза мел чIоагIа вале а низа,
        Хьа бера лайже дIайода хурма.
Насиба
Из хьаькъал долчоа, хеталу сона,
Керта тIа билла мегаргбар налха.
Омар
Из морг доре-м эгIаваьвар хьона,
Насиба, хьаьший барий цу кIалха?
            (дIа ца хозаш мо дIайода)
-18-
        Яц из дIахозаш шийга дIадувцар,

        Даьллахьий я из дегI дизза Iовдал.
Хул кегабенна мотт цо хьабувцар,
Iеттача санна шийлача шовдал.

Хозаш да боагIача наьха тата,
Шершаш да зипаш, алтазаш, гежаш.
Везаргва латта, Iоэлла гата,
Бийса яххалца цар бага хьежаш.
Хадиджа
(Насибайга)
Набарах дайнар хулаш латт кхоачаш,
Вай коа тIа лелар гIанахьа лаьча.
Насиба
ХIанзалца мел яь хьа гIайгIа оачаш,
Турпалхо кхаьчав, хьо нанас яьча.
Хадиджа
Фу гIайгIа я Iа хьехаер сога?
Хьаьший… Фу дахьаш баьхкаб уж? Дувца.
Селхан даьсса дар ираза бога.
Насиба
Хьа вахар лургда, хьагучох, хувца.

Гаьнара денз хьа сийрда никъ бахьаш,
Ди – зIамсаг воагIа бебоаллаш б;га.
Лелаеш санна кIанташца яхьаш,
Iа торкор дезаш ший цIагIа ;га.
Хадиджа
Малх тахан набарах боаллаш бода,
Из дукха гайнаб ший метта бала.
Малх иштта лелаш хилар ма во да,
Телхача санна кхетама кхала.

        Омар чувоал, тIехьа хьаьший болаш
-19-

Омар
Хьаьший ба боагIаш тховсара вайга.
Хадиджа
Хьаьша цавезар везац йоах Далла.
Омар
Цар дена гIулакх хеталу дайга.
Хадиджа
Чудувла, дагIа, йолашъяр кхалла.
Хьамзат
Тхоай наькъах лаьца дувцаргдар оаха,
Iа пурам лоре, тIехьа ца тетташ:
Тха новкъост лургвац хьо йоацаш воаха,
Инкалаш яле, ков дизза етташ.

Буц миссел дукха рузкъа да цунга,
Ше ва Даьлера Iовесса элча.

Хадиджа
Фу деза хьаьший ховшабе шунга?
Хьамзат
Кхоачам ба духхьал цхьа дош Iа делча.
Хадиджа
Ловра сайренах йоI хилар хоза,
Къонахий хургболаш истий кхийла,
Коа тIа хургбацар цхьа бIеха моза,
Бераш хьувзарах наIараш йийлла.
Хьамзат
Хьалхашка тахан сердал гу тхона,
Шедола наькъаш мазаш мо хотташ.
Хадиджа
Ди иштта хургда моттацар сона,
Дуненца цхьана Iуйрийна гIотташ.
Хьамзат
                -20-
        Тхоашка фу аргда хIанззе ха ловра.
Хадиджа
Цунна саготде пурам дац шоана,
Оамалца ирал кхеяьяц овра.
Шун юхь ергья аз, лергьяле кхоана.
Хьамзат
Кхы мел дар даьга дувцаргда оаха.
        Латт укхох заман белгало хулаш.
Омар(юстаро)
Де деза цкъарчоа коа-карта Iоаха
Урдонна лаьрхIа инкалий Iулаш.
                (хьаверз)
        Цхьа хIама дар са хьоахаде шуга,
ДоагIа шо адамий сакхетам хувцаш.
Никъ бувцал сона ялсмала вуга.
Негус
Зуламаш дитар, дикан тIа сувцаш…
        Берригаш арабоал. Омар уж накъабаха               
        вода. ЦIагIа бус Хадиджа, Насиба
Насиба
Мерза дувцарах адамий метто,
Хеталу сона укх цIагIа баьде.
Хьагойтал Iайха гIов мишта сетто,
Iаьржача барзкъах кIеззига хаьде.
Хадиджа
Ше мо цхьаь бола малх беха бодаш,
Цхьоалах йола уйла даим гIетто
Йийха Iаьржа коч, тIадихьа тIодаш,
ВоI вича хийцай сийдолча бетто.
Насиба (корах арахьож)
        Безаме йоацаш, енай ер сайре:
        Морхаш лел, малх бац ший дошув лутташ.
        Баьдъеннай тахан еррига гIайре,
-21-
        Истий боахкаш мо Iаьржа тха дутташ.

Iойолалу наIаргахьа. Цу хана чувоал Омар.
Омар(шортта бегаш беш)
КIаьдвенна воагIа, лаьтта цу ара,
Тахан хьо могаш-маьрша йий хатта;
Цхьа воккха хьаким волаш мо мара,
Хилац хьо цIаккха бIаргаго атта.
Хадиджа
        Хьо йистхиларий е хетаделар?
Омар
Ях, дулх дуаргда, дилла а молаш.
Хьо гоама мел яр тховсара велар.
Хадиджа
Дика хургда, дулх да вайга долаш.
Омар(юстаро)
Хургья ший инкалаш укхан дага,
        Уж йиача лел со букъ тIабаьле.
Хадиджа
        ХIара фусаме кIерамаш сага,
Лакхехьа санна Iолохеваьле.
Омар
ЦIенна зе де лацар сона вIалла,
Хьаж хул цар доагадеш санна дахча.
Рузкъа дIалоац цар эцаш мо талла…
Хадиджа
Кходе эшаш дац укхаза ахча.
Омар
Диканд, бергба аз хьа лоIам кхоачаш,
Вай лакхе, лохе ювзаргья цIераш.
        Дунен тIа мел йола боадо оачаш,
Йоагаргья уж, дIаухе а шераш.
Хадиджа
-22-
        Корта ба лазаш, ца йоале метта,
Соце тамаш я, бIаьхбеннаб чIоагIа,
Тахан наIарах хIама ма етта,
ЧIега дIатехе, хьуладе дIоагIа.
Омар
ХIанз дош да Iа дувцар, ше ма дарра,
Вахар хилац, наб йоацаш мерза.
Хадиджа
Цхьаькха аргдар аз хьога цох тарра:
Ков-карт хилийта, гIар йоацаш герза.
Омар
ГIеттача мо вода из дIахайта,
Со хьона тахан ва чIоагIа раьза.
Хадиджа
Говрашта а наьха дикал яйта,
Оттаде царна дикагIдоа лаьза.
(Омар дIавода)
        Дуненах хет хIанз ламаза цIока,
        Ираз кхаьчад сога дукха гайна.
ГIайгIа южаргья мутт санна лока,
ХозагIдоа денош доагIаргда вайна.
(ДIайода).

ШОЛЛАГIА ДАКЪА
Хьалхара сурт
ХьатIакхаьчад Хадиджа маьре йода ди.
Омар, Хувалийд

Омар
Нах хозал лехаш лел даим шоашта,
Из йолча метте дегаш хул делаш,
Таьзет дахь цкъаза цо наьха коашка,
Оврашца оахаш адамий кхелаш.

        Хозало цкъаза дегIах бу цаца,
Керчаву, хьоарах еш санна гарза,
-23-
        Вицлу из ше ваьв мичахьа, маца,
Дагахьа хозал; язъю цо арза.

Хозало дуне леладу, яхаш,
Наха доаржаду хIиллане хоамаш,
Цхьайола хозал хьахозе Iахаш,
Долалу херца моакхаза лоамаш.

Хадиджа эттай Мухьмада лала.
Кораяьй цунна модз доалла бешка,
Цхьабакъда вахар хургда цун хала,
Сарралца кхай тIа йоаллаш мо кхешка.

Хувалийд
Къамаьл деш санна хеталу цхьанне.
Малав хьаалал, йистхилал чехка.
Омар
(шортта)
Даьра вац ер а цIагIа Iеш Iанне,
Оаз а я дуне воаллаш мо дехка.
 
        Со венав укхаза фега латта,
Хьаьший тарлу дукха хила вайга.
Хувалийд
Хов. Хургдац царна гIулакх де атта,
Хургда вай кийча доагIача цIайга.

        ХIама кходергдац, из йодаш кхоана,
        Инкалаш ежа, йоаккхаргья новкъа,
        Долча рузкъанна хьокхаргья коана.
Омар(урагIхьож)
Сигале тарлу догIанца къовкъа.
Хувалийд
ГIой кIод да, кхоана хургда из тIехьа,
-24-
        ТIаяле вайна Iаьржъенна бийса.
Ткъовронаш яIа дIаоттал дехьа.
Омар
Ховргдий-те хурмаш дIатеда нийса?
Хувалийд
Къамаьла санна хьо хуле говза,
Iа хьадергдоацаш хiама дац лаьтта,
Дош ду Iа цкъаза охка мо ловза!
Омар
Дика дар дешах хуларе даьтта.
Хувалийд
А. Ма ала, са доттагIа ишта,
        Метто-м дуне а бIехдеш хул атта.
Ша байт цо цкъаза аьхки а хишта.
Омар
Из тайпа ша-м дукха гацар латта.
Хувалийд.
        Хабара, са новкъост, вац хьо хIанз майра.
Омар
ГIайгIаш я дукха, кер чу боалл бала.
Хувалийд
Хьадувцал. Маьче чакхдаьннад айра?
Е Iочухаьрцай чуIийна гIала?
Омар
ЙоI я вай кхоана дIайодаш коара,
Шевар лелаш ва маркъилг мо кхесташ,
Хеталу ужаш де айттаб боара,
Цудухьа ди дац дог-уйла хьесташ.

ХIана мегаргдац вай чхьагIар мала?
Хувалийд
Хувцалуш йоагIа, са воша, зама.
МIара хьокх хийла, из долаш хала,
Качъуллаш санна кора яь рама.

