Сказка о козлёнке и его друзьях - на табасаранском

Эльмира АЬШУРБЕГОВА


         Гьюрматлу бицIи дустар!
    Гьаму махъврак кайи дирбаш курцIли ва къяркъри чпин бицIи дуст мудриз фици кюмек гъапIнуш, узуз гизаф кьабулди вуйиз. Учвура гьацдар ужудар ва кIубан дустар вуйиб, аьгъяйиз. Ва гьаддиз учвуз му таза китаб адабгъунза.

       Гьюрматлу аьхю дустар: бицIидарин абйир-бабар ва мялимар!
     Му махъв, саб дюшюш алабхъу вахтна, улихьна йисари гъибикIуб вуйиз. Узу думу чап апIайиз,   вахтарра гьюдюхну, духтрарра. Хъа махъв, учвуз аьгъюси, махъв ву. Дидик кайи игитар вари кадагънайидар ву.               
               


    МУДРИКАННА ДИДИН ДУСТАРИКАН
                МАХЪВ

                Шамил Къазиевдин рюгьназ
                бахш вуди

                I
Йигъарикан сад йигъан,
Ипну шадвалин фигъан,
Саб Мудрац кIуру мудри
Дуст КурцIлихъди чпин икриъ,
АпIури шулу ялхъван.
«Либг, КурцIил, ва дубгъ узхъан,-
Дупну, ебгуру Мудрац,-
За апIин улхьан кьюб бац
Ва мукьам йив ликари -
Му ялхъван ву цIигьарин».
Мудрац узди либцуру,
Ликари гьенг йивуру.

ДапIну му ялхъвнин тяриф,
КурцIли апIуру теклиф:
«Гьамус дубгъ уву узхъан,
Ху-йирин пелеш-ялхъван:
Ялхъвниъ ккунду жабгъури,
Ясан жилиъ жибгъури,
Хъебгри-гьебгри имиди,
Либгури минди-тинди».
«Хъебгри аза – уву гьебг!»-
КIуру КурцIлиз Мудрацли.
« Гьебгри аза – уву хъебг!»-
Жаваб апIуру КурцIли.
-Гъач фун`инди чвурхурхьа -
Гьациб ялхъван апIурхьа!
-Фун`инди? Дици фици?
- Лиг узуз - магьа гьамци:
Кьули-бацар, кьун-бацар,
Кьунца-бацай гун-бацар…

Ялхъвнар шулу вургьавур…
Амма саб йишв`ин мудур
Саб дупну дийибгъуру:
Дидиз кепек бихъуру.

-Пууул! – чигъ апIуру диди.-
Гъабч мидиз лигуз тяди!
- Гьеле улуп – лигуза!
- Мидихъ фу гъадабгъуза?
- Сосиска!- кIуру курцIли.
- Келем ужу ву меъли,
ХурцIар апIури ипIуз!
- Ваъ, - кIуру курцIли, - Ухьуз
Маружна  гъадабгъурхьа!
- Ибшри вуш – гъач гъягъюрхьа!-
Дупну, мудри жвар ккипру
Ва кепек ушвниъ ипру.
-Кепкар ушвниъ ирчруб дар,
Кепкар ирчуз а жибар, -
КIуру Мудрацлиз КурцIли.
Иб йивурдар Мудрацли.

Мурар сабси жаргъуру.
…Мудрацлиз уьгьйир гъюру.      
- Арай дюд,- кIуру диди,-
Пул … гъубшну йиз фунизди.
КурцIил, кепек абгури,
Мудрин ушвниъ либгуру:
- Кепек хътIюбкъюнва уву?
- Ваъ, фуниз гъубшуб чав ву.
- Вааа! ЙибкIуруву гьамус…
- Узуз ккундариз йибкIуз, –
Ибшуз хъюбгъру Мудрац-бай.
Мурари гъапIу гьарай:
- Я дада!
- Я ЦIигь хала!..

…Вари уч шул дишла.
Хъуркьру ЦIигьра, чан чира,
Чипичра, чпин гъуншира…



                II

Мудри апIуру игьар…
Дадана хала цIигьар
ГьапIрушра шулу аьжуз
Ва хъюгъру зенгар йивуз
Гагь кьуназ, гагьсан духтриз,
Гъач кIури лигуз мудриз.

Ибшуру аьхю чипич:
«Аьжуз бицIи мудур ич!
АпIуз хьидар ихтибар –
Духтри йивиди рубар».

