Биз Халиматны назмуларында ёсгенбиз

Август айны онбешинде Къарачай-Малкъарны, Шимал Кавказны, Россияны да белгили джазыучусу Байрамукъланы Халимат Туугъанлы 90 джыл толду. Халимат, Къарачайны джюрегинде, Хурзук элде, Байрамукъланы Башчыны юйдегисинде онунчу сабий болуб туугъанды. Атасы Башчы, Халимат сабий болуб, ёлгенди. Тёрт къарнашы да замансызлай кетгендиле джашаудан. Социалист революция келирден эки айны алгъа туугъан Халимат, ана тили бла биргелей, партия, комсомол, социализм деген сёзлени билгенине ишек джокъду. Джарлы миллет джангы джашаууну къурагъанын кёрген Халимат, кеси да аланы биргелерине урунады, кеси кёзю бла тюрениулени кёреди. Микоян шахарда 1937-чи джыл медтехникумну бошайды. Къазауатны заманында 2436 номерли эвакогоспиталда военфельшер болуб ишлейди. 1943-чю джыл миллет сюргюнге тюшгюнчюн Халиматны назмулары газетде басмаланыб, джыйымдыкъ китаблада чыгъа тургъандыла.
Орта Азияда, Халимат, устаз болуб ишлегени бла биргелей, назму джазгъанын къоймайды. Сюргюн джылладан сора, биринчи назмулары къарачай тилде 1957-чи джыл Фрунзе шахарда «Назмула» деген джыйымдыкъ китабда чыгъады. Ол джыл огъуна, Къарачай-Черкес китаб басмада орус тилде «Я люблю тебя жизнь» атлы назму китабы чыгъады. 1959-чу джыл «Сюйген тауларым» деген китабы, къарачай тилде чыгъыб окъуучуланы къууандырады. Атмышынчы джылдан башлаб, Халиматны чыгъармачылыкъ иши кёкенлей чагъады. Назмулары, хапарлары «Правда», «Известия», «Литературная Россия», Литературная газета» газетледе, «Звезда», «Дружба народов», «Новый мир», «Октябрь», «Дон», «Советская литература», «Женщина мира», «Крестьянка», «Работница» дагъыда башха журналлада басмаланнганлай турадыла. Назму китаблары кесини джуртуну тышында, Москвада, башха республикалада чыгъадыла. 1960-чы джыл «Звезда» журнал: «Поэт Байрамукъланы Халимат прозаик Байрамукъланы Халиматха оздурмайды», - деб джазады. Байрамукъланы   Халиматны прозасыны тематикасы башхача, жанрлары да кёб тюрлюдю. Мариэтта Шагинян: «Сизни «Къара чепкен» атлы хапарыгъызны алгъанлай огъуна, бек джаратыб, журналгъа бердим», - деб джазады авторгъа. Белгили джазыйчуланы, критиклени бу халлы джазгъанларын айтыб бошагъан къыйынды.               
Мен кесим, Байрамукъланы Халиматны джазма творчествосу бла, Къагъыйланы Назифа чыгъармаларына джазгъан монографиянын окъуб, алай танышыб башлагъанма. 1973-чю джыл «Суд аула» деген назму китабы къолума тюшгенинде, къууанчымы чеги джокъча кёрюнген эди.
Бусагъатда, кесим кёрген, бизни республиканы тышында адамла, Халиматны джазгъанына сый берген бир-эки затны юсюнден хапарлы этерим келеди.
