История одного человечества.
Собрание сочинений
в 99 томах. Том 34-ый.
МАРФА ЦЯРЭНЦЬЕЎНА.
2016 г.
Маці, дзеці якой не вярнуліся з войны,
прысвячаю…
СЫН.
Ну, вось… Адчыняю я дзьверы з кухні, а ў зале, бачу, сядзіць ён. Галаву схіліў і рукою падпірае. У шынялі. Як на фронце,
дзе з Танюшай ён зняты, як пажаніліся яны. А другой рукою пальцамі пастуквае. І гаворыць ён мне:
- Мама, схадзіце ў лаўку.
І зноў галаву рукой падпёр.
- А навошта, сынок, - пытаю. А
сама да яго падыйсці хачу.
- Не, мама, не падыходзьце. Бо я пайду.
Мне нельга. Я і так вінаваты перад вамі.
- А ў чым жа ты вінаваты, сынок?
А сама стаю. Думаю, як ужо просіць ён не
падыходзіць, так і застануся я на адлегласці ад
яго. Падумала я так, значыцца.
- А ў чым жа ты вінаваты, сынок?
А ён цыгарку вынуў, паглядзеў на мяне і
засароміўся. “Я, - гавора, - мама, курыць пачпаў. Я ж раней не курыў”.
Ну нічога. На вайне ж гэта, сынок.
І тут сэрца ў мяне сціснулася і сляза набягае.
І хачу я сцерці яе. А ён мне:
- Мама, вы паплачце. Вам палягчэе.
І зноў цыгарку запальвае.
- Сынок! Так, можа, я збегаю ў краму.
Віна вазьму бутэлечку. А, сынок?
- Не, мама. Не паспееце. Я хутка пайду. Давайце лепш пагаворым з вамі.
- Так, можа, я яблыкаў дастану.
- Не трэба. Хай Алёнцы застануцца.
- Так у нас жа многа іх. І не есць яна, Алёнка,
яблыкаў ужо.
- А колькі ёй гадоў, мама?.
- Алёнцы?
- Да.
- Шаснаццаць, сынок. Школу яна
заканчвае.
- Гэта Алёнка школу заканчвае?!
І задумаўся сыночак мой тут.
- Але ж шкада, мама, што забілі мяне. Дачка
вось без бацькі расце.
І, бачу я, ён уходзіць сабраўся.
- Куды ж ты, сынок?
- Мне нельга мама. Мне трэба ісці.
- Пасядзі! Я табе пра Алёнку расскажу.
- Ну, добра. Толькі вы вось тут сядайце.
А я буду вас слухаць.
Села я на лаўку і, бачу, ён шынельку
расцёгвае.
- Ну, расказвайце…
- А аб чым жа табе расказваць, сынок?
- Ну пра Алёнку. Пра Таню. Як яна з фронта даехала. Як радзіла.
- Ну шчто ж, сынок. С фронта яна добра даехала. Радзіла, як вы хацелі, дзяўчынку. І назвала яе Алёнкай. А дзяўчынка моцненькай была. Ціхая дзяўчынка. А Танюша ўсё плакала. Ты ж ведаеш, сынок, паранілі яе. Пры табе гэта было. Вось яна і гавора мне: “Баліць мне рука, мама”. І гэтак доўга ёй рука балела. А потым узяла і на фронт пайшла.
А Алёнка расла, сынок! То на ферму бяжыш, то ў поле. Усюды паспець трэба. Прыбяжыш, бывала, а яна распеленатая. Ручонкамі пазрывае з сябе ўсё. І ляжыць голенькая!..
- Мама, а зараз дзе Таня?
- А ты паслухай.
Выдзялілі, значыцца, на праўленні нашым Алёнцы паўлітра малака на кожны дзень, як дочцы франтавіка, маці ў якой таксама на фронце змагаецца. І копію рашэння гэтага нам пераслалі. А потым прысылаюць яны нам газэту франтавую. І пісьмо перапечатаная ў ёй. І партрэт Танюшы з ордэнам.
Атрымалі мы пісьмо, сынок, значыцца…
А памятаеш ты Громава?.. Мікалая?
- Да, мама.