-25-
Вайрий хьона бIарга найц мукъагIа,
Сона хьадувцал миштав из гIовна.
Цун юхе нийсвелар со цхьан юкъагIа,
Сарпалаш юхе нийслуш мо тховна.

Кепага дулле ва Дала теха.
Лац сона цунах кхы хIама ала.
        Из бIаргавайнар хьовзаргва веха.
Хувалийд
Хозало а цкъаза бахьаш хул бала.
Омар
Цхьабакъда цхьаннех могаш вац кхета:
ЧхьагIар хIана хет у санна гоама?
Хувалийд
Менна нах даим кийча хул лета,
Чхараш лестаеш боккхача лоама.
Омар
МалагIа декхар кхоачашде дезаш,
Хургва со хьаьший баьхкача вайга?
Хиннавац цIаккха кийчвала везаш,
Ер санна долча доккхача цIайга.

Нагахьа везе коа-карта латта,
Хьаьший чубоахаш, цар кулгаш лувца,
Могаргда сона из хьаде атта,
Iема ва нах; со дикаш дувца.

Цхьабакъда хьалха санна вац къона,
Бер мо дIа-юха удаве наха.
Нагахьа цIагIа оттавой, сона
Могаргда хьаьший маьчеш Iояха.

ХIаьта а сона дикагIа хетар,
-26-
        Лорадеш хилча мисархой вараш.
ВагIаргвар юаш котама етар,
Хозача йоацаш адамий гIараш.
Хувалийд
Хабарал худар тол яьхад даьша,
Ма дика хургдар цхьа коарчам вайна!
Омар
Хьожаргва фу оал кхехкача яьша.
(ше-шийца)
Дувхьа шу диа воагIаргва сайна.
Хувалийд
Хозий, Омар, юхавеллахь чехка,
СихагIа доаккхаш баьрчера лагIа.
Омар
Нагахьа чорпа дукха гой кхехка,
Везаргва яьга ладувгIаш вагIа.
Хувалийд
Дитал хIанз ши шай мах боаца хабар,
Оамала ва хьо геттара мекъа.
Омар
Фуд хайна вац со, халонах табар,
Дукха ха йов са, дIаотте текъа.
(шортта)
        Насиба йолча а ма везий ваха,
КIеззига цунца забб;ре вала.
ХалагIа хургда тахан из лаха,
Цхьа хIама дар са цунга дIаала.

Из дагадеча, дог хул са ловзаш,
Киса йоаллаш мо шекара кийла.
Амма, Насибай оамалаш йовзаш,
Дагардар хьулдий воагIа со хийла.

Дукха езилга шийна дIаховре,
Из йолалургьяр дак санна эга.
27-
        Хьакхаьча хургьяр укхаза тхьоврре,
Къона дегI шелдеш, дIаотта фега.

        ДIаяккхал даьллахь, мегаций шийна
Са кер чу йоалла сагото йовза,
Дог Iабаргда цун, каста со вийна.
Насиба… Я из бургац мо говза.

Бургац уллаш хул яхаш, хьакховдал,
ЦаI коравилцца яй мIижка Iотта,
Цох хьокхалучо цIенача шовдал
Чукхосса тарлу бIехагIбоа хотта.

Са кер чу боаллаш ба цхьаькха бала:
Маьре йодачоа совгIат де ловра.
ХIама-м дац сога, ер ма дий ала,
Хьоарчам беце магаска новра.

Хадиджа йолча нув бувца, даьра,
Хург ма дар сона геттара хала.
Сенна дувц!? Сий де нускала-маьра
Дика яр чIоагIа цхьа доша гала.

Нув аз Насибайна лургба, ха-ха,
Из сайга маьре йоагIача хана.
ЛаьрхIад аз цунца цхьаннахьа Iоха,
Хургьяцар цунах во фусам-нана.

        Iема да дуне совгIаташ тела,
        ТIоаргацаш дузаш, педашка дехкаш.
        Со-м ваьвац цIаккха вахаро вела,
        Хьакхувсаш даим дулх диа тIехкаш.

СовгIаташ тела эггара хьалха
-28-
        Доладаьр малав безам бар вовза.
Даьллахьий дезар, Iовилла кIалха,
Дахканца циск мо цун кхелах ловза.

Гойта юхь яц са кхыметтел юрт;,
Кисашка латтар да миха тата.
Кийча ва довзаш мел долча фурт;
Сардамаш даха, качъухаш, лата.

        СовгIаташ… товш да! Даар дац хьаьна,
Со санна болча мискача наьха.
Бала ба царга дуне мо къаьна,
Дикашка долха гIорчаш хул дIаьха.

СовгIатий гувнаш – хьалдарий Iаьдал,
МархIалелх, лучох тоам хинна баьлча.
Сона-м кхаа хул, хьахьокхаш кIаьдал,
Наха шоаш оалар экаме аьлча.

        Латт со къебарий хабараш дувцаш,
Iовдалчоа эгIор кораду ала.
Дика-м яр говраш яларе хувцаш,
Бийсан Iовижа – дошох яь гIала.

Тьфу! Дессад гучох са кер чу шайтIа,
Летаб са дийхках у хьоаду саьса.
Шелвелар со, латташ мо лай тIа,
Иштта хул уйлаш еш хилча Iаьса.

Нускала совгIат дергдий-хьогI найца?
Бийсан кхоачаргба цун говрабаьреш.
Цу новкъа воагIаш, дахьаргдар сайца
Талсашка дехка зипаш е даьреш.

                -29-
        Царга-м-хьа хургда совгIаташ шорта.
Кхоачалургбоацаш со кхозза велча,               
        Бахьаргба шоашца шекара корта,
        ТIаьргахо ва йоах вай Даьла элча.

        Iема я бози дунен чу лела,
        Дикадар дуаш, хозадар дувхаш,
        Шийгара рузкъа мискашта тела,
        Хеталуш ахчах моллагIа нувхаш.
            (кулг хьокх юхь тIа)
        Веннав со тахан тов санна кхохка,
        Насибас оал сох цкъаза ЦIе ПаIа.
                (ГIадж хьаэц)
        Дика я ер а даараш охка,
Хьадергда укхох аз тхоашта IаIа.

Юачоа маькара ва со цискал,
Даараш херж аз, мIарилгаш Iетташ,
Аз Iоолларгья уккхаза сискал,
Хургйолаш дохк мо тIера Iи гIетташ.

Ерста котам а олларгья цунах,
Хьахезад соан къоаноша оалаш,
IоцIенлургва дегIацарча унах
Котамаш юэ, лазар дIадоалаш.

Амма са ала безам ба цхьаькха,
Со, хана йIоахал, укх лаьтта вахаш,
Даара хиннав даиман яькха,
Хьа ца лой, гила борз санна Iахаш.
(Кулгаца хьахьокх)
        Укхазахьа аз олларгья еррал
        Ярстарах ювхьа цхьа дулха чIега,
        Ди дIаьха хеташ хиларах шеррал,
        Из йиар мецлуц, валларах жега.
-30-
Хувалийд
Малав доагIача сийдолча цIай тIа
Хабараш дувцар, дIаэтта къайла.
Оазага дулле – ма дарра шайтIа.
          (гучавоал Омар)
Омар
Лачкъаргва дахка лачкъаш мо дайла.
Хувалийд
Даьллахьий ба хьо цхьа аламбекъа.
Дукха зама яьннай аз хьо лаьлла.
Цу юкъа-м, вале а мелла мекъа,
ВоагIаргва кхозза пхьор-марта кхаьлла.
Омар
Латт со цхьан юкъа уйла е этта,
Мел даар да вай шиннена эшар.
Хувалийд
ГIалан цIог яргья цу юкъа хетта,
Iовдал ва хIанз Iа дувцачох тешар.

        Тара да хьох шин когара аькха,
Хала-м дац довза эшашдар вайна.
Вайна эшар я цхьа булка маькха…
Омар
Эхь хеташ ва со сов дукха гайна.

ХIанз гIоргва, ког со ца отташ лаьтта,
Фу дахь аз вайна даа е мала:
ТIайх йиза кхабилг е машадаьтта,
Миста шар, шекар е нахч; гала?
Хувалийд
Сабарде, сабар, шедар да тIехьа,
Цхьана дIагIоргва вай шаккхе цIенга.
Омар
Со ваьлча нийсагIа хургда сехьа.
Хувалийд
-31-
        Малх Iадика йийца бахар денга.
Омар
Деррига дуне эттача довза,
Дуненах мел йоалла оатхал зийча,
ХIама-м даллац цох, малх санна говза,
Наха гIо дара дIаотта кийча.
Хувалийд
Лувш санна ва хьо са уйла хайна,
ЙоIа ховргдац малх санна ела.
БIарчча денна дукха хало лайна,
Хьулбала бода, къайлагIа лела.

        Хала да, Омар, йоIаца къаста,
Iомадаьр атта хиннадац хувца.
Кхычоа ховргдац велавала, хьаста,
Хьа дега товргдар цо санна дувца.

        Хийрача наха со бIаргавайча,
        Чов йолча сагах хетаргва тара:
        Фу дергда Далла из иштта лайча?
Омар
Дерригаш да вай низ болчун кара.
Хувалийд
ЙиIий маьрел – из бале а ловца,
Лазар дIадижа ди дагIац сога,
Уйлаш яц тугаш цхьан метте совца,
Сигале – цар тIа улладу бога.
Омар
Бийса йоагIа… Дукха лийнна, этт;,
ДегIа кеп хургйоацаш наха зувча,
ДIалачкъа боаллаш мо Iочусетт;,
Моажа бутт эттаб йоI санна лувча.
Хувалийд
Бийса дIаяргья, сатесса даьлча:
-32-
        Оттаргва коа тIа чот йоацаш хьаьша,
        Царех хIаравар, шоай аьттув баьлча,
Паччахь мо везваьв ширача даьша.
Омар
Вай хургдац царел цхьа хIама эшаш,
Кхоачаргда кхоана гаьнарча даьшка.
Бисмалаш хургда цIеношка дешаш,
Мехкарий хургба, чукхувдаш яьшка.
Хувалийд
ГIо хIаьта. Хьажа коа-карта гIолла,
Фе хила вайна хургдоацаш бехкаш.
Малх гучабоаллашехь, дулх дIакхаолла.
Омар
        Сийнача цIер тIа хургда из кхехкаш.
              (Шаккха къайлавоал).

                КхоалагIа дакъа
                Хьалхара сурт
        Омар, Хадиджа, Насиба, Акромат

Хадиджа
Арахьа хезар сона цхьа тата,
Керда дошлой ба вайцига кхувлаш.
Кийчвенна вагIа Мухьмад а лата,
Унзара герз да цун кара къувлаш.
Насиба
         Шийга дIааьлча ца кхеташ бIаьзза,
Акромат ва из бирсваьр сел чIоагIа.
Элчан дешашта ца хулаш раьза,
Ший дегIах бу цо Iазапа бIоагIа.
Хадиджа
Акромат? Из цIи хоз сона хьалха.
Малав из? Белгалваьннав из сенца?
Гучох, мегаш да цун гIулакх талха,
Дадийса тарлу цун герзаш пенца.
-33-
Насиба
Раьза вац чIоагIа керда ди кхелла,
Кераста кхалсаг я цунна езаш.
Хадиджа
Дошув цхьаннахьа лаьттах а делла,
Ловзаде лаьрхIад цо шийла гезаш.

       Чувоал Омар. Набарах воалл. БIаргашка кулг хьекх.

Омар
        Iуйре отт наха сатувсам кхолла,
ГIадйода сецца боадонал толе.
Насиба
(Омарага)
Сийдола Iуйре, чопилг дIаболла,
        Хье иштта лаьттанна бIаргаголе.
Омар
Хьа меттах хеталу  хIетал-метал.
Хьо ала гIертар довза дац атта.
Насиба
Мочхал да эгаш, вахав хьо китал.
Омар
Кхалсага хьашт дац кит ювцаш латта.
Хадиджа
Омар, фу дола цу ара доаллар?
Омар
Мухьмад лелаш вар, херцош мо бердаш.
ДегIа лохига цхьа асхьаб воаллар,
Акромат вувцаш, юкъ-юкъе сердаш.
Насиба
Лохига саг хул шийх питам боаллаш,
Оалача деша, хIилланна говза.
Омар
Лер-оалар хургда ворда мо лоаллаш,
Леш хуле лергва пхьагал мо зовза.
-34-
Насиба
   Дай хиннаб хьалха ийс Iилма дийша,
  Делкъе тIаялцца базар тIа, балха
  Чувитавац цар дегI дале ийша.

Омар
Цхьа кIийле йоацаш хиннадац кIалха.
(хий мала отт, чами айбу)
Даиман лел со, гIотташ е вужаш,
Арахьара кхухьа шовдаш мелаш,
Цхьабакъда мела Iемав со ужаш,
Зам-Замгара дIайха моаршал телаш.
Насиба
Сенах ховргда ференгий малар;
Iарбашка вахача Iуно дувцар?
Омар
Мотт кхеллаб наха совгIат далар;,
Ловра сона Iа хьай къамаьл хувцар.
Хадиджа
Омар, хьаверзал, безам бар вовза,
Мухьмад селлара бирсваь из ондарг.
Гучох, Iема ва из цIерца ловза…
Омар
Ше кIордавилцца лекхаш ва «чIондарг».

                Фу ала йиш я Iовдалча сагах,
Хий доагIаш санна доккхача орах,
Цаэшар дукха дувцаш ва багах.
Тоам хургбац хьона из бIаргагорах.

        Ва из жарайдат ший са мо лоархIаш,
        Кхалсаг-м хоза я, эшаш дац дувца,
        Кхыбоа мехкарий цун юхе – йоархIаш,
        Уж, наха ца зувш, ягIаш хул шувца.

-35-
        Бийсан наб йиц цо, из дагайоаллаш,
Дийнахьа кхоавиц ялатах кхета,
Новкъа лелаш хул, кIалйисар кхоаллаш,
Цох хIама оале, кийча ва лета.

Къамаьл де ихав из волча молла,
Хьехаяьй цунга къонахий сийле.
(корах арахьож)
Iуйре лелаш я вайцига гIолла,
Дуненна гойташ вахара кIийле.

Шийла я ара, кор тIа ца къовле,
Ер дац тишалла тIадоагIаш айхха.
Шелало хьоргьяц вайгара совле,
Аренга хьежача, фусам я йIайха.
Хадиджа
Хьадувца дIахо хье дувца эттар,
ХIанав из зIамсаг вай динца гIожа?
Нийсденнад хийла аьла ва меттар
Юххера водаш боажабе божа.
Омар
Iа дувцар сона довзаш да дика,
Лийннавеце а Iомадеш дешар,
Бакъда дуненах хеталу тика,
Цо дохка тарлу хьа сина эшар.

Вувцар веце а сел воккха баьри,
Безамо ваьв из бер санна кега,
Дале а вайга бос лепа даьри,
Низ кхоачаргбац вай цун барзкъа тега.

Цхьайолча хана, беце а кхакха,
Кисаш дале а хи санна хара,
Безабеннарий уйла хул лакха,
        Тхов тIа ваьннача мужгечох тара.
-36-

Ма эсала вар из бера хана!
Водаш хулар йиIигашца ловза,
Йийттача воагIар йоалаеш нана,
Хиннадоацараш дувцаргдар говза.

Iокада оттар, кхалсаг мо велхаш,
Iемавар хабар из шаьра дувца,
Дов дора нанна тIехьашкалелхаш,
Нийслора везаш говр санна лувца.

Керта мосаш яр малх санна кера,
Ахкараш санна леларгдар пIелгаш,
Баге хулар цун хьайийлла шера,
Даа хайча мо модз теха элгаш.

БIаргаш лекхаргдар даиман акха,
Зизаех яккха воаллаш мо дургал.
БоргIалчох тара сувсаш бар накха,
Чубоаллаш санна чонах баь гургал.

Хьажа дар лакха, кизга мо шаьра,
Малайко тоадаьд аргдар Iа жIака,
Дув буаргбар цо, дIаэтте къаьра,
        ТIакIалтIавувлаш чIуг санна зIака.

Кхы къамий кхалнах дукхагIа безар,
Царна эшшача, кийча вар вала.
Уж бахьан цхьан хана хало эзар,
БIар даккха этта царна дала.

Кагьелар бIаринга екъа ткъовро,
Дозал ла ца могаш шийна тIера,
Чувежар, цIаьхха, тедарах товро
-37-
        Бердах хьахаьда боагIаш мо кхера.

ТIалаьттар цунна дикагIбоа лораш,
Лозабаь хиннар оагIув бар аьтта,
Наркаш а лийхар, долчара ораш,
Царех хьадоахаш дарбане даьтта.

Доацаш дола хIамаш IотIадетташ,
Дувцаргдац шоана, воландаь къайла.
Лелаш хулар из, йоI санна сетташ,
Кхоачаяллалца ший хаче айла.

Ехано хургьяр цун бIаргакIийле,
Хачи а хулар гош даьле ара,
Цу гIовнаца юрта гIолла лийле,
Борал хьора тишденнача зIара.

        Еттар цунна чуваьлча цIагIа,
Ловргдацар цун дас ший тIехье эшар,
ЧхьагIар а меле, тIалоаллар жагIа,
Цунах хьадеш воIа дола дешар.

        Вацар из ший воIа говзал Iоаеш,
Дагадохаш вацар цIаккха валар,
Оалар ше вагIашше маьчеш тоаеш:
«Вахара маIан да къаракъ малар».

Акромат чIоагIа тара ва даьна,
Оамалаш – ши оагIув иръяь кулла.
Цхьа оагIув вонна я дикка гаьна,
Вокх оагIора – ше ма ярра хулла.
           НаIарах чухьож Акромат.

Вай вувцар шоана гуш ва хIанз шаьра.
Чуваьле, эззе вай ниI тIакъовла.
-38-
        Тхо долча чувар хургда хьа фаьра,
Сона а ловра хьо мархIакъовла.


Безам бар хьога дагардар ала,
Хезад хьо н;ха гоалваьннав яхаш,
Раьза яц хьона вай кхедаь гIала…
ДIаваха мегац, нах санна вахаш?

Нах хийрабоах Iа, Iехаш мо цIолаш.
Фу кхалсаг я хьо цIог лаьца лелар?
        Вахачул иштта, валар да толаш.
Акромат
Кхолламо бетта кад ба аз мелар.
Омар
МалагIа кад ба хьона цо бетт;р?
Деррига хьаькъал дIадахад чура.
Гарга боацача овланца хетт;р,
ЧIоагIа га хинна отталуц ура.

ТIурилг дитал сона Iайха дувца,
Массарна вах; гуш ва хьо бага.
Акромат
Со, воше, лаьрхIа вац сай никъ хувца,
Безам ба са керда седкъа сага.
Омар
Фуд дувцар? Хьайга яхачох кхета,
Хьона зе даргдар аргдацар оаха.
Хье ваьча къамах эхь-бехк хета,
Вочунна юкъе ца вайташ хьоаха.

Къаман гIулакх да шедолчун корта,
Из дит;, вала лаьрхIад Iа акха.
Кхалнах-м кхы а хургба хьона шорта,
Настараш йолаш, ког, корта, накха.
-39-
ТIемаш да латташ, хьалха ва элча,
Макка хьаяккхар да тахан декхар,
Халкъа вицлургвац хьо цигга велча.
Акромат
Фу зурма я Iа хIанз сона лекхар?

