Эркиши джыламукъ

ЭРКИШИ  ДЖЫЛАМУКЪ
Тебуланы Шукур



Мени атам къартды, ол, мен кесими билгенли, къой кютеди, меннге уа тогъузунчу джылым барады. Кесим да, мында, сюргюнде туугъанма.
Атым да Шукурду.
Бирле сейир болуб, бу не тукъум адам атды деучендиле. Меннге уа, Шукур атны уллу магъанасы барды. Кимге эсе да Аслан, не да Унух деб атагъанча тюлдю мени атым. Мен сюргюнде, Къазахстанны тюзлеринде туугъанма. Джууукъла бары да джыйылыб къууанч этер орнуна джылагъан этгендиле, бу, къыйын заманда кесине азабха джаратылгъанды деб. Анамы эгечи Къашха: – Адамла, Аллах бергеннге оноу этмегиз. Миллетни гюнахы болмагъанлай келтиргендиле бери. Мен бек инанама халкъ джуртуна къайтырына. Бу ёллюк эсе да ачдан, келигиз муну атына Шукур атайыкъ халкъыбызны джуртуна къайтырына ийнана, Аллахха бюсюреуюбюз болсун, – дегенди.
 Ма ол болумда туугъанма дуниягъа. Атама ол заманда 75 джыл болгъанды, алай а меннге айтханларына кёре, менге бары сабийинден да бек къууаннганды. Менича, биз болгъан джерде, кёб сабий туууб, бирине Къачхан, бирине Кёчген, бирине Къазакъбий деб атагъандыла, Орта Азия да ёсген сабийлени атлары джазыуларында болгъан артыкълыкъны эсге салыб турурлай. Туугъан сабийлени асламысы ачлыкъдан ёлселе да, къалгъанла да барбыз.
 Къорагъан, къошулгъан болмай, исси тюзледе ётген кюнюнг, келлик кюнюнге суу тамчылай ушаб, джашай баргъанбыз. Бизге алай кёрюннген, къарт атама ол зорлукъ кюнле не насыб бере болур эдиле.
 Бирде атам: « Ой, Аллахым, сен бергеннге амал джокъ, кюнюбюз да кече, тюнюбюз да кече», – дегенин эшитиб, нек айтханын ангыларгъа сабий ангым джетмей эди.
Шохум Кёчген бла биз хоншулабыз, бир-бирибизни юйюбюзден чыкъмагъанча джашайбыз. Юйлерибиз да элни къыйырындады. Суугъа, тюзге да бошбуз, ол дегеним: ойнар джер кёбдю.Юйюбюз элни къыйырында болгъанын хайырлана, кюнорта  ууакъыт болургъа, атам сюрюуюн элден узакъ болмай джайыб, къойла иссилеген заманда, малланы къатына мени ийиб, кеси юйге келиб къымыз, не суусаб ичиб солуучанды. Мен да нёгерге Кёчгенни чакъырыб, алай барыучанбыз мал къыйырына. Биз арбазда ойнай тургъанлай, атамы биргесине арбазгъа, къонакъгъа атамы, анамы джуукълары: эгечлери, къарнашы, кюеую, сабийлери да келдиле.
Бу джол атам сюрюуню къыйырына бизни джибермейин, уллу къарнашыма:
–  Сюрюуню къайгъысын кёр, ингирде малланы дуркъуну ичине джый да, эки малны союб къазаннга ас, – деди.
 Башха кюнлеча болмай, атамы бетинде къууанчы танылады. Тансыкъ болгъан адамла бла сабийле, ёзгереден чыкъгъан къозула аналарына тюбегенча кёрюнедиле. Атам къатымда Кёчгеннге:
– Бар атанга, Шабат чакъырады де, – деб, кеси келгенлеге бурулуб;
  – Бу насыбны да берди Аллах, –  деди.   
Кёчген да мен да алагъа джетиб, атасына хапар айтыб, терк къайтыргъа изледик. Бюгече былайда бир уллу, бизни сейирсиндирлик  зат боллугъун сездик. Осман кийиниб ары тебрегенлей, ызындан барабыз. Ол ичкери кириб, салам бериб, келген къонакъла бла эски тенглерине тюбегенча ийнакълашды.   
 Арт джыллада адамла игирек  джашаб башлагъандыла да, бир-бирине баргъан, хапар соргъан адет бола тебрегенди. Сорлукъ, барлыкъ эселе да, комендант деб бир къыйынлыкъ, элингден башха джерге атларгъа къоймайды. Не улху берирге, не да, джалыннгач болуб, пропуск берлигин сакъларгъа керексе. Башхала къалай этгенлерин билмейме, мени эгечим ауруб больницагъа тюшген эди да, ары пропусксуз иймей, анамы къанын ичгенлери эсимден кетмейди.