- Ну, вось. У Громава, у Мікалая, ад жонкі Ялены двое хлапцоў нарадзілася. Як прабіў гадзіннік дванаццаць, так і нарадзіла яна двух сыноў. Сорак другі падыходзіў. А Громаў здраднікам аказаўся. Да
вайны ўсё брата свяго крытыкаваў. А сам вось, як немцы прыйшлі, з імі пайшоў. Прыказы расклейваў. Пра што павінны мы паведамляць, пра што не павінны і думаць. Як улада, маўляў, новая. І дзе які камуніст, ці камсамолец, даносіць каб. А там і ў паліцаі пайшоў.
А бацька, сынок, як зразумеў ён, што гэта за ўлада новая, ружжо ўзяў, мужыкоў сабраў і ў лес падаўся. Іллю Пракопавіча, з праўлення двое, Ягор і Сеня, таксама пайшлі з ім. І дзед Сцяпан. Памятаеш ты, сынок, дзеда Сцяпана?
- Да, мама, памятаю.
- Ну, вось. І партызанілі яны. Чуем, там немца забілі, там склад іхні падарваўся. А там і паболей партызан стала. Ну і немцаў з гораду панагналі партызан ваяваць. Вяртаюцца, значыццца, немцы гэтыя з лесу і параненых вязуць. І раптам пайшлі. Прачасалі лес наш і прыказ выклеілі.
Няма, маўляў, партызан тут болей.
Вось і пахавала я бацьку твайго, сынок, у думах сваіх. Прохара Гаўрылавіча. І аб табе адным памяць у мяне з тых часоў. Цябе бы жывым убачыць, думаю. І, ведаеш, прыходзіць бацька твой і ў шыбу стучыцца. Не, думаю, чудзіцца, відаць. Дай гэта я на другі бок павярнуся. Ляжу я вось там, сынок, дзе сядзіш ты цяпер. Там ў нас ложак бацькоўскі стаяў. Павярнулася - ціха. Пачудзілась, відаць. І толькі я заснуць хацела.
- Марфа, - чую, - адчыняй! Гэта я, муж твой, Прохар!
Ускочыла я, як была, і да дзьвярэй. Адчыняю. А бацька паранены. Шапкай рану прыціскае, а сам вось-вось упадзе. А на двары мароз! Акурат Ялена нарадзіць сабралася.
- Марфа, - крычыць, - мне нельга! Мне трэба ўходзіць. Толькі перавяжы. Галаву мне перавяжы.
Пасадзіла я яго на ложак, сынок, прастыню дастаю. І давай я яе на бінты рваць. А ён мне:
- Не паспеем!.. Даруй, - кажа. - Я цябе апавяшчу. У акно я паспрабую. У акно.
Падбягаюць яны, сынок, і чую я, Громаў Мікалай:
- Адчыняй! - гавора.
І прыкладамі ў дзьверы грукатаць сталі.
Адчыніла я ім, сынок, дзьверы тыя. Шукаюць, шукаюць. А потым і падумалі; “А не дадому ці ён толькі падбягаў?” А Громаў занавеску адштурхнуў. Акно-то расклеена!.. “Ах, ты, ссс…” І як ударыць ён мяне па галаве, сынок. І прытомнасць я сваю адразу страціла.
Вось якім аказаўся Громаў Мікалай.
- Мама, а бацька жывы?
- Слухай, сынок. Жывы бацька. Збёг ён ад іх. Стралялі яны ў яго, сынок. І паранілі. І зноў жа ў галаву. Але ж уцёк ён ад іх у той час.
І вось вясной зноў партызаны сабраліся. Болей іх стала, сынок. І працаваў гэта ж Громаў на полі сваім. А з лесу выходзіць бацька твой з
аўтаматам. Раны ў яго ўжо загаіліся, што Громаў у навагоднюю ноч яму налажыў. І гавора бацька тут:
- Ну што ж, Мікалай, маліся, калі ў Бога верыш.
А калі не, так хайль Гітлер крычы.
І прашыў ён яго тут, сынок, чаргой сваёй аўтаматнай. Як здрадніка. І ў лес падаўся.
Але ж людзі ўсё гэта бачылі. На вачах усё гэта было ў людзей. І як пайшоў ён, так і падыйшлі яны, сынок, да яго, да зменніка тога. А ён жывым застаўся. Кулі праз яго прайшлі, а ён вось жывым схараніўся. А як нашы прыйшлі, сынок, так і судзіць яго сталі. І далі яму тут пятнаццаць гадоў турмы, як здрадніку Радзіме і народу, што ў вёсцы нашай жыў.
- Мама, а бацька вярнуўся?