        Безам бац, тIом беш, са герзаш детта,
ТIемашта оамал эшаш хул къиза.
Сона лов, Iарбий боабара метта,
Царна совгIата хьалкхеде зиза.

Цу тIа къона ва со хIанз а вала,
Со дуне даа йолаш ва уйла.
Омар
Езар хьона кертах тоха гала.
Хьо санна тIехье вай хьал ма кхуйла.
Акромат
Ма во сардам ба Iа сона боахар!
Тара ба из дегI охьача соана.
        Везац хьона маьрша лаьтта оахар.
Омар
Тахан цавезар эшаргва кхоана.

           Я тахан паргIато вайна эшар,
   ХIанзарчоа дезараш: даймохк, гIала,
   Хьакхелла волча ший Даьлах тешар.
Акромат
  Ха яц сога, чехка дийце вала.
Омар
  Вахар хургдац хьа селхан мо маьрша,
  Наькъашка талгIеш еттаргья форда,
  Духьале ергья херцача аьрша.
Акромат
Иштта нийслу тиша хилча ворда.
-40-
Омар
Даьллахь, езар хьона хIама тоха,
Чуда мегар хьа керта чу хьаькъал.
Са мел йола уйлаш йир Iа йоха.
Iа дувцар эргаш дац тIема наькъал.

Хьа дешаш йоахаш да сона бегаш,
ТIо бетташ санна хул царех човнаш.
Акромат
Кизгаех тара дохаш хул дегаш,
Халкъанна юкъе айттача довнаш.

Цу хьакъехьа сона ала ловра,
ТIом болча мотте денадац дика.
Кхашкара Iахар хьахазац говра,
Болх бут Забурас е Iаддалбика.
Омар
Фу Iаддалбик ва дIахьажал вувцар,
Мехка гIулакх къестадеча хана.
Акромат
Хьаькъалдар ва ший ханнахьа сувцар,
ЭгIазъяхале фусама нана.
Хадиджа
(Омарага)
Сабардел, новкъост, ваьннав хьо чура,
Нахага оалар кIаьдагIа ала,
Iовдала саг хул массаза кура.
Омар
Пурам дал сона дIааравала.
Хадиджа
Пурам дац хьона. Сабар. Сатоха,
КIеззига кхета дувцачох наха.
             (Корах арахьож)
Арахьа сомаш баьннаб гIа тоха,
Ший низ бар вода аргIенаш аха.
-41-
               (Акроматага)

Гаьнарча мехка хинна цIавоагIаш,
Цхьнне дIабогIа тIаьда саьрг бера.
Ялсмала санна хоза хьаж йоагIаш,
Га хилар цунах, Iи долаш шера.

ЦIавоагIаш, гаьнна арахьа хинна,
ШоллагIчо шийца герз дера шийла.
Дунен тIа долча дикаех тинна,
Цо шийна тIехьа боарз битар гIийла.

Яллац со хьога тIом бе гIо ала,
Цхьабакъда ловра овлан тIа кхача,
Цо хьона яьр я малагIа гIала?
Акромат
        ГIерт шо са безам бIехал мо ача.
Хадиджа
Дошув йоагача цIералла долле,
Нийслуш хул кхы а чIоагIагIа къагаш.
Вахара хало цхьан юкъа толле,
Къонахий хургбац халонах агаш.
Акромат
Iуйре тIаеча, деш санна оахам,
Лаьтта ца дуташ цхьа сийрда така,
Дошо малх бода лаха ший боахам,
ДIаувзаш санна сомача зIака.

        Са вахар аьхад безаман низо,
Веррига ва со тахан цун кара.
Омар
Иштта Iехаву хозача зизо,
Даьллахьий ва хьо инкалах тара.

ВоагIа хьо безам боадонца бусташ,
-42-
        Дег чура курал дIаийнай цIийца,
Хьарамча хIамай орг мо тIалусташ,
Во оамал Iоаяц къонахчо шийца.

Вац хьо нийса дIалела Iема,
Цудухьа бийсо бIарзача хьона,
Сунт тохаш санна къизача тIема,
Бутт бIаргабайтац къаьна е къона.
Хадиджа
Сабардел, Омар, ва хьо сов гIожа,
Дагардар дувца ловш я со цунца.
Омар
ГIойле я хьона бийттача божа,
Лувкхера лебе дIаотте хьунца.
Хадиджа
ХIара саг ва оал ший дега аьла,
Цхьан кепо яьяц шеволчун уйла,
        Цхьанне шекар тосс молача чаьла…
Омар
Аьнар деш йоаца тIехье ма кхуйла.
Хадиджа(кулг тосс)
Акромат дувцал, ца кхухьаш къайла,
Фуд хьо сел чIоагIа бIагалавоахар?
Омар
        Шийла я шуца, воаллаш мо лайла,
Вода со ара, лохьаде йоахар.
Акромат
Из кхалсаг га я, дегагIоз тела,
Ткъоврош – сердал мехкаю Iуйре,
Вода со хийла цун юхе лела,
Ара латтарах шелъенна гуйре.

ХIара ткъоврон тIа да массехк зиза,
ЛаьрххIа кийчдаьд аргда цар саьргаш.
-43-
        ТIадаьхке царна хозалах диза,
Ашараш лекха долалу фаьргаш.

Лов сона мукъа ваха укх малха,
Вахара цIер тIа яй санна кхехкаш,
ХIара дийнахьа безаман кIалха
Къухьаргаш санна денош кхатехкаш.

Уйла хьарч дегIах, тутмакх мо вехка,
Шаккхе дехе хьовз, долаш мо бераш,
Готта хул хийла Iоваьча мехка,
ЦIи яйна, безам шелбалар кхераш.

Со вокъавеннав, дIакъаьста даьтта,
Сов хоза кхелла из кхалсаг яйча.
Иштта Iаьржденна хила мег лаьтта,
Малх сигаленца Iеш болга хайча.

МоллагIча мотте бодача новкъа,
Iобоже духхьал безаман тIадам,
Кхоачаргба цун низ ди санна къовкъа,
Хьагулдеш шийца дог-дика адам.

ЦаI я тха шинне безаман нана,
Лел тхо шаккхе цун низо тетташ.
МоастагIий нийслу цхьайолча хана,
Тха футтаройна жаккхалаш етташ.

                Мух хьекхаш хуле из йолча мотте,
                БIаргаш дIалакха ца вуташ майра,
                Шийгарча кхела из када отте,
                Вода когашта ца хоалуш айра.

                Дезаш доа хIама леладу хала,
               
-44-
                Цкъаза кIаьдвале каст-каста таркаш,
                Кийчъелча санна керда фу дала
                Дукха ха йоацаш тIаяьннна наркаш.

                Хала дац сона безам хьакхолла,
                Кхетадиц цхьанне са дег чу доаллар.
                Безам кхоллаш бац набахта болла,
                Хьаьна я сона цунца мел кхоаллар.

                Дукха беза нах тара ба бIаргех,
                Уж шоайла вIаший мерзбалар кхераш,
                Къастара пен хул ногIарий гаргех,
                Цхьатарра баьдъеш фусамаш-Iераш.

                Ираз да безам ца ховча наьха,
                Безац цар цIаккха бераш мо када,
                Дийнахьа, бийсан гIа боахаш бIаьха,
                Безаман новкъа цискаш мо ада.

                Бус багIа безац, уйла еш хийла,
                Езача йиIий бIаргагуш лелар.
                Юхьа тIа хьоцар тIадетташ шийла,
                Хий да е них да ца ховш шоаш мелар.

                Цкъаза корага латт со, дIахьежаш,
                Арахьа хоалу хотта мо боадо,
                БIаргаш аз теIаду, велхакъежаш,
                Низ боацаш халоний инза хоадо.
                ХьалхагIа вар со иразе, маьрша,
                Харбаз санна хила мегар тенна,
                ХIанз вокъавеннав пIенда мо Iаьрша,               
                ГIамо вуаш мо бийсанна, денна.
               
                Кхела тIой хиннад даиман деза,
                -45-
                Уж санна текхаду аз малха денош. 
                Шоана хетаргда аз дувцар теза.
                Хадиджа
                Вас ма е хьайна, бIарга хиш Iенош.
                Акромат
                ДогIан тIадамаш, лаьтта доссале,       
                ВIашагIкхете кхыча тIадамашца,
                Низ боацаш санна орах тоссале,
                Дуне лергда йоах ший адамашца.
               
                Тхо бIаргадайча, дIаайтта цхьана,
                Деррига дуне доаллаш мо доха,
                Чарахьал дечар го беш мо чана,
                Сихлу шо юкъе шоай метташ тоха.
               
                Къона га мо да безаман хIама,
                Цунах кхийнар хила веза фийла,
                Ца йоагIача тохаш санна зама,
                Безам Iокагбе кораву хийла.
               
                ЦаI наьха аьттох хул даим хьегаш,
                Вокхан сатем бац, хьувзавеш хьагIо,
                Дале а чIоагIача аьшках тегаш,
                Безам лорабиц болата гIагIо.
                Дукха нийслац хьога хоза оалаш,
                Массарга дIакхаьчаб ер са бала,
                Иштта хул лораша дуне кхоалаш,
                Хьаяккха айтте ца лаза кхала.
               
                Я из кхалсаг кхыча нахах тара,
                Яц кхычарел цхьаккха хIама эшаш,
                Цхьабакъда са дог дахад цун кара,
                Цун хIара дешах ва чIоагIа тешаш.
                -46-
                Кхычарех тара да корта, кулгаш,
                БIаргаш да пхьара дича мо говза,
                ЙоагIаш хул из, кагдеш мо улгаш,
                Мух дIаотт цунца бер санна ловза.
                Форд, мотталургда, кхоач йиIий гонга,
                Цо шийна хьалха зец аьлеш, ораш.
                Низ бац из эшо диканга-вонга,
                МоастагIчунна тел цо «лайса кхораш».


                Цун новкъа яхар да чIоагIа тайжа,
                Хилац из тотакх мо тхьайса лелаш,
                Iокхетац цIаккха, нийсача лайжа,
                Ала йоаллаш мо, со миштай зелаш.

                Из цIаккха сага яц наIалт оалаш,
                Саг вале мегаргдолаш из ала,
                Къамаьлаш ду цо, буаш мо боалаш,
                Хабарца йотташ мо дошо гIала.


                Хьахоз сона лувча наьха оазаш,
                Латт со тахан шуца дукха гайна,
                Ха сона тIаэттай хьоаде гоазаш.
                Насиба
                ДIа-хьа къаста деза вIаший тайна.
                Акромат
                Тамаш я-кх цунах хуле пайда,
                Магац сона цунца къамаьл дувца.
                -47-
                Насиба
                Акромат, вай цунна хьалха лай да,
                Вай тахан беза цун оагIув лувца.
                Акромат
                Веза, цо яхар дой, йоIах къаста,
                Безам яха уйла гIожа теда.
                Насиба.
                Вахаро тигац хьо даим хьаста,
                Лергашта юхе лекхаш мо шеда.

                Хул из наггахьа кхертIой мо шийла,
                Лакхе тIадоаккх цо улладаьр кIалха,
                Маьрша хиннараш керчабу цIийла.
                Вахарах хьабеш ма барра цIалха.


                МутIахьа хила хьайгарча кхела,
                ДегIаца оамал лелаеш аьшка.
                Могаргдац тIаккха цIимхарча къела,
                Кодилг чухьакха хьа дулха яьшка.
Хадиджа
Кхалсаг, маIасаг хьакхеллад Дала,
Дикадар чIоагIде, вочунца къовса,
Зулам дIадаккха, йоаккхаш мо цкъала,
Дийнахьа лела, бийсанна тхьовса.

                Нагахьа гIерте дунен чу ваха,
                Дикачоа кIалха довна цIи сегаш,
                Гешт дергдац хьона мехкарча наха,
                Рузкъан балхаца беш хилац бегаш.
               
               
                -48-
                Хьо лаьтта хургва гурахьа ара,
                Доккха садоахаш, дIаэтта фега.
                Iажаш тIа сомаш тIабалац бIара.
                Акромат
                ДIаболлал цкъарчоа наIарах чIега.
               
                Со шуца волга дIахайча шийна
                Тарлу из къаьстта сагота хьовза,
                Сибата ва со лила мо сийна,
                Хиннавац цIаккха хIанз санна зовза.

Хадиджа

Хьай лоIам бар де доагIача денах,
Са кара дац хьа оамалаш хувца.
Малайк лел хьоца, тарденна Iенах,
Хала дац цунна хьа къинош лувца.

ШОЛЛАГIА СУРТ.
НиI дIаеллалу. Шийна тIехьа ансараш болаш,
чувоал Хьамзат. Акромат дIалачкъа гIерт
Хадиджайна тIехьашка.
                Хьамазат
            Лел хьо тхох аькха санна дIаудаш,
            Хьа чарахь хинна со тIехьавоагIа,
            Хьона кхел е ховшайича судаш,
            Отто тарлу жожагIатен бIоагIа.

                ХIара денна адам доагIа гIатташ,
                Кийча долаш Iодожжалца лата,
                Бакъдолчоа тIехьа дохк санна латташ,
                ДоагIа даржаш деча довна тата.

                Хьо лел кхалнах хьайна хьалхалувцаш,
                Эхьах боацаш юхьа тIа маза.
                Ха таац тхона, лела хьо вувцаш...
                Ансар
                -49-
                (юстаро)
            Цхьа оамал йоацаш хьакхелла газа.
Хьамзат
            Тхо а лелац, машар болаш гоама,
            Къовсамаш хеташ шекар мо мерза.
            ГIулакхаш дусе никъ боацаш тоама,
            Болат дека отт цу мотте герза.

Хадиджа, Насиба арабоал. Акромат
юхьдухьала вус Хьамзатаца.Корта
чубелла латт.
 
  Хьа юкъах хьерчаш хIана дац тIехкар,
  Мичай хьа шалта, IаддаргIа, молха.
  Вай тахан декхар да зуламаш дехкар,
  Хьо мочар деш латт вай хIама толха.

                Фу леладу оаш, уйла ел Iайха,
                Лел нийсархошца гIулакх доацаш.
                Уж шеллой лела лов шоана дIайха.
Ансар.
               Чубохка беза, цхьацца хьалоацаш.

Негус.

               «Чубохка беза» оалаш да атта,
               Хила мегаргвац оамала сиха,
               Сунташ деттарах духьалалатта,
               Никъ бехкалургбац лелача миха.
      
               Селхан хьо санна зIамга саг велар,
               ДIахьалхалелхаш майрахой тоабал.
               Цо шийна бетта бизза «кад» мелар,
               Дунено малх мо Iоажал еш къоабал.

                Бовц уж цIенна тIабар духьа пайда,
                Сийле хьайоаккхаш, кийча ба лега.
                -50-
                Царна тIехьашка латтараш вай да,
                Цу байначарех мегаргда хьега.

                Баьбац ужаш цхьан хIамо кхера,
                Лийхабац шоашта теболг де бIоагIа.

                Хьачувоал Омар.

                Омар
                МоастагIий латт, йоах, мугI лаьца шера,
                Хьамзат, вай эскар тIехьашкадоагIа.
                Хьамзат
                Тамаш яц вIалла тахан вай эшар,
                Нийслу из тIехье хьалкхийча тиша.
                Дех байнарашта ясий Iодешар,
                Вай бала байбу дирача хиша.

                (Акроматага)
                ХIанз ха яц сога ер тIурилг дувца,
                Соца воагIар хила тIема кийча.
                Латаргбараша моттигаш лувца,
                Болат чIоагIлуш хул, маькх санна хьийча.
                Вай синош да чIоагIагIдолча аьшка,
                Царех хургбац моастагIашта кхача.
Ансар
     Яларе яа цхьа хурмай яьшка,
     АттагIа хургдар во мел дар ача.

     Живарий, гIо вай, ца йоаеш зама,
     Дисар дувцаргда долхача новкъа.
     Денал, низ - барт ба цу шинна ткъама,
     ТIоа сег, ди отташ санна къовкъа.
               
-51-

(Акроматагахьа юхаверзаш)
               
Гарга дар шедар вочунга кхача,
Кагий нах дIауд тIемах е довнах.
Ансар
Удараш беза сармак мо ача,
Де хIама дац цар къонача гIовнах.
Хьамзат
Иштта Iа дувца хьашт дац, са воша,
Даха бокъо яц, жIалеш мо къувсаш
ТIера коч санна дегI деш хул доша,
Хургйола оамал мангал мо тувсаш.

     Бадре чудовла ираз вай кхоаче,
     Шун тIа дагIашше бергба аз хьехам,
     Бакъда моастагIчо вай уйла оаче,
     Кхоачаш хила мег хьа Iаьса лехам.

     3Iамига волаш, кхетаду хала,
     Фуд вай лаьттан тIара леха дезар.
               Акромат               
     Хьога воацар оттаву шовда мала,
     Безаман духьа, аз хало эзар.
Хьамзат
               
Ай, дом тIалаца хьа керта тите,
Безаман кара дац шедола дIоагIа.
Хье кIезига хургвоа хIама дите...
Ансар
Теркалве веза из селла чIоагIа?

Дитал ПхьункIий айлаюкъе лела,
ЖIалех тара цIендеш наьха кадаш.
Хургба цунна бизза бекхам Iела,
           -52-
Сийлахь долча хIаманцара хадаш.
Хьамзат
Латта йиш яц, дукха хьелуш вайга,   
Нийса хургда дуIа дича чехка:
«Везан Даьла, дига тхо хьай цIайга,
Низ луш хьалетар говр санна вехка.
               
                Цхьанна сага лехац оаха валар,
                Машарца я тха керттера сийле,
                Тхоашта везачоа кораду далар,
                Лоаттаеш цунна товргйола кIийле.
               
                Лораделахь тIем тIа къиза хулгах,
                Лаьтта бIехдарах мехкача цIеша.      
                Тха оарцан юкъерча наьха кулгах      
                Йиш яц, сармак хинна, дохьаж леша.

                МоастагIа вац шортта цIагIа вагIар,
                МоастагIа ва герзаш хьатIадеттар.       
                Хоарцаергья вай из ваха хьагIар;
                Хьаштдац вайна цунца дукха сеттар.
               
                Даьхкадац вай укх дунен тIа даха,
                Хьайбашта санна лоаттабеш барда.
                Вай тIемо дицдергдац лаьтта аха,
                Ялаташ дIаде, кхеде, уж арда.

                Ма гулда цIаккха вай новкъост вехка,
                Вохке-м йохкаргья ше Iоваь нана.
                Накъавоалаш   хила веза мехка,
                Мехка гIулакх кIалдусача хана.
             Пайдан дац вай дувца даьсса хабар,
             ТIехьара гIулакх деце цох тара.
             Къонах вац чехка тIемах дIатабар
             Герзах цхьаккха хIама доацаш кара.

        Кхераме вац майра хьох хьалетар,
        Шийвар кхерамех ва, хуле зовза,

                -53-
       Дехар ду аз шуга цунах кхетар,
       ХIана аьлча дац вай кийчлуш ловза.
       Низ болаш волчо ер дуне кхолла,
       Вай малхадаьхад укх лаьтта даха,
       Йиш яц вай довнашта юкъегIолла,
       Халонаш нийсъелча «йоъаллах!» яха.



       Майрала оамалаш хиннай берза,
       Котало хургья майрал хьаIовча,        
       ХIаьта къамаьлаш де деза мерза,
       Хьадоаккхаш санна баь тIара хьовча.
   
       Мотт беннаб вайна Iимерза хила,
       ОагIув шоллагIча оагIонца хотта,
       Дош ала деза, боагIаш мо гила,
       КIалхара наькъаш дале а готта.

       Бокъо яц цIаккха вай деха хьовза,
       Довнах кхераш, сангарашка дагIа.
       МоастагIчунца лата деза говза,
       ЛагIа тIехьа доаккхаш керда лагIа.
         
       Вай укх дуIанца дехаргда маьрша
       Цхьан дийнахьа юха мехкадахар.
       Дебаргда вай гIомараш мо аьрша,
       ЧIоагIдеш паргIато лургйола вахар.

     Дала вайна хьаьна кхача лулба,
     Аьттув балац онк ца хилча дегIа,
     Виза хилар - из да цхьа къулба,
     Зуламе я яьсса латта пхьегIа.
               ТIемашта юкъе цIаьхха гоалвоалаш,
               ГIалаташ дувлийт, деш волчо зин;,
               Из дерий наькъаш демашца кхоалаш,
               Iолохбаь хургба шоашкарча чин;.


   
                -54-
      Дала яхац вайга кхалнах бовха,
      Наьха бале а, уж пIелга тIа баха,
      ХIара кхалсаг я беркате довха,
      Дезаш хул из шоана кертахдаха.
      Мехкарий кийчбеш, хозагIдар дувхаш,
      Къоаной барзкъа хул духхьал цхьа тIолхаш,
      Вайх хила йиш яц дегаза нувхаш,
      Нагахьа нийслой цу новкъа долхаш.


       ГIожалах ираз а делха къежад,
       Вай хоза хургда массарна лайча,
       Кхыметтел мерчий кизга чу хьежад,
       Хозача сага тегилга хайча.


                Дуне да лакха берд, вахар да аьли,
                Хьаштдале кхера, хьаштдале къахка.
                Ший хоза вахар морх санна кхаьле,
                Iовдала хиннар чувода ахка.

            Нагахьа санна хьаж кхеташ хуле,
            Керда етта хьаяьннача маькха,
            Ца лелаш хьалха санна ший Iуле,
            Юрта чудоагIа мецденна аькха.
               
                Юхамаччахьбаьнна нах хуле вайца,
                Оамалаш йолаш кIомача хоха,
                Когаш тIабетташ лелаш мо кхайца,
                Вай арадаьккха гIулакх ду доха.
                Низ лулба вайна къонахий хила,
                Котало езъеш, лермуIа лакха,
                Вай уйла хургья дIабежа гила,
                Вай гIулакх - дуне IоцIенду макха.
                Цу деш тIа «амин» массане оалаш,
                Къамаьл ца доаккхаш кхы дIахо хIараз,
                Юххера дуIан чакхбухе доалаш,
                Ламаза овттар, из да вай параз. 
                (Сихха ламаза ши кулг хьаллоац)
                -55-
                Негус
                Хьамзат, дIаоттал ламаза хьалха.
                Хьамзат
                АллохIу акбар, АллохIу акбар...
                Ансар.
                Дош дек маькха тIа хьокхаш мо налха.
                Моттаргда кхайк;р кечала кхокх бар.
       
                ЧубоагIа Омар, Насиба, Хадиджа,
                кхалнах. Iаьржделла ба.

                Насиба
          Ясрибе кхестаю наьха кхелаш,
          Гонахьа хьагуш хIама дац герзал,
          Доккхий герзаш да пIелг мо лелаш,
          ЗIамагIдараш дукхагIа да эрзал.
                Хадиджа
          Ноаной латтаргба корашка баьхка,
          Къонгашка хьежаш кхоннагIца гIолла,
          Говраш чуйоагIе коа-карта хаьхка,               
          Духьалъударгба воI мархIаволла.
               Хьалхара кхалсаг.

               
                ДогIаш да ара, цахаддаш делхаш,
                Коч ювха бер мо лувчаш да дуне.
                ШоллагIа кхалсаг.
                Цхьабакъда герзаш хьахозе лелхаш,
                Деррига вахар хеталу уне.
               
                Сигале аггал ди хьахоз детташ,
                Лохера лаьтта юхалув цунга;
                Дунен дезале нийслу барт бетташ,
                Аькха лувш санна кхедаьча хьунга.
               
                Сигале - да вац сатоха лерхIаш,
                Лаьтта-нана яц баге дIакъовлаш,
                ДIа-юха лув уж, хьекхаш мо херхаш,
                Хабараш доагIа довнашка довлаш.
                Ансар
                (ламаз даь воалаш )
                -56-

               
                Вахар да пхо йоацаш диса кема,
                Кхоавиц хьо ханннахьа хий дIадаха.               
                Тата хоз. ЙоагIа моастагIий рема,
                Йиш хилац лаьтта валлалца ваха.
                Хадиджа
                Хьалхарча тIем тIара нах цIабаьхка
                Дуккха а шераш - зама я йIаьха.
                Ахархой лелар аренаш аьхка,
                Вахар доландаь боккхача маьха.

      Ха дIа мел йода тIема цIи согаш,
      Наькъаш доагадеш аьрда е аьтта,
      ХIанз а тIем тIара цIава ца могаш,
      Лелаш ва тIема доакъашхо - лаьтта.
                Насиба
      Гаьнна кхайкача молла оаз хеза,
      Енар ламаза ха йолга хайна,
      Дог а дIатийра, цхьан юкъа леза,
      Везача Далла гIулакх де лайна.
      ЦаI деха хургда цунгара наха.
      Фу дех? Из атта фуд ховргдац вайна.
      Цхьанне гота ех, ший лаьтта аха,
      Вокхо дарба дех, цхьацца у хьайна.

          (Акроматагахьа дIаерз)

                Хьо латт, Акромат, юстар а ваьнна,
                Мехка къонахий мугIаре воацаш.
                Хьо Далла духьалгIоргва фу аьнна,
                Хьайгара гойт; цхьа Iамал йоацаш?
                Акромат
                Iоажал йоагIаргья гайна е ганза,
                Цу Далла духьалгIоргва со хийцца,
                Кхерам е зовзал сина фуд ханза,
                Занзала хий мо цIена дог ийца.
                Хадиджа

               «Дуненахь вахаш, лелар хьо хьанца?»-
                -57-
               ДIакхелха ваьлча, хоаттаргда хьога.

                Акромат
              Фу бе да? Лийна хургва со чанца,
              Гидоаллаш дизза худара бога.
                Насиба
              «Фу бе да?..» Iовдал! Дуне доал доха,
              ДегIах Iетташ мо хет топа маха.
              Ший мехка волаш Iемар сатоха
              Вусаргва даим къаманца ваха.

                Омар
              Лоам кIалтIабаьккхаб Турпала-Iаьлас,
              Мохк эргабаьккхаб Турпала-Iаьлас,
              Бакъда саг ший оамал тIара воаккха
              Низ вайна гойтац Турпала-Iаьлас.
                Ансар
             (Омара балам тIа кулг дуллаш)
             Саг эшалургвац   Iаьржача хина,
             ЦIера могаргдац цох хIама даккха.
             Массача замо Iоткъам бой сина,
             Хано эшавий, саг кIалвус тIаккха.
                Акромат
             Шо а да сона мIарилгаш етташ,
             Дехача дег тIа дира тух хьерцаш.

                Омар
             Вода хьо, новкъост, кхел ахкатетташ,
             ОагIораяьнна ворда мо херцаш.
                Акромат
             Пайдандоацар оаш дувцача хана,
             Саг раьза хургвац шуца дIаотта.
             Да ва са шун мо, шун санна -нана...
                Ансар
             Хила мег, бакъда хьаькъал да готта.
                -58-
                Омар(велаш)

             Оапашта тIехьа ший оапаш бувцаш,
             Жарайдат хургья, карт лаьца латташ,
             Волле, кхы дукха хабар ца дувцаш,
             Текха Iема саг хилац, йоах, гIатташ.
                Акромат
                Заман леларо къавир со атта.
                Бер долча хана велхарах дукха.
                ОагIув ца корош нийсадар хатта,
                Акха говр санна леларах мукъа.

                Да венна дIаваьлар ханал хьалха,
                Кхелаца лира къувсарах хийла.
                Нана а эттар цун тIехьа кхалха,
                ЦIенъюкъ латтийташ таьзет мо шийла.


                Iо ца ховш хьувза вийзар са юрта,
                ДIаувтташ вIашагIкхийттача пхьегIа
                Деча гIулакхах хьахулар гIурта,
                Оттавеш цкъаза са-сайца эгIа.

                Балха халонаш аз хьалха лайра,
                Хьоцар дIадаккха хьаж тIа пIелг хьекхаш,
                Цхьабакъда вахар, йолаш мо хьайра,
                ЦIаккха хилацар малх санна декхаш.

                Хадиджа
                Чоалъяьнна ядача чиллан тIIиргех
                Тара да лаьтта мел уха денош,
                Ханаза каглуш латтача зIиргех
                Хьадича мо хет дуне - вай цIенош.

                Акромат
                ЦаI мара яц са укх лаьтта йIовхал,
                Цо валийтац со, лоаттаву дийна.
                Из хьоахайича, тIакхет са ховхал,
                -59-
                Аз ваха лаьрхIад безаман сийна.
               
                Новкъа да тахан шуцара къасташ,
                Бакъда рузкъан болх боаккхалуц эрга;
                Са бIаргех хиннад Зам-Зама хьасташ,
                Хиш Iолег царех, жагIа мо герга.
         
                Iадика хийла...
                Ансар
                ЛадувгIа тхога.
                Вешта, гучара дIавалал чехка.
                Масса гIоргволаш, маьчи эш кога,

                (Ши маьчеш дIалу)
                Йохаргьяц ераш яьяле кхехка.

                ДIатIаювха, хIанз яхийта пошта,
                Кхера Iобаьлча санна хет гира.
                Лела, ма могга къонача гошта...
                Акромат
                Къамаьл а да шун шоаш санна дира.

                Акромат дIавода.


               
                КХОАЛАГIА ДАКЪА
                Хьалхара сурт.
                Акромат латт, гаьнна дIахьежаш.
                Баьдлуш латт. Сагота ва из.
                Акромат
                СагIадехарга гIийла мухь техар,   
                Хьакховдаеш йокъаенна коана,
                -60-      
                Цо кIеззига шийна рузкъа дехар;
                Цхьа бахьан дуне даа ловш кхоана.
                Аз уйла йича дунен лелара,
                Латтача заман лостамаш зийна,
                Адам латт, кхайкаш санна Iелара,
                Замангара сагIа дехаш шийна.


                Кхел я йовлакха пахашках тара,
                Безам хул цхьанне цакхеллар кхолла:
               
                Хьаийца, дикка хьоарчаяь кара,
                Iояха мераж цун юкъейолла.
 
                Са мо безача вежарий, наьна,
                Шоай берий хатараш наха дайра.
                КIезига дуаш дунен тIа хьаьна,
                ГIайгIа, сагото фуд царна хайра.


          Бахаш хозача, сийрдача малха
          Тара бар уж Iолегача бIарех,
          Iоажало баьхача шийна хьалха,
          Цу Iел дунен тIа фу хургда царех?
             (Хьахоз когий тата, оаз)
               
                Малав-хьогI гIертар укхаза кхача,
                Яьссача ара чахкал мо гIетташ?
                Сигале а латт, кийчъенна яча,
                Седкъий дале а йоI санна сетташ.
                Ма товр-кх из Жарайдат яле,
                Мел ха я сона ца йоала гуча,
                Нийсдолда тхо шиъ дикача хьале,
                Дала ший беркат дукхагIа луча.
                Веза цхьан юкъа дIакъайлавала,
                Лов фу дувц хьажа воагIачун оазо.
                (Ког хьалоац)
                -61-
                Чехка дIалела, йотташ мо гIала,
                Витац со лазадаьннача гоазо.

                Гучайоал Жарайдат.Сигала
                хьалхьежаш, ше-шийца лув.


                Жарайдат
                Малх – бетта сесаг еддай цIагIара,
                Дезала дукъо кIалйитар кхераш,
                Бартадаьхка эгIара-магIара
                Даьца дIаийнад седкъий –цар бераш.
               
                Бутт, седкъий наьха вонах лорадеш,
                Дуне гIерт царна бийса тIакхолла,               
                ХIилла ца яйза бIаргаш къегадеш,
                Хьахьеж уж дунен балам тIагIолла.

                (Гучавоал Акромат. Жарайдатага)
                Акромат
                Хьакимаш хулар, поэтех гIерташ,
                Лелабу яхаш уж сийдеш наха,
                Хьакимех хьахул Iоажала жерташ,         
                Поэташ даим бусаш хул баха.
                Жарайдат
               
                ГIайгIане яхай талла е датта,
                Бийса тIайоагIа - унзара боадо.
                Хьанна могаргда из юхататта,
                Дешаца хьаста, шалтаца хоадо?
                Боадонах тара дIаэттар дуне,
                Хьалха аз дуар из хIара денна.
                Тахан со юъ цо, хайна са шуне,      
                Iаьржача, мецача хьаргIо санна.
                Акромат
                Яйнаяц хьалха хьа юхь тIа гIайгIа,   
                Хьога ладувгIе, вай гIулакх во да.
                Хьа къамаьл- маха, ч;нал бац байгIа,
                Из даьра чов еш са деге бода.    
                -62-
                Жарайдат
               
                Дошо седкъий мо, сигала кхийна,
                Нах вIашагIтехар хозача метто.
                ИйгIача къонгий машар беш лийна,
                ГIелвенна, хало оз Iарбий дас - бетто.


                Гуш ма вац хьо, са дега везар,
                ХьалхагIа санна сарахьа, Iура,
                ТIавагIац деха уйлашта дезар,
                Сискалах кхетац, тIамолаш шура.
                Акромат
                Хиннавац мукъа сай безам бувца,
                Говр мо уде а, дIаводац тенна,
                Ловш вар со чIоагIа вай кхоллам хувца,
                Из карадолчоа сом-эппаз денна.
                ХIанз мо йиш хургьяц вай лела, даха,
                Ди бай вай шинне наьхачул эргаш,
                Цахаддаш метташ детт вайна наха,
                ХIилла къоастае Iемадац лергаш.
                Жарайдат
                МоллагIчо шийга ийрча дош оале,
                Сигале Iаьржъеш тIайоагIе кхоале,
                Сатоха яха йиIиг яц йохаш,
                Кхийнадаь буаш сискалца хохаш.
                Акромат
                ХIанз санна соца бегаш бой неша,
                Эшаш яц сона Iаьржа морх кхолла,
                ГIоргва тезача безаман беша
                ЦIаста деттача наькъаш тIагIолла.
                Жарайдат
                «Гуйре тIаеча, - хьахозар оалаш,-
                Къастаргба ужаш, дог-безам доалаш».
                Гуйре-м лелаш я, ший ворда лоаллаш,
               
                -63-
                Вай шиъ дахаш да, безам тIакхоаллаш.


                Акромат
                Хеталу вай шиъ гаьна да цIенна,
                Даьхкад сарралца бешамаш оахаш.
                Лела лов сона бIарччача денна,
                Хьона тIалийта баIаш дIадоахаш.
               
               
                (хьабоаккх массехк баIа)
               
                Бегаш бе отт хьо, бакъдар дIааьлча,
                Мотталу цкъаза хьо кертах тиннай.
                Хьох паччахь хетар... ЛоацагIа аьлча,
                Хьо а массаяр мо кхалсаг хиннай.
                Жарайдат
                Кхалсаг хул, йоах, дунен а мах болаш,
                Кхалсаг хул, йоах, маIсага мах болаш,
                Кхалсаг хул, йоах, кхалсага мах болаш,
                Кхалсаг хул,йоах...
                Акромат
                Ши кепиг мах болаш.
                Жарйдат
                Кийча я со хьона тIехьаяла,
                МалагIа гIо да согара эшар?
                Духхьал цхьа хIама сога ма   ала:
                Са хувца йиш яц сай Даьлах тешар.
               ВIашагIкхет вай, хьаяьлча бIаьсти,
               Къаьста лийле дIаьхача Iана;
               Шелъелча, гаьн тIа хулаш мо эсти,
               Бакъахьа дар вай хуларе цхьана.

               ЙIаьха зама я вай иштта лела,
               Довла ца могаш безаман орах.
               Цхьана йоаккха ха, долаш мо Iела,
               
               Сагота яьккхай, халонаш горах.
                Акромат
               Бутт хьалбаьлар, тара болаш эр;.
                -64-          
                Жарайдат
               Хийла хетадолийт сона кхело,
               Бетта сурт кхеллад нанас ший бер;
               Техача тIоарах йисача цIело.
                Акромат

                Товш дац хьалха мо кхелага хьежар,
                Соцам бе беза вай шинне барто.
                ТIакхоаче цIаьхха Мухьмада эжар,
                Вай хьуладергдац лакхача карто.
                Юкъебаьннача кердача дино
                Латт наьха тоабаш, урд санна екъаш,
                Ший лоIам бар ду хIаране сино,
                Дах уж бе-беча Даьлашта текъаш.
                Цар шоай ва устаз, вай воай ва Даьла,
                Цхьабакъда безам цаI ба вай дилла,
                Из хаттар духьа, ма леха каьла,
                Сомаяьлча мо тар кхийтта илла.

                Жарайдат
                Дукха ха хургьяр со яха хайна,
                Седкъий дажача панача ара,
                Лаьттан тIа ваха хьо бIаргавайна,
                Лакхале йита, Iояьнна мара.
               
                (Гучавоал зIамига кIаьнк)
                КIаьнк
               
                Чуйола аьнна вайтав со ане,
                Барт бетташ лел из, вай коашка гIолла.
                Жарайдат
                Ер ма дий хоза, уффой са къане,
                Пурам дал, вошилг, хье мархIаволла.

                (Барт баьккхе, дIахец кIаьнк)
                Акромат   
                (дIаводача кIаьнкага)
                Лаьттан тIа кхаьча дIаэттар боалаш,
                Тишденнар ду цар бIаьсти мо къона.      
                -65-
                Дега езачо, ше дIатIехйоалаш,
                Iокхайда, хьаьста, барт баьккхар хьона.
                Жарайдат
                Веде чугIолахь, дIайоагIа ала,
                Сом боаккхаш йоаллар, аргда Iа, беша,
                Даьллахьий беций согарбар бала.
                Хурмаш хьокхаргья, тIаккха мег теша.               
                (Бейоалла массехк хурма батах дIахьокх)
                Аткромат
                (маьлхара)

                Бий хьабаста атта дац вIалла,
                Со дукха ваьллар гIерташ из баста.
                Юххера баьста со ваьлча халла,
                Хилар цох чухьа дог доаца паста.

                Бий боасташ санна, хьа дог хьадоасташ,
                Ди-бийса доадеш, со дукха гайра,
                Хьадаьста ваьлча, Iойоахаш коасташ,
                Бий санна даьсса дог сона дайра.

                Са безам бер дар зIамига, ховха,
                Вахаро кхелла, ший ловцаш даьха.
                Iай лай тIа Iохецаш санна довха,
                Iохийцар Iа из, маьчеш Iояьха.
               
                Хьо я тховсара дIаяха кийча,
                Аз хьайга мел дийцар кхесса тхирал,               
                Вайна юкъе улл, Iа дикка зийча,
                Цабезам яха цIи йола ирал.
                Жарайдат
                Ма хила соца сел чIоагIа теза,
                Iа маьре юге, йоагIа со хьога.
                Тахан Iа хьайна хьатIаувз деза,
                Лоамал дайх доаца дезала бога.

                (ДогIан тIадамаш лег)
                Акромат
                -66-
                ДогIан малх дIабахар, дуне догаш,
                Тховсара лаьтто маьре йигале,
                Цунцара безам къовла ца могаш,
                ГIозъяьнна йийлхар сийна сигале.

                Нагахьа иштта сох тешаш яле,
                Хьада хьай кулгаш - безама фаташ,
                Вай эшавергва пирIов из вале,
                Кема да хьежаш, ткъамаш да гаташ.
               
                (Жарайдата ший ши кулг дIалу)
                Iадика хийла, Мухьмада гIалаш,
                Маганзар шоана со йоIах ваккха,
                Кхы гургдац сона шун цIерий оалаш.
                Йолле. Ма латта. ГIа сиха баккха.
               
                (Акромати Жарайдати къайлабоал)
                Ш0ЛЛАГIА СУРТ

                Сатоссаш латта ха. Омар воагIа герзаш ухкаш. Соц.
               
                Маьлхага    урагIхьож.
                Омар(ше-шийца)
                Iуйре - кIай нускал, дена, Iодессар,
                Маьлха сурт латта нув-ферта тессар.
                Iуйре - кIай нускал цу юкъегIолла         
                Эттар бер санна со мархIаволла.


                Насиба
                Iуйре - кIай нускал, кийчденна тIера,            
                Сецца хи тIа даха арадаьлар.
                Фуъ дохадаьча коркача бера               
                Малх хинна бели сигала даьлар.
                Хадиджа

                Iуйре - тоам бола, безаме нускал,
                Чудаккха этта, коа-карта лела,
                Дунено кийчдир совгIатий тускар,
                -67-  
                Бухь боаккхаш санна, ялатий эла.
                Ансар
               
                Шийна хьахаза дика доацандаь,
                Керарча дега е сина тоам беш,
                Лергашка дехкар дунено, тоIIадаь,            
                Сирача морхех ше хьадаь боамбеш.


                Омар
                Хьо бакъвац, ала дезаш да хьога,
                Мухьмад котваьлар моастагIий тIемал.
                ХIанз халхавала, лостамаш кога
                БIарга ца гойташ, гIеттача демал.


                Ансар
                Вахари Iоажали товсаделар,
                Ши боргIилг санна юхьдухьалъэттар.
                Вахара герзаш кастта котдаьлар,
                Iоажал цун хьалха када дIаэттар.

               
                Омар
                Вахар – са езарг, аз догдоах цунга,
                Цо лелаву со сай новкъа нийса.
                Вахар – са езарг, вуг цо со фунга,
                Цун юхь - сийрда ди, хIаьта букъ- бийса.

                Насиба
                Дахар, денар, могаш бий берригаш -
                Хаттар деш, езац са новкъа сеца:
                ЦIаккха ца яйна гIозлен байракхаш,
                Мухьмада цIен тIа шершаш гу феца.               

                Хадиджа
                ЦIайоагIа мотт сона тIемхой тоаба.
                Говрий махьарч хоз, инкалий Iехар.
                -68-
                Омар
                Мухьмад вай дахача мехка хьоа ба,
                Вай хьаде деза цо дIа мел дехар.

                Джафар
                ТIемах доа бакъдар шуга дIахайта
                ВоагIа со, говр мо тIера Iи гIетташ.
                Цкъарчоа кIеззига салаIар дайта
                Сога, совдола дешаш ца хетташ.


                Морхаш я лелаш, аьрзеш мо лакха,
                Аьттув болча оагIорахьа йовдаш.
                Iуйре йоалл тIарш мо бошабаь кхакха,
                ТIера Iобаьккха, лаьттан тIа Iовдаш.

                Омар
                (велаш)
                ДогIаш дац ужаш, ма дарра аьлча,
                Новкъа лар юташ тIаьдача кога,
                Насиба яхай, ше лийча яьлча,
               
                Лаьттан тIа барталдерзадаь бога.
                Насиба
               
                Эзделца дац Iа хIанз дувца хабар,
                Со фу де ю Iа догIашца хьеха?
                Омар
                ГIойле я сона сихагIа табар.
                Ансар
                Бехказавоалаш, къахетам беха.

                Омар
               
                Со вайрий хьона моастагIех латаш?
        Гоавара хьалха оттанзар гора!
                ЦIий дар са юхь тIа шура мо даташ,
        Аз яьча човна дарба диц лора.

                Амма, Насиба сов еза хеташ,
                Кийча ва цун хьалха бехказавала.
                -69-
                Хадиджа

        Омар, хьо воагIа кIеззига кхеташ,
        Хозача дешо еттай, йоах, гIала.
                Джафар
               
                Духьалдаларах йилбазий поалаш,
               
               Хиннай хьо даим нийса дош оалаш.
                Хадиджа
       Сигала хьагу са хьарак - тараз,
       Из нийса озаш хилар - са параз.


               Джафар, хьадувцал, фу хилар тIемах?
               Тхо дукха хьийжад, доацаш шух хоамаш.
               Эргашот я хьа хьалйиза демах,
               Ваьллача санна херцадеш лоамаш.
                Джафар
               
               Адамий тоабаш яр сона йовзаш,
       ЦаI – сиха, довне. Цох дисар чурташ.
       Цхьаькха яр ког ший сабарца ловзаш,
       Айхье, Iимерза. Цох йисар юрташ.

               ГIараш йоал. Негус хьалха волаш, нах чубоагIа.
                Сатем отт цIагIа.
                Негус
               Оаш фу ду? Шо ма сашорта Iеш да.
               Дакъа улл аргда маьнгена кIалха.
               Котало йоаккхе, сакъердам беш да,
               Тахан вайх варгва хIаравар халха.
                Хадиджа
               Джафар вар дувцаш, тIемашка дайнар,
               Шоашта гIо дарах лакхерчун Iаьрша.
                Негус
   
               Iел-сел дар тахан цун дегIо лайнар.
       Джафар мо тIехье яхийла маьрша.
               
               Хьадувцал дIахо, хье дувца ваьллар.
       Нийсдала тарлу сона цаховраш.
                -70-
                Джафар
               Ма масса говр яр Iаьлас тIалаьллар!
               Цун довто эшадир шедола товраш.

               Наькъаш дар цига, инзаш мо хедаш,
               Харбаз мо эттIаш, гувнаш а гора.
               КIежъяьккха хий дар, хьалдиза педаш,
               Из кхийтта дегI хул дийхк санна мора.

               Хьамзата дегI дар, болат мо лелаш,
               Лоамаш мо хетар низ бола хаьнаш.
               Цо цIогIа тохе, юхь тIара велаш,
               Декаш мо хетар пандара пхаьнаш.

               МоастагIчо тийдар Хьамзата вахар,
               Ма хала лайра из хабар наха!
               Иштта хул турпал. Цун вала хьахар.
               Дийна бисараш безаш хул баха.

               Цу тIема юкъе хиннаяр лелаш,
               Къурайший цIенах хьаяьнна Хунда,
               Хьамзата дийхкаш диар цо елаш.
                Ансар
               Кхалсага куце хьакхелла мунда.

                Джафар
               Довнаш чакхдаьнна, сатийча ара,
               Хи тIа вахар со, юхь йила дага.
               Бийсан юкъе болхаш мо хьара,
               Ши саг вар водаш, бебоаллаш бага.

          ЦаI Акромат вар, аз кхетадаьчох,
          Кхалсаг яр йодаш, цох оагIув хьекхаш.
          ДегI тара дар цун къонача саьчох,
          Цхьа тамашийна йиш яр цар лекхаш:

           «Дукха беза нах тара ба бIаргех,
           Уж вIаший шоайла мерзбалар кхераш,
           Боабу уж цкъаза, хьалъэхкаш жIаргех,
                -71-
           Чарахье санна тIахехкаш эраш».

           Уж къайлабаьлар, кема тIа багIаш,
           Форда тIагIолла дIатиллар феца…
                Негус
         Яхь йоаца нах хул, чуйоахкаш хьагIаш,
         Мохк баккха лаьрхIа бацар уж цIеца.

         Низ болчоа ховш да де дезар шийна,
         Цо хьаву сагах мужге е аьла.
         Цхьаннена - Iоажал, вож вут цо дийна.
         Уж байддаб. Царгахьа хиннав Даьла.

         Из кема тарлу цкъа юхадерза,
         ТIера адамаш имане даьхка.
         Кагийча наха хеталу мерза
         Арахьа лелар, фусамех къаьхка.
                Насиба
   Акромат ваьннав вай наькъах теша,
   Дагахьа КъорIан мугIараш дешаш.
                Негус
    Цун неш а Iергья ялсмален беша,
    Дог бочадаьнна, бIарга хиш лешаш.

    Iаьла, Зубайра, дIакийчле сиха,
    ГIоргда шо тахан уж юхабеха.
    Баргбац уж гаьна: Iимад яц миха.
                Омар
    Хьакимаш ба уж вай иштта леха?
                Iаьла
    Iа яхар дергда, хьогалах телча,
    Шелаг чу латта шовда дIамелча.
                Негус
    Iояста ала йоIага кIажар,
    Из я оаш царна тохаргйола мажар.
    Йоалл из моастагIий оарцанга хоам бе,
    КIажарга юкъе каьхат доалл боамбе.
                Ансар
    ДIахьажал цунга – баIа бу зиза,
                -72-
    ТIера я хоза, чухьара – къиза.
                Негус
   (пIелг тIахьокх цIенъюкъе уллача цIоканна)
   Шеко яц, шоана гургда из каста,
   Уж сий деш хургба уллача даста.

   Акромати Жарайдати тIадола кема юхадерз.
   Уж бусалба хила раьза хул.

                Пордув.