«Лигурадарчва бализ,
УдубчIвган думу икриз, -
Гъуншди йивуру тягьна,-
Эгер дар дару вахтна
Хъабхънадайш надинж курцIлихъ,
Хъайишки дада дидихъ,
Мудри кьтIюбкъюрдай кепек -
Гьаци вуйиб ву герчек!»
Хъа илтIибкIну, курцIлиз чаз
Гъарабх, кIуру, чпин хулаз!

КурцIил, дердну убгури,
Гъубшу, кьяляхъ либгури.

Алабхьну лизи халат,
Хьади чемодан-алат,
Дуфну хъубкьру духтур гъаз –
Улупай, кIур, мудур чаз.
Ккебехъуб апIуру ккун.
Гъямгъям кучри, мудрин фун
ДапIну сабан ахтармиш, -
«Дубхьну ккундуш яшамиш,
Хулаъ гъибтуз шулдар хай,
Больницайиз гъайибхай
 Гьял зат ужуб дар»,- кIуру;
Духтрариз кIаж бикIуру.

Мудри апIуру пIеэр.
«Учу гьапIдикIан, эллер!»-
КIури, кабхъну гукIнишин,               
Дибисну такси-машин,
Больницайиз бай хьади,
Гъягъюру цIигьар тяди.



      
                III

Хъа хабар ихь КурцIликан.
Гиран дубхьну гъуншдикан,
Дустраканра кади дерд,
КIваъ удубкьну дюшюш бед,
Дубсну шулу ибшури,
Гъамлу вуцIвуцI зигури.

Дидихьна гъюру Къяркъяр:
«КурцIил, увуз салам-къяррр!
Уву бижвам ухруган,
КапIрува узуз гьарган;
АпIруган уву аьмпар,
Йиз мукьаз вягьшйир гъюрдар;
Кюмек хьуз ккундиз увуз –
Суст даршули, гьапIунвуз?»

«Фици хьуза узу суст –
Больницайиз гъубхниз дуст:
Йивиди дидиз рубар,
ДартIиди дидин рудрар.
Чан фуниъ абхъна кепек.
               Фици апIуру кюмек?!»


«Къяррррр! – фикрикк ккабхъру Къяркъяр.-
А дарман кайи пяркьяр .
Гьамлин гъушган ургуб чюл,
Алабхъуру БицIи гьюл.
Думу гьюлихьан зина
Сад йигъандин манзилнаъ,
КкудучIвган вуйиси уз,
Гъарзун чIул алабхъурвуз.
Хьиган гъарзар`ина за,
Алахьурувуз зазар.
Гъушган зазар айи хул,
Алабхъурувуз штун кIул.
Думу кIулихъ хъа пяркьяр,-
Фтихъ-вуш хъпехънийи къяркъяр,-
…Чрудар ву пяркьяр заълан
Ва лизидар ву кIанккан.
ГъипIган думу пяркьюн кIаж,
Фун бикьуру шубуб раж:
КIажу кепег убгуру
Ва имдарди дубгуру.
Йиз чиркквли хътIюбкъган гъадагъ,
Думу пяркьли гъапIну сагъ.
…Гъюйзавухъди дурар хуз,
Амма айиз саб гъурху:
              БицIиди ву йиз чиркквар,
Узу хъадарди дурар
Шлудар дар гъитуз кьаназ,
ТIафлар гъюру йиз мукьаз».

«Чухсагъул, Къяркъяр, увуз,
Гъубз яв чиркквариз лигуз.
Сабди шулузхьан узхьан
Хуз дустраз думу дарман»,-
Дупну, гъябгъюру КурцIил,
КкадапIури чюл-манзил.




                IV

Хъа ихь мудурна цIигьар,
АпIури угьар-игьар,
Больницайиз рукьури,
Арчил гьабхъру рукьарин;
УчIвру йишвахь лигуруш,
Рякъ`ин дийибгънай Гамуш:
Дизигнай рякълан зунжур,
Машинар апIуз мажбур
Тувуз деетбахъ кьимат.
Тувган йицIихьуб манат,
Гамши, гьадагъну зунжрар,
Икризди аъру дурар.

Икрин айитI – аьламат! -
Арчил алий сабсан гъат.
Гъафидарин кIажарик
Фу дибикIнаш либгури,
УчIвру йишв`ин алий Йиц.
УлубчIвнийи  дид`ин иц:
«КIажнак кадаричв число,
Гъавриъ адру авамло!
Деетуз мицдар кIажар
Адар зиълан ихтияр…»


Хъа… пул тувси, месэла
Дюпе-дюз гъабхьний дишла.

