Белгили тарихчи алим

Белгили тарихчи алим
Къобанланы Хамзатны джашы Арсенни 70 джыллыгъына


Мен кёрген, билген, окъугъан китабланы арасында бир китабны да билмейме, къарачайны тарихини юсюнден, тарих бла  кюрешмеген адам ангыларча, кескин, ачыкъ джазылгъан Къобанланы Арсенни "Ассия и Асгард на Кавказе, или по следам Т. Хейердала" деген китабыча. Биз, быйыл, аны 70 джыллыгъын белгилейбиз. Не чурум бла эсе да, бу алимни кёбле керексизге унутхандыла. Ол "алим тюлдю" дерге кюрешгенле да табыладыла. Алай айтханладан сорурум келеди: "Сиз тарихчи болуб не этгенсиз?"... Арсенни не этгенин мен билеме. Адамны алимлиги этгени бла билине болурму, къалайда ишлегени бла айтылмай? Тур Хейердал бюгюнлюкде дуния сыйы болгъан адам, кёб академияланы Сыйлы члени, алгъан усталыгъы бла уа биолог болгъанды.

ХХ-чы ёмюрню арасына эки тюрк миллетни – аланла бла булгъар-асланы – совет алимлени бир къаууму, биринчиси, бир халкъды, экинчиси, иран халкъладандыла деб бегитгендиле. Башха тюрлю айтсакъ, быллай соруу джаратылады: аланла бла асла, Шимал Кавказда джашагъан – была иран тилли осетин-иронламыдыла, огъесе тюрк тилли къарачай-малкъарламыдыла?

Алимлени асламысы дунияда (СССР-ни тышында да) иран халкъладандыла деген бегимни аладыла. Огъай, тюрк миллетледиле, дегенле да аз болмайдыла.

1949-чу джыл МГУ-ну профессору Г. А. Кокиев кавказчы аланла  къарачай-малкъардыла дейди. 1986-чы джылдан башлаб тарихчи алим Мызы улу Исмаил тинтиб джазгъан талай иши аланла бла асла иранлыладыла деген теорияны чачыу-къучуу этеди.
 
Былай къарагъаннга, Къобан улу Арсен башында айтхан Кокиев бла Мызы улуну айтханларын айтады дерге боллукъду, алай а къаллай тилде айтады…

«Ассия и Асгард на Кавказе, или по следам Т. Хейердала» атлы тарих иши – уллу илму джетишимиди белгили къарачай алимни.

Къобанланы Арсен Орта Азияда 1950-чи джыл туугъанды. 1968-чи джыл орта школну бошагъандан сора Къарачай-Черкес кърал пединститутну филология бёлюмюне киреди. Институтну бошагъандан сора аскер къуллугъун этеди. Аскерден къайытыб Знаменка элде джети джылны орус тилден устаз болуб ишлейди. Ызы бла эки джылны Къарачай-Черкес областны краевед музейинде совет история бёлюмде къуллукъ этеди. Ол джыллада огъуна илму-тинтиу ишле бла кюрешиб башлайды. Талай джылны Черкесскде миллет интернат школда ишлейди, тарихден дерсле береди.
 
1991-чи джыл Арсен Къарачай-Черкес илму-тинтиу институтну история бла археология бёлюмюнде тамадасы болуб къуллугъун башлайды. Андан арысында беш джылны ичинде илму-культура «Истоки» атлы аралыкъны директору болуб къуллукъ этеди. 1996-чы джыл Къобан улуну Къарачай-Черкес республиканы Баш Сюдюсюню Председателини болушчусу этедиле.

2000-чи джыл КЧР-ни Президентини информационно-аналитика управлениесине тамадагъа айырадыла. Бу къуллукъда джаш алим джашаууну ахырына дери ишлейди. Къайсы къуллукъда ишлесе да Арсен, миллетини тарихин тинтиб, аны таза болумун халкъына джетдирир ючюн кюрешгенди. Бу джаны бла алим кёб зат этгенди. «Ассия» китабы чыкъгъынчын кёб тарих статьялары чыгъа тургъанды басмада. 2002-чи джылны къачына алим ауушады. Ол кесини къысха джарыкъ джашауун, кёкде джулдуз джаныб ётгенча, джашагъанды. «Ассия» китабы бизге саугъа да, аманат да болуб къалгъанды.
 
Къобанланы Арсенни 2020-чы джылны октябрь айында 70 джылы толлукъду.

2020-чы джыл, фахмулу тарихчи, Къобанланы Арсенни джылы деб белгилегендиле аны илму иши бла танышла.

Тебуланы Шукур, КъЧР-ни культурасыны сыйлы ишчиси