 Къонакъ келген джерде сабийлеге ийнакъ кёб болады. Бизни насыбыбыз да олду. Ары дери эркинликсиз уллуланы къатларына бармагъан сабийле, Осман къонакъла бла саламлашыргъа, эшикни къатына сюелдик. Бизден аз уллуракъ, анамы къарнашындан туугъан джашчыкъ бла, анамы эгечинден туугъан къызчыкъ, ала да бизни къатыбызгъа сирелдиле. Анам къонакъланы алларына тепси салды. Бизни дауурубуз аланы джунчутмазча башха джерге ашырыб, ушхууур берди. Ашаб, бираз да ойнаб,  къонакъла болгъан джерге чыкъдыкъ.
– Азияда джангы юй ишлеген сен болмасанг кёрмегенме, – деди атамы баджасы Локъман.
  Атам ышарыб къойгъан болмаса джууаб бермеди.  Анамы  къарнашы Абугали,  эгечине:
 – Шахий, иги къымызынг болгъанын билебиз, кюн бла кечеге эркинлик алыб, джангы юйюгюзге да алгъыш этейик, тансыгъыбызны алыб, солугъан да этейик деб, келгенбиз, – деди.
– Да сора кече бизникиди – деди атам, къууанчы кёкюрегине сыйынмай. Мен аны былай къууаныб бир кере да кёрмегенме. Ол къуру да кеси аллына  мыдах макъамланы мурулдаб айланыучан эди. Бир-бирде джырлагъан ауазын да эшитиучен эдим. Джырлагъан дегеним, не ючюн этгенин билмейме, бир-бирде зикир айтыучан эди, адамла эшитирлей, алай а аны мурулдагъаны джырлагъанындан кёб бола эди, не магъана тутханын билмей эдим ансы.
Бюгюн атама сексен юч джыл болгъан къартды дерик тюлсе. Аны атха миннгенин кёрсенг керек эди… Сакъалы акъ болгъанлыкъгъа, атны юсюнде джашладан тири къымылдайды.
 Бир кере уллу къарнашым, эмиликни юретиб, джукъ айтмагъанлай илкичге тагъыб, ичкери киреди. Къарнашым ат бла келсе, атына миниб, ары-бери чабдырыб ойнаучан эдим. Бу джол да ат бла хайырланыргъа изледим. Юсюне миниб, башха атланы бошлагъанча, къамчини бериб, джюгенни бошладым.
Кесин къайры атаргъа билмей тургъан эмилик, джылкъы къалгъан джерге башын атды. Ат ауузлукъгъа бой бермей башлагъанында, мен хахайны басдым, алай а юркюб, джелча учхан ат, теркден терк баргъан болмаса, мени хахайымы къулагъына алмайды.
Къуру кесиме къалса не болурун ким биледи, къычырыгъым степни толтурады. Узакъда къой кютген атам хахайымы эшитиб, атына миниб, чорт мыллыгын бизге атды. Ол узакъдан, – Ай, хомух! Джаш тюлмюсе, джылама – деб къычырды. Мен нек джылагъанымы ангылатыргъа изледим:
– Ат бой бермейди – деб.
 Къатыбызгъа джууукълашыб:
– Джылама, бусагъат тохтарыкъды – деб, джюгенден тутуб, – бери бошла да къой, – деди.
Эмилик, атам миннген атны биргесине, сабан ызгъа кирди. Узакъ бармай, атла тохтадыла. Джылагъаным тохтагъанлыкъгъа, атха сормай миннгениме таякъ тиерикди деб къоркъгъаным кетмегенди, алай а атам бир къаты сёз да айтмады.
 – Джылаучу болсанг, хомух болуб ёсериксе, бир заманда да джыларгъа ашыкъма, – деб, кесини атына миндириб, джюгенни къолума берди. Кёлюм кёкге джетгенча болду.
Элде ол хапарны уллу гитче да биледиле.
 Эшикни къатында сюелгенибизни кёрюб, атам:
– Ма бизни насыбыбыз! Энди ишибиз, джуртубузгъа сюймеклигибиз, джырларыбыз, адетибиз да былада болургъа керекди, – деб ауазы тыгъылды.
Анам, атамы ауазы тюрленнгенине, бизден уялгъанча:
 – Барыгъыз, уллуланы къатларын сакъламагъыз да, орамда ойнаб келигиз – деб, эшикге ашырды.
Хар сабийни туугъан джери,  ол ачыкъ тюрме эсе да, сабийлигин эсине салгъан, кесине татлы, ариу, аламат кёрюннген джерди...
 Биз, Орта Азияда туугъан сабийле, сюргюн не болгъанын алкъын ангыламай эдик. Биз тургъан джерлени джайы исси, къышы сууукъ болса да, джашау былайды деб тура эдик. Кавказ деген сёзню эшитгенликге, бабаларыбыз анга берген сыйны билмей эдик.   
Мен бюгюн атамы джангыдан таныгъанча болдум. Къуру да мыдах туруучу, адамны айтханына тынгылаб тургъан болмаса, хазна сёз къошмаучу адам, бюгюн джангыдан туугъанча, башха болгъанча кёрюндю. Ёсюб джетгенден сора билликме: атам къобуз болмагъан джерде ауазы бла тартыуланы тартыб той бардыргъан, джарыкъ адам болгъанын; Кавказда азат джашаугъа юреннгенге, сюргюнде салыннган къыйынлыкъ, тутмакъдача турмакълыкъ, аны ичин кюйдюрюб бошагъанындан мени хапарым болмагъанын.
Сабийни биринчи къууанчы – ойнаргъа нёгер болса-болду. Ана, ата джокъну да сынамагъанбыз алкъын. Мени атам къарт болгъаны себебли, аскерге бармай, сюргюннге тюшгенди. Сабийни тургъан джери джылы, къарны токъ, ойнар джери болса, башха не къайгъы?.. Биз билмей эдик, бизни ата-аналарыбызгъа сюргюн артыкълыкъ чексиз ауур тийгенин.
Ингирде, бизден узакъ болмай, темир джол бла пассажир поезд ётюученди. Ол заманда элчиле юйлеринден чыгъыб, бир уллу джангылыкъ кёрлюкча, ол ётюб кетгинчи къараб туруучандыла. Сюргюнде андан уллу джангылыкъ кёрмегенлей къайытдыкъ.
Биз да, сабийле, орамгъа чыгъыб поездни ётерин сакъладыкъ. Баргъан джолларына макъам джазгъанча, джашил вагонланы чархлары таууш эте барадыла.
  Биз алагъа къарагъанча, андагъыла да, ётген джерлерине къараб, бир-бирлери къол булгъай барадыла.
  Кёчгенни эгечи:
  – Келигиз, арбазны сибириб, кийиз джайыб, юсюне тёшек салайыкъ да, джатыб джулдузланы санарбыз, – деб, ишге киришдиле.
Ашхам бола тебрегенди. Уллу къарнашым, атам айтханча, къой сюрюуню дуркъуну ичине джыйыб, кесине болушчугъа экибизни чакъырды. Ол сойгъан малланы башларын, аякъларын биз терк огъуна юйютюб, ариу къырыб, джуууб, уллу къыйын салгъаныбызны билдирирге излеб, кесибиз  юйге элтдик.
Биз ичкери киргеникде, «Гапалау» деген джырны къалай къуралгъанын айта тура эди анамы къарнашы, Ёзденланы Абугали. Хапарны эшитгеникде, шыкъыртсыз болуб, къулагъыбызны анга тикдик.
– Хапарындан джыр иги болурму эди, – деди анама, атама да джууукъ джетген къызны эри, сюйген кюеулери Аппаланы Алий.
– Хапар джырны эсде тутаргъа джарайды, аны ючюн айтама. Мен хапарын айтдым, «Шабат, сен джырын джырла», –  деди Абугали атама. Эски джырлададыла бизни тинибиз, къарыуубуз. Миллетни джашауу, джигитлиги, болуму алада сакъланннганды деб, атам, кесин кёб сакълатмайын, джыргъа киришди. Бюгюн, аланы джырлагъанлары, ач адамгъа хант салгъанча, тюшеди эсиме. Ариу ауазлары, сейирлик эжиулери келеди къулагъыма. Джырны бошагъаны бла, атам:
– Сууутмагъыз эжиуню, мени тамагъым ачылгъаны бла, сюйген джырымы джырлайым, – деб, «Бийнёгерни» джырлаб башлагъанлай, тиширыула да къошулдула эжиуге… Ариуну, сейирни бир кере кёрсе, эшитсе адам, ол аны ёмюрлюкге биргесине къалады, эсине тюшгенлей, сагъындыргъанлай турады.
 Ол кюн, тюзюн айтсам, ол кече, халкъымы несин да ангыларгъа, сюерге болушхан къорлукъ тамды сабий ангыма ёмюрлюкге. Ол кечени берекетин, насыбын хапар бла айтыб бошаяллыкъма деб билмейме.
 Джыр бошалады дерге, атамы кёзлери джыламукъдан толдула, тамагъы тыгъылды, ауазы къыйын чыкъды. Биз, сабийле, аны неден болгъанын ангыламадыкъ.Мен да, Кёчген да уллу адамны джылаб кёрмегенибизге болур эди, артыкъсыз да, атамы, бизни кёзлерибиз да джыламукъ джугъу болдула.
Анамы сюйген кюеую Аппаланы Алий:
– Шабат, бурун джыламаучан эдинг, къартлыкъ дженнген болур дейме, – деб, сёзню накъырдагъа бурургъа изледи, алай а сёлеширге сюймеген атам кёлюн ачды.
 – Къартлыкъ кимге да кёзюудю, джылатхан ол тюлдю. Джуртубузгъа, Кавказгъа тансыкъ болгъанымды, – деб, джыламугъундан уялмай, кёзлерин эркин сюртдю. Баджасы, Локъман, сёзню башха джанына буруб:
– Шабат, юйюнгю тюбюн мындача топракъ этмей, Кавказдача къанга этгенинге къууаныб турама, – деди.
 – Сен  сёзню серге бурма, джыр кёзюуюнг джетгенди. Быллай къууанч кече энди къачан боллукъду, келигиз, джанларым, джуртубузгъа барыргъа амалыбыз джокъ эсе да, бюгюн барлыгъыбызгъа ийнана, джырларыбызны джырлаб тансыкъ алайыкъ – деб, атам Локъман «Эминаны» джырласа сюйдю.
Ариу, сабыр ауаз джырны башлады, эркиши ауазлагъа тиширыуланы эжиулери да къошулуб, джырны макъамы мыдах болса да, бир уллу къууанч иш баргъанын билдиргенине сёз джокъ эди. Локъманны ауазы да бек мыдах бояугъа кириб, «Эминаны»  хапарын айтды. Джырлагъанланы, бир кеск заманнга, кёзлеринде къууанчны джилтини джанса да, бетлерин мыдахлыкъ басханлай тура эди.
Оюн бла сыркыулукъдан башха джукъ билмеген, кесибизге айтама, бу сейирлик джырланы макъамларын, эжиулерин эшитиб, адамгъа къарыу берген, ийнанмакълыгъын бегитген, кёлюн кёлтюрюрге болушхан дуния джыр болгъанын, ангылай башладым.
Ашхамда, ариу сибирилген арбазда, кийизлени джайыб, аланы юслерине орун салыб, масаханаланы ичинде, Азияны исси хауасындан, ургъуйларындан къутулуучан эдик. Бюгюн киши арбазгъа чыкъмагъанды. Сабий, уллу да юйге джыйылыб, бир-бирлерин сюйген, насыблы адамланы къууанч этгенлерине къарайбыз. Ким биледи, джазыу бизге энди бу халлы болумну тюбетирикмиди, огъесе джашауда болуучу чурумланы бири табылыб, айыргъанмы этерикди.
 Сабийле джукъуну унутуб, кечени узуну джырлагъа тынгылайбыз. Джууукъ адамла кеслери келиб къалмай, джырланы джырлаб, атамы мен билмеген шартларын кёрюрге, таныргъа, аны джырлагъан ауазын толу эшитирге амал бердиле.
Эркишиле сёзге джол бермей, джыргъа кёзюу бериб,  тохтамагъанлай барады джыр. Биз къой эсенг, къатыбызда джашагъан: немца, чечен юйдегиле да келиб тынгылайдыла эски джырланы къууатлы макъамларына. Былайда джырлагъанла, къууанч этгенле – джууукъ адамладыла. Артыкъ уллу къууанч, башха кюнлерине ушамагъан, атамы сёзюнде эшитиледи. Ол, кесини кёб турмай кетерин билгенча, къууаныб, ойнаб къалайым дегенча, кюрешеди. Къара кюнню булуту башыбызда тургъанын билмей эдик бирибиз да.
Къазаннга тюшген малла, ариу юлюшле болуб, тепсиге салындыла. Къонакъ, хоншу да, бир юйдегича ауузланадыла. Келген хоншулагъа, кете тебрегенлеринде, къурманлыкъдан юлюш бериб ашырады анам.
Бизни бабаларыбыз бюгече бир-бирине артыкъ сакъ, джумушакъ сёзлю кёрюндюле. Хар алгъышларында, бетлеринде мыдахлыкъ болгъанлыкъгъа, артыкълыкъ этген къралгъа ачыу сёз айтхан болмай: – Аллах, сен къралыбызгъа тынчлыкъ бер, джуртубузгъа къайтыр насыбны къызгъанма, – деб  тилегенлей тура эдиле.
Адам къайда джашаса да, насыбы, къууанчы, бюсюреую да кеси джуртунда, ёмюрлюк тамырында болгъанын, сабий болсам да, ачыкъ ангыладым былайда. Андан бери ол насыб биргемеди.
Кёб джырла джырландыла, кёб хапарла да айтылдыла кечени узунуна. Бир кесек заманнга шум болду.
 – Абугали, кёчгюнчюлюкге этген кюуннгю джырласанг, андан сора солур заман да джетеди, – деди атам, нек айтмай тураса этген джырынгы дегенча. Мыдах эркиши ауаз, джаны болгъан эс иерлей, кюуню башлады:
– Ай, Кавказ таула къай да да къалгъандыла,
Къыбылагъа къараб сынагъыз.
Джарлы Къарачайны хапарын айтайым да,
Эшитгенле бары джылагъыз, – деб, сюргюнде джетген къыйынлыкъны джырда суратлады.
– Джырны этгенинги айтхан эдиле, энди кесин да эшитдим. Сау бол, терен магъана салгъанса, – деб, бюсюреу-сыпас берди атам джырчы къайынына.
 – Да,  биз тансыкъ алыргъа келген эдик, кертиси уа, Къарачайдача солудукъ, джыламукъ чыкъды эсе эркиши кёзлерибизден, ол адамлыкъны, тансыкълыкъны, сюймекликни джыламугъуду. Абугали, «Къобанланы къой бёлекни» джырламай, солургъа заман болмаз, – деди кюеую, Локъман.   
–  Ариу макъамлы джырла сабий джукъубузну бузгъандыла. Не къарышсакъ да, кирпикле джабылыб тебредиле. Анам орун этди. Биз джукъуну къучагъына кирдик. Алай болса да, Къобанланы къой бёлекни кимле эселе да сюргенлерини юсюнден баргъан джыр къулагъымда къалгъанды.
  Эртденбла бизни биргебизге ойнагъан къонакъ сабийле да, аланы бабалары да кетиб тургъанларына уяндыкъ. Мен ненча джашасам да, Джуртун тансыкълаб джырлаб джылагъан атамы ол кечесин унуталлыкъ тюлме. Ол кесини халын сезиб,  биле болур эди, топрагъы бери буюрулгъанын, Кавказгъа уллу сюймеклиги, миллети къайтырына ийнанмакълыгъы кючлю болгъанлыкъгъа.
Ол кечеден сора заман ызына бурулгъанча болду. Кёб турмай атам ауушду… Эм сюйгенингден айырылсанг ичинг къалай кюйгенин кесим сабийликде сынадым. Атамы ызындан, сен джаша, мен сени орнунгъа Къурман болайым миллетиме дегенча, меннге Шукур атны атагъан, анамы эгечи Къашха керти дуниягъа кетди.
Талай джылла ётгенден сора, атамы, Къашханы да, Къарачай джуртуна къайтырына ийнаннганларына шагъат бола, миллет тауларына келди. Биз ёсюб джетиб, хар бирибиз бирер ишни тутдукъ.
 – Мен, сюргюн джыллада миллетни Азияда джашау джолларындан хапар излей, Къазахстанны тюзлерине келдим.
Барыб тюшгенлей, келирими сакълаб тургъан, атамы къабырына зияратха бардым.
Биринчи кере, кесим къабырла ичинде сюелиб, тилек тиледим:
 – Аллах, бу сейирлик адам, мени атам, сени мусафиринг, мени джюрегиме салгъан сюймекликни, сенден кесине табаргъа амал бер, – деб, къол джайдым. Къабырла миллетге джетген зорлукъгъа эсгертме болуб, унутмагъыз бизни дегенча, ашырдыла. Энди былайда кишини асырамайдыла.
Эски къабырланы терен ханс басханды. Чыгъыб келе, Къашханы сын ташына тюртюлдюм.
– Шукур, балам, сен салам бериргеми келдинг! – дегенча, сын ташы хансдан къараб, тургъан джерин билдирди.
Талай джылдан сора, атамы айтханын, джырлагъанын, адамларына сый бере билгенин эсиме тюшюрюб, Къазахстанны джеринде кёзлеримден джыламукъла тёгюлдюле. Уялмайма джылагъаным ючюн, атам айтханлай, ол керти тансыкълыкъны джыламугъуду…