Мен ол заманда къарачай театрда артист болуб ишлей эдим. 1977-чи джыл карачай театрны артистлери, орус тилде ойнаб, Ставрополь крайны Ново-Александровский районуна, Хай Вахидни «Шутки Амура» атлы спектакли бла гастролгъа бардыкъ. Ол тукъум иш крайком партияны буйругъу эди. Къарачай театрны ишине къараргъа ким келир деген къоркъуда келдик. Ингир бола, бир стенсени култура юйюнде декорацияны салдыкъ. Афишала къарачай театр келгенди деб билдиредиле. Декорацияны салырыбызгъа, къолунда бир талай тефтери бла, аксакъаллы бир келбетли къарт келди.  Ол бизге: «Эркинлик берсегиз, мен Россияда белгили поэтни нзмуларын окъур эдим келгенлени алларында, ала толу джыйылгъынчы», - деди. Биз миллетни келирине да уллу ийнанмай: «Окъу аксакъал»,- дедик. Ол кесини сёзюн: «Мен сизге, белгили къарачай поэтессаны назмуларын окъурукъма», - деб башлады. Окъулгъан назмулагъа урулгъан харсны эштиб, кёлюбюз кёлтюрюлюб, башыбыз кёкге джетгенча болду. Бир талай замандан клуб адамладан толду. Сыйлы къарт сахнадан кетерден алгъа: «Быллай джазыучусу болгъан миллетни театры да иги боллугъуна сёз джокъду», - деб, бизге уллу спас этиб, залгъа тюшдю. Акъсакъал Халиматны назмуларын къолу бла тефтерине кёчюрюб, алайдан окъугъаны артыкъ сейирсиндирди мени. Ол аланы журналладан, газетледен джазыб алгъан болур эди деб келеди кёлюме.
Халимат джашауну бек сюйгени амалтын, аны джюрегинде болгъан талпыныу, назмула бла биргелей, окъуучугъа кёчгенине сёз джокъду. Дагъыда, бир кере, Ставрополь шахарда, 1960-чы джыл «Навстречу зорям коммунизма» деген фестивалда кёргеними айтыргъа сюйеме. Мен ол фестивалда «Солтан –Хамит» деген джырны джырлай эдим. Хубийланы Къурманалийни джашы Анзор Халимат джазгъан, 1959-чу джыл, «Сюйген тауларым» деген китабында чыкъгъан «Партиягъа бюсюреу» деген назмусун окъуй эди. Сахнагъа чыгъыб джырымы джырлагъанымда, джашил театрны ал тизгинлери ёрге къобуб харс ургъанларын эследим. Бир ишексиз ала къарачайдан, малкъардан келген студентле эдиле. Бир-эки номерден сора, Анзор чыгъыб Халиматны партиягъа бюсюреу берген назмусун окъугъанында, зал бирден къобханча кёрюндю меннге. Мен ангылагъандан, джазыучу уллу ийнанмакълыгъын салыб джазылгъан назмула, аламат окъугъан джашны ауазы бла, олтургъанланы джюреклерин къозгъагъан эди деб келеди кёлюме. Ол джыллада партияны ишине ийнанмагъан бармы эди? Билмейме…
Социалист революцияны биргесине джашаугъа келген, партияны кючю бла джашауда этилген тюрлениулени кёрген, кеси да ол джашауну къураб кюрешген Халимат «Бизни тёлю деген назмусунда былай джазады:

Джыллары отуздан атлагъан къауум
Къыйын кюнле кёб сынагъанбыз,
Аталарыбыз кюрешде алгъан
Хылеу къралны – мюлкге алгъанбыз,
Ашаргъа гырджын табылмай бизге,
Беллени къаты тартыб ишлеек.
Кийимибизни джылтыргъанына
Къат-къат джамаула салыб киеек.
Биз ыйлыкъмадыкъ джунчууубузгъа,
Тырмашыу уллу болуб ишледик,
Эркин ата джурт табханыбызгъа
Къууаннгандан талыу билмедик, -

деб властны ишине ийнанмакълыгъын танытады.
Фахмусу къайнагъан адам, уллу джазыучу, не тюрлю жанрны да хайырланады джюрегинде болгъан адамлагъа джетерлей айтыр ючюн. Аны себебинден, Халимат драматургия жанрны хайырлана, эсде къалырча, пьесала джазады. 1983-чю джыл къарачай театрны сахнасында «Тукъумсуъ келин» атлы музыкалы комедиясы салынады. Спектакль Къарачай-Черкес бла Къабарты- Малкъарны шахарларында, эллеринде 300-ден аслам кере ойналады. Ол джыл огъуна, Шимал Осетияны музыкалы театрыны сахнасында, либреттосун Байрамукъланы Халимат, музыкасын Салим Крымский джазгъан «Последний изгнанник» атлы опера салынады. Опера Къарачай-Черкесни театр сахнасында кёргюзюлген кюн миллет байрам болгъаны эсимдеди.
Халимат талай джылланы Къарачай-Черкес областны джазыучуларыны джууаблы секретары болуб ишлейди. Ол заманда джаш фахмулу джазыучуланы Москвагъа, литература курслагъа, Горький атлы институтха окъургъа барыргъа болушады, джазгъанларына эс бёлгенлей турады. Мындагъы джаш тёлю кесибизни назмуларыбызны Халимат окъуса излеб кюрешгенибиз эсимдеди. Джазгъан джаш тёлюню арасында, мен да аланы бири эдим… Алай эте, кёл таба, кече-кюн ишлей, «Джаралы джазыу» деген поэма бла кюрешеме. 1994-чю джыл поэманы бир кесеги къарачай газетде басмаланыб, баш герою, Шеридайны монологу радио бла берилген эди. Ол ингирде Халиматны келини бизге телефон ачыб, Халимат мени бла сёлеширге излегенин айтды. Башыма кёб тюрлю сагъышла келдиле. Телефонну алгъанлай: «Кесингми джазгъанса?» - деб сорду… Эс джыйыб, поэманы джазыла тургъанын айтдым. Ол заманнга биз иги таныш болсакъда, мен анга поэманы джазылгъанын айтмагъан эдим. – Шукур, мен сени алгъышлайма. Аллах бизге къуру Джырчы Смаилны бергенди деб тура эдим, джангылгъан кёреем. Монолог аламат джазылгъанды, поэма да керекли дараджада джазылыр деб ышынама», - дей телефонну салды. Ол халлы сёзле меннге таукеллик къарыу бердиле, алай а кёб заманнга терен сагъышха да салдыла. Талай замандан поэма джазылыб бошалды. Бюгюн-бюгече да аны айтхан сёзлери, къарыуунгу аямай ишле деб, билдиргенлей турадыла.
Арт джыллада Халиматны джашы Арсен бла, юйдегиси бла да уллу шохлук тутханлай тура эдик. Акъылман Халиматха тюбер ючюн къалмай эдим. Бир талай телевизион бериуле да къурагъан эдик Халиматны джашауну юсюнден. Айтыргъа излегеним, перестройкагъа, партияны ишине уллу ийнанмакълыгъы болгъан джазыучу, токъсанынчы джыллада партияны ишине башха кёз бла къарагъанча, сагъышын джашыргъанча кёрюне эди, алай а нени юсюндендиле сагъышларынг деб сорур амал джокъ эди, эзиле тургъан джюрекге джангы джара къошмаз ючюн.
Болджаллы заман келиб, закий джазыучу керти дуниягъа кетди. Ахыр назмуларын джазгъан тефтери мени къолума тюшдю. Сёз джокъду, Халимат бу халлы назмуларын халкъ билсин деб джазгъанына. Аланы талайы басмада чыкъгъандыла. Заманында, партияны ишине бек ийнаннгандан, партияны осал джерлерин эслемегенине, аны аты бла назмула джазыб алдагъаннмы этдим миллетни деген затла кёрюнедиле бу назмуларында. Кертиси бла да бу назмуланы джазгъан Халимат:

Зорлук джашауда насыбын болмайд.
Чарыкъ олтанча сыйынг тебленед.
Эркинлик халкъгъа кюрешсиз туумайд,
Ол туугъанлай а сый кёлтюрюлед.
Партия,
     къошдунг бизни адамгъа,
Партия
     Махтау!
          Партия,
              Бюсюреу санга! –

деб, партиягъа махтау берген Халимат, энди блай джазады.

Трибуна бюгюн бошду кимге да,
Ауузла да болгъандыла бош.
Башы тюбюне айланганды хар не да,
Бир джукъгъада тюлдю джюрегим хош.
Джашайма энтда ышана, сакълай,
Толмагъан муратдан толуду башым…
…Мурдарны махтаб джаздым таймазлай,
Чакъра билмей эркинлик джашау –

деб, партия алдагъан этгенди деб ангылайды. Аны тамадалары партияны ишин сатханларын кёралмайды. Кесине ол халлы багъа бермеклик, кесин хыртламакълыкъ адамдан уллу къарыу излейди. Халиматда ол къарыу табылады. Джазыучу джашауун таза, хайырлы джашагъанын джазгъан затлары айтыб турадыла. Халиматны хапарларын, назмуларын алсакъ да, таза джашаргъа, адамны сюйерге, шохлукъну къаты этерге, джашауда орнунгу табаргъа болушадыла. Аны себебинден болур, 1967-чи джыл литература чыгъармачылыкъда джетишимлери ючюн «Знак почета» Орден бла саугъаланады. Он джыл ётгенден сора, 1977-чи джыл, къралла арасы шохлукъну бегитирге юлюш салгъанын таныта, «Дружба народов» Орден бла саугъаланады.
Къарачайны белгили джазыучулары Ёртенланы Азрет 1937-чи джыл репрессияда джоюлады. Къаракётланы Исса, Орусланы Махамет дагъыда башхала Ата джурт къазауатдан къайытмайдыла. Халимат кесини чыгъармалары бла къарачай поэзияны, прозаны, таулу джуртун да саулай СССР-ни халкълары бла биргелей тыш къралла да билирча этеди. Байрамукъланы Халиматны чыгъармалары украин, прибалтика, башха совет республикаланы миллетлерини тиллеринде чыгъадыла. «Гырджын», «Айран» атлы хапарлары япон, болгар, ингилиз, вьетнам, хинди, корей дагъыда кёб башха тилледе басмаланадыла.
Мен аны назмуларында, хапарларында ёсген окъучуланы бириме. Бюгюн да, джуртну кёзлеулерича, таркъаймагъанды миллетни фахмулу джызыучу джашлары, къызлары. КЧР-ни халкъ джазыучусу Мамчуланы Динаны поэмалары сёзлери миллетни аузунда айланадыла. Халкъ джырчы Ёзденлени Альбертни джырлары уллу гитче да мурулдагъанлай, эслеринде тутадыла. Джырлагъа салгъан макъамлары тойлада, ансамбледе согъулгъанлай турадыла. Ол тюлмюдю фахму!? Таркъаймагъанды къарачайны фахму гёзени, алай а, дунияда кёб миллетлени тилинде белгили болурча, Байрамукъланы Халиматны сыйына джетерча, бюгюннгю джашауну кючюнден болалмайдыла.
Халиматны назмулары джашуну ичинде джолучу этгенлей, сагъышландыргъанлай турадыла окъучуну. Ол терс джашамагъанды, ийнаныб тургъан партиясыны  миллетни  алдагъаны ауур тийеди анга.

Терс, тюз эсемда джашауда джашадым,
Ийнаныу уллу эди менде.
Бюгюн нелеге ёкюнеме сора,
Насыблыма деб тураем ол кюнледе, -

деб джазады 1990-чы джыл джазгъан назмуларыны биринде. Къралда терс тюрлениулени кёрюб, айтханын эшитдиралмазын билиб, миллет кеси кесине этген затланы кёлтуралмай къыйналады. Ол бола тургъан затланы сюргюнню онтёрт джылы бла тенглешдиреди.

Онтёрт джылмы?..
Огъай, энтда алайбыз,
Люу-люу эте къыл кёпюрню юсюнде,
Бир оноугъа келишмейин барабыз,
Къоркъуу басыб халкъны кечеде-кюнде.
Кимни сакълайд бюгюн аджал бугъунуб,
Кимге келе турады болджалсызлай…
Къылы юзюлюб, сыйрат кёпюрден къуюлуб,
Кетиб барамы турады Къарачай?!.. -

деб кёлюн ачады Халимат, керти дуниягъа кетеринден биразны алгъаракъ. Къыйын кюнлеринде да ол миллетини сагъышын эте джан бергенине сёз джокъду. Джазыучу Халимат, ол кеси бир ёмюрдю. Революция бла бирге дуниягъа джаратылыб, миллетни биригиб джашаргъа чакърыб, тюзлюкде бай джашау болуруна ийнаннгъан Халимат, Совет Власть оюлгъанында уллу джунчуугъа киреди, властны терслемей, кимге къуллукъ этгенме деб сагъышланады. Власть бла бирге джашаугъа келгенича, ол оюлгъанында керти, ёмюрлюк дунияга кетеди.               
Джамагъат джырчысына, джазыучусуна сый бере, республиканы аралыгъында кърал библиотекагъа Байрамукъланы Халиматны китаб юйю деб атады. Мен да аны назмуларын, хапарларын сюйген окъучусуча бу эсгериу монографмяны юсю бла, джатхан джеринг джумшакъ, тургъан джеринг джандет болсун, багъалы Халиматыбыз дейме.

Тебуланы Шукур