Аьхир хъуркьнийи дурар.
Хъа больницайин раккнар
Хъяркънайи, ва цIигьари
 Кучуз хъюгъний раккнарик.
Амма адай гьай кIурур,
Мина фуж дуфнаш лигрур.
Бегьемди гъубччвиган урчI,
Дидик кайи бицIи унчIв
Абццну, гъитIибгъний дидгъян
Хъял кайи Уьрдгин гъямгъям:
- Гъи, жюлгер дапIну ижми,
Раккнар рас дапIну ими, 
АпIурачва дурар чIур -
Хъябкьнайиб дубхьнайичв кур?..

ЦIакьрам гъадабгъну сифте,
Деебтнийи ихь десте.
ЦIигьар, духтрар агури,
Минди-тинди лигури,
Больницайиъ авара
Шулу, абгури чара.

Сул вуйи апIруб рентген.
Хъа мудур гъябкъю герен,
Илипний диди гьарай:
- Кифтанция  аьбкъинай!
Му эйси хъадру кIажар
Шлудар дар ктикIуз харжар.

ЦIигьар бегьем гъахьний буш,
Гьерхний фу наънан хруб вуш.
Суал дай Сулаз кьабул -
Диди чIигъар гъапIний бул.

Лизи жибдиъ убкьси пул,
Дишла ккебехънийи Сул.
Рентген гъапIу элбеэл
Ва гафар гъапи меэл.
Амманаки ляхни чан
Думу гъапIний цIиб начан:
Фу-вуш дюзди адарди,
Гъибтний диди аьгъдарди
Ибшурай мудри аьжуз
Кьюб ражну рентген апIуз.
Хъа улупний плёнкайик            
Кепкин зурба шил кайиб;
Гьял ву, гъапний, лап хараб –
Профессор дапIну ккун жалб,
Душну ккун мясляаьтназ -
Дупну ккун духтур Якъраз
Кайи-кайибси вари -
ГьапIруш пуз думу духтри.

Чиб ишурай цIигьари,
Чпин мудур ккаабцури,
Гъабхуру, хъибтну хабахъ
Дубснай  йишваз духтур Якъ.

«Саб лигайчва мурариз -
Аьгъдар лигуз мудрариз,
Гъитри а пIеэр апIуз,-
Якъ цIигьариз шулу уз.-
Ккундуш узу дилибгну,
Деай, мучIмучI илибкну».

Мудриз гучIуй духтрихьан,
Дирибшуз шулдай дидхьан.

ЦIигьар, шул пну кIваз рягьят,
Тувбаз духтри мясляаьт
Ккилигнай ижмишнаан –
Амма гаф гъабхьдар Якъран.
Духтур Якърак кайи хъял,
Чан ужуб даруган гьял:
Гизаф гъабхьний дидиз сан:
КIул иццурай, зегьриман –
Вуйи дидин кIваъ айиб
Ухди гьапIуб ляхнин йигъ.

ЦIигьру улихь дипган пул,
Ужу гъабхьи якъран кIул,
Гъапи: «Мудур сагъ хьайиз,
Дабхъну ккун больницайиъ».

Амма удучIвси милин,
КIуру санитар Сили:
«Ккауз ктIерццу ичв мудрар,
Палатйириъ йишв адар».

Яна варжсана багьна,
Варжна сабсана тягьна
ДапIну мушваъ гютермиш,
 ЦIигьар гъахьну чалишмиш,
Пул туври, гьар месэла
Дюзелмиш апIуз дишла.
 
 
            
         
                V

КурцIил, дубшну ургуб чюл,
Хъубкьру айи йишваз гьюл.
БицIи гьюлихьанзина
УбчIвру гъяриъди узнаъ.
Ил хътубтIурайси шули,
Багахь шул гъарзун чIулиз.

Гъарзар вуйи гьаци тик,
КубчIврайиганси цалик –
Алдабгъну жандилан хил,
Дурарик кубчIвний КурцIил.
Фукьан вушра читинди,
УдубчIвнийи зиинди.
Дидхъанзина йивнай заз.
Иццру апIурашра чаз,
Ифи гъубшнушра бац`ан,
Дерднаъ ади чан дустран,
Гъубшний айишваз штун кIул.
Хъубкьну, илбицнийи ул
Ва, гъяркъган, шулу рази,
Зиълан чру, кIанккан лизи
Пяркьяри абцIнайиб мушв.
КурцIли, йивури ушв`ушв,
Чики уч дапIну дурар,
Чан дустрахьна ккипру жвар.




                VI

Духтрарихьна гъарах-гъач,
ЦIигьариз дубхьнайи нач:
Гьагь рентген, гагьсан узи -
Ибшуй мудур нарази.

Операция шулуш,
Фила думу апIуруш,
Гьерхуз гъафний кьун-адаш.
Хирургди гъапний даш-баш
Ва гъапний: «Пул тувурдарш,
Кепек адабгъуз шулдар».

Гъюлягъ гъючIвру цIигьна кьун,
Буржназ пул апIури ккун;
БикIуру инстаграмдиз:
«Пул лазим ву дармандиз!
Ебхьай, рягьимлу халкьар,
АпIинайчва садакьа!»




                VII

КурцIил дубхьнайи гъаллаж -
Имбу-амдру кьувват харж
АпIурайган, хъубкьнийи
УрчIихъна больницайин.
Шли-вуш абццубси раккин
УбчIвну, хянакк шулу жин
Ва хъюхъни ниъ зигуру -
Дуст наан аш, абгуру.
Ва гъябгъюру ниърахъди,
Дярябкъруси, гъвалахъди.
Амма хъубкьрайи йишв`ин
Алабхъуру Гатдиин,
Йивури айи мурглар,
ЖикIури айи кьулар.
КурцIликан хъял дуфну лап,
Гатди гъивний дидиз ччапп:
«Кьулар кацIрава, кифир,
Гъарабх рякъди яв гъафи!»

Жандиъ абхъну хъюлан мяхъ,
Гъябгъюз, гъафиси, кьяляхъ
Мажбур шулу ихь КурцIил,
Ибшурира ву сабцIиб.

Больницайин икрариъ
Айиган илтIибкIури,
Агури жара рякъяр,
 КурцIлихьна гъюру къяркъяр.

«Аьгъяйзуз, - кIуру къяркъри,-
Шлуб уву гьаму икриъ.
Ча узухьна ихь дустран
Дерди гьял апIру дарман».
Ва завуз тIибхуру учв,
Кьюбпи мертебайин унчIв
Убччвуру, кIури мудриз:
«Мудрац, минди лиг ари!»
Мудрац унчIв`ан либгуру.
Къяркъри дидихьна тувру
КурцIли духнайи пяркьяр
Ва, апIури «къяррр-къяррр-къяррр»,
Фици дурар итIуруш,
Иштагь шлубси ктибтуру».
«Вуки келемдиз ухшар,
АпIрудар вуки хурцIар,»-
КIуру разиди Мудри,
ИтIури пяркьяр вари.



            
                VIII               

Операция апIуз,
Кепек хьайи йишв абгуз,
Рентген апIуру мудрин –
Амма шил имдай кепкин.
Хътругъди, апIуру узи
Пишекрари нарази.
Анализар апIури
Хябяхъ шулу абгури
Фуниъ гъудубгу кепек.
Ва вардиз шулу герчек:
Кепек бихъури имдар -
Фуниъ дициб шейъ адар!
 
Ихь духтрар шулу русвагь:
Кьун фикрикк ккабхъру: «Пагь! Пагь!»
Хъял кади ккаъру кIарчар,
Агуру апIруб къарчар:
«Операция шулдарш,
Кьяляхъ чавай йиз даш-баш!»
Кьунан кIарчар ва ширкIвар
Гъяркъган, дутIуркIну юкIвар,
Чпи гъадабгъу пул гьарди -
ЦIигьрахьна хуру варди.
«ПIе-гье-гье, - аьлхъюру цIигь,-
Бахт гъабхьну гьадрабхъди цIихь
Му ихь мадарназ касиб
Гужназ уч дапIну айиб!»

Больницайиан мудур,
Кьун ва цIигь, «хъунцур-хъунцур»,
Зигну гъафнийи хулаз
Ва гъузний деъну кьаназ,   
ИпIури ва убхъури,
Гъабхьибдиин аьлхъюри.




        Эпилог

Узу душну мудрихьна,
Хъадакну гъюру вахтна
Икриъ айи шад фигъан -
Гьаддиз душваъ гъабхьниз кьан.
Яркьуди йивури чарх,
Гьамцдар ялхъвнар гъапIнийча:
ЦIигьран ялхъван - Мудрацли,
Ху-йирин ялхъван - КурцIли,
Къяркъри – «ничхрарин арха» ,
Узу – «авара кавха».



*Художник – Абдурахман Маллаалиевич Османов, член Союза художников России, Заслуженный художник РД