- Вярнуўся, сынок. Пры ордэнах і з перамогай.
А вось паслухай што далей было…
ШКОЛА.
- А было вось што… Громаў, Мікалай, вярнуўся з
турмы. З лагернай павіннасці сваёй. Акурат вясной вярнуўся.
І вось прыйшоў, значыцца, Ггромаў Мікалай, і
Іван таксама прыйшоў. Брат яго. І жывуць яны зараз разам. УМікалая Іван жыве. Хату яго немцы спалілі.
Вось і жыве ён у Мікалая. І любіць ён, сынок, Іван,
сына Мікалая, Ванюшу. Душы ён ў ім не адчувае.
Займаецца ён з ім. Гавора: “Ты, Ваня, павінен у
партыю ўступіць. Падоўжыць, гавора, ты павінен
лінію гэтую. Бо каму ж, як не вам, маладым,
падаўжаць яе. Бачыш, што фашысты з бацькам
тваім зрабілі? А каб такое не паўтарылася, мы,
кажа, усё адолець павінны, каб наша сістэма ва ўсім перадавая была”.
- А гэта хто, мама?
- Ваня, сынок. Івана Парфір’евіча пляменнік.
Вучыцца ён з Алёнкай тваёй. Школу яны заканчваюць. Светлыя яны, сынок. І вось мараць яны, што як
закончаць вучобу, так далей вучыцца будуць. Мы,
гавора, Марфа Цярэнцьеўна, хачам быць ва ўсім на
вас падобнымі.
А я і гавару ім, сынок:
- Дзеткі, так я ж таксама хачу, каб вы дома засталіся.Але ж, калі Івану партыйным быць, яму ўжо партыі падпарадкоўвацца трэба.
А ён мне:
- Бабуля! У партыі зараз адна турбота: сцерці
грань, што паміж горадам і вёскай. І дзеля таго,
гавора, партыя ўсё рабіць будзе, каб партыйных і адукаваных паболей ў вёсцы было. І каб калгаснік не толькі працаваў, але і адпачываў каб культурна. І культура, гавора, прыйдзе і павернецца яна да нас тварам. А так як культуру трэба ў сабе выхоўваць, вось і атрымоўваецца, бабуля, што вучыцца будзем не дзеля таго, каб у горадзе культура была, а дзеля таго, сынок, каб самому культурным быць. Культура, гавора, Марфа Цярэнцьеўна, патрэбна дзля таго, каб ведаць, адчаго цяжкасці ўзнікаюць. І калі ўсё буде як мы хочам, мы і помнік паставім сыну вашаму, Марфа Цярэнцьеўна.
Табе, сынок, значыцца. Як адзін з тых ты, хто загінуў, але ж не здрадзіў. І не стаў, як бацька яго, паліцаем.
- Ты, - гавора, - маладым быў і ўсё ж не спужаўся. І перамог ты немца, ірада. І вось жыве бацька мой на свабодзе, бо сын ваш, Марфа Цярэнцьеўна, жыццё паклаў за свабоду гэтую. І толькі таму ён і жыве, што вы не злаблівая.
Да, сынок, цяжа яму. Пакутвае ён за бацьку
свайго. І ў армію чырвоную ён не пайшоў, і ў лес не
падаўся. Застаўся ён на літасць пераможцаў. А пераможцаў зусім быць не павінна. Альбо ўсе павінны быць пераможцамі. Але ж не чужых
народаў, а над хваробамі і галечай. І хоць білета вы і не носіце, усё адно вы партыйная.
Быццам ён, сынок, з бацькам сваім радзіме здраджваў. А яго ж у той час яшчэ і не было. Зусім маленькім ён быў, калі тата твой хацеў здрадніка гэтага забіць.
Бачыш,сынок, як эстафета пакаленняў усё
спакою нам не дае…
- Мама.
- Што, ласкавы?.. Ну, слухай далей… Вярнуўся, значыцца, Громаў з турмы і да таты прыйшоў.
- Даруй, - гавора, - мне, сусед, як здраднік
я і зменнік... Даруй.
А бацька яму:
- Не, Мікалай. Няма табе даравання. І на жыццё ў цябе ніякіх правоў. Таму як фашысты не даравалі нават дзеткам малым. Забівалі яны дзяцей. Наглядзеўся я на такое ў Германіі, што і няма ў мяне прашчэння табе. Ты, гавора, адну справу з імі рабіў. Вырадакі вы. І калі зноў немца ваяваць прыйдзецца, іхні ты. Ідзі. Бо я цябе зноў заб’ю. І судзіць мяне не будуць.
А ён яму:
- Дзеці нашы, значыцца, сябруюць.
Алёнка і Ванечка, сынок.
А бацька яму:
- Не!.. Не сын ён табе. Нам ён сын. А ты падсабляў таму, хто жыцці нашы адняць хацеў.
- Я ж таксама ахвяраваў, - Мікалай гавора тут - Дачку маю немцы забілі..
- Брэшаш ты! Брэшаш, Мікалай. Сам ты ў агонь
яе паслаў. Кінуў ты яе. І жонку ты пакінуў. Убёг ты, куды вочы глядзяць. І ад немцаў ты збёг, і ад партызанаў. Брыдкі ты… Уходзь…
І пайшоў Мікалай, сынок. А бацька ўсхваляваўся.
Куля ў яго ў галаве па сёняшні дзень сядзіць. Не вынулі ўрачы яе. Ну і хай. Вынімаць боязна. А яна, сынок, баліць. І ўсё як пахвалюецца ён, кроў яна ж да галавы прыльне. Ты чуеш мяне, сынок?..
- Да, мама.
- Ну вось… Громаў, значыцца, Мікалай.
- Я ж таксама, - кажа. - Дачку маю немцы спалілі…
А было гэта так. Немцы ўжо ўходзіць сабраліся. І прыказ выклеілі, каб жыхары на плошчу прыйшлі. А толькі ж зразумелі людзі, што немцы задумалі. І давай гэта людзі разбягацца. А яны і гэта прадугледзелі. Акружылі вёску яны нашу і чакаюць.
Ну і сталі людзі да школы падыходзіць. І Ялена прыйшла. А на руках у ёй Ваня і Сашанька. А
стараста і гавора:
- Муж яе паліцай. Ён прызнае парадак новы. Акурат як і я прызнае.
А немец, сынок, новы быў. Не разумеў ён старасту.
- “Ганц егаль”, - немец яму. “Усё адно, маўляў.”
- Як жа ўсё адно, - стараста тут. - Ён жа,
муж жанчыны гэтай, за новы парадак ахвяраваў. Ледзь не забілі яго партызаны. Бандыты, значыцца.
А немец:
- А дзе ён? “Ву гін?”
Ну, стараста і заціх.
- “Вайс ніхт”, - кажа. - Не ведаю. Збёг. Адказнасці спужаўся.
- Ах, так! Ну так і не паліцай ён. А бандыт.
Ну стараста і заціх. Сам спужаўся.
- Бачыш, Ялена. Не магу я зрабіць нічога. Схаваўся Мікалай твой. І на кліч не выходзіць.
А немец чакае. А потым і гавора:
- Мы ўяджаем. А вы застаецеся. Так мы хочам
школу вашу спаліць. А як вучыцца вам усё роўна не прыйдзеца болей, так вось і вы заходзьце… Заходзьце, деткі…
Так і сказалі нам яны, сынок. Заходзьце, хто ісці можа. А хто не можа, мамы заносяць хай. Жартуюць немцы, сынок. А толькі ж зразумелі людзі, што не жартуюць яны, а ўсур’ёз наказаць задумалі.
Усіх, гавораць, заб’ём. І наводзяць ужо аўтаматы на
нас. Бачу я, сынок, немец каманду падае. І не вытрымала я тут:
- Бабы, - крычу, - заходзьце. Немцы пайдуць, а
нам бацькоў сустракаць, і сыноў, і мужоў.
А немец слухае мяне і пытае:
- Аб чым гэта яна?
А яму і пераводзяць:
- Агітуе яна. Каб дзяцей у школу вялі.
Ну, немец і прыпыніў каманду сваю.
- Заходзьце, - я гавару, - бабы. Можа, мы выратуем дзяцей. Склеп, - гавару, - там. Склеп.
Вось і ўзяла я ад Ялены аднаго. І ў школу пайшла. Бабы, крычу, выратуем мы дзяцей. Зразумела я, што не ведае ён слоў маіх. Ідзіце, дзеткі. Можа, жывы будзеце. Склеп, гавару, там. Склеп.
Ну і сабралося там, сынок, нас чалавек дзесяць баб. І ўсе дзеткі нашыя.
Тут немец і заспакоіўся.
Аблілі яны карасінай школу, сынок, і падпалілі яе. А мы ўжо давай дзяцей у склеп апускаць. Лезьце, дзеткі. Мо, жывы будзеце.
А як запалыхала яна, немец і гавора:
- Ратуйце бабы дзяцей. А мы пайшлі. Аўхфідерзейн, бабы.
Тут мы і давай, сынок, ваду насіць. Але ж дзе ты яе пагасіш. А бабы сваё. Носяць яны ваду гэтую і льюць. Не крычыць ніхто, не плача.
Адчынілі склеп і дзяцей адтуль дастаюць. Ланцужком усталі і перадаюць друг дружцы. Не глядзяць бабы, свае дзеткі, чужыя. Нашыя дзеці. І давай яны лекаваць іх тут.
І, ведаеш, сынок, ажылі яны. Вось толькі
две бабы задыхнуліся. І Сашанька з імі... Дачка Ялены, значыцца…
НОВАЯ ШКОЛА.
- Мама, а як жа Мікалай?
- А ён і не ўходзіў нікуды. Схаваўся ён у свінарніку, і там перачакаў хвіліну гэтую, пакуль дачка яго задыхалася тут.
А там, сынок, і ліст першы атрымалі мы ад цябе. Дазвалення ты ў ім прасіў. Можна ці пажаніцца табе з Танюшаю. Благаславення бацькоўскага чакаў. А потым і бацька прыслаў вугольнічак свой. І паведаміў ён нам, што спісаўся ён з табой ужо, і даў ён табе
благаславенне. Як Танюша ўсё адно цяжарнай была. А як добрая дзяўчынка яна, і адукаваная, так і не мае ён супраць шчасця вашага нічога. Адно вось хвалюе яго. Каб жывыя вы засталіся, і вярнуліся каб дадому. І прасіў ён, сынок, каб і я хуценька блаславенне табе паслала. Бо нараджаць, гавора, Танюша хай да нас едзе. А вяселле можна і пасля вайны згуляць. А вось блаславенне, яго адразу даваць трэба. Верна, сынок?
- Да, мама.
- Ну вось. У вайну яно ж ўсялякае бывае. І цягнуць з гэтай справай не трэба.
- Мама, мы жа кахалі адзін аднога. І вяселле ў нас было. Уся рота на нашым вяселлі гуляла. Немцаў мы гналі ў той час. Каб ні воднага не засталося на зямлі нашай.
- Ну, чаму ж, сынок. Немцы, яны ж таксама
розныя былі. Толькі ж мала іх было ў вайну такіх. Цяжка ім было, як і ўсім чэсным людзям. У лагерах яны паміралі ўсё болей, сынок, у той час.
- Да, мама. Гэта ж камуністы.
- Вядома, сынок, камуністы. Чэсныя людзі яны заўжды ў сабе праўду нясуць.
Памятаеш ты вучыцельку тваю? Кацярыну Львоўну?
- Так, мама. Памятаю.
- Ну вось. Муж у яе, гаварыў ён усё: “Сябруем мы з Германіей. Так вось каб гаворку іхнюю вывучаць…” Так ён жа і гурток, сынок, дзеля гэтага пры школе вёў. Дзетак ён вучыў гаворцы той нямецкай. А як вайна пачалася, у канспірацыю ён пайшоў.
І загінуў ён, сынок, у канспірацыі той. Дзяўчынка адна напісала нам аб гэтым. Што маленькай тады яшчэ была. А мама яе кватэру тую трымала,дзе і збіраліся яны. Падпольшчыкі яны былі, сынок. А потым, мама запіску ёй кінула, як катаваць іх павялі. І піша яна ёй там, каб разумніцай яна расла. І каб запомніла ўсё. І каб бабульку слухалась. І не плакала, як казніць іх павядуць. А як прагоняць фашыстаў гэтых, каб вучылася добра. І каб чэснай вырасла, як бацькі яе, што і на смерць ідуць дзеля таго, каб ёй лягчэй жылося на зямлі нашай, лепей якой не было ніколі і не можа быць.
Завяшчала яна, сынок, ёй, каб ліст яна гэты зберагла. І каб не забывалася пра загінуўшых за Радзіму, што разам з імі паміраць ішлі. І між іх яна Ісаака Льввовіча ўказвала. Мужа Кацярыны.
І дзеткі іх, сынок, таксама загінулі. Адбіралі дзяцей яны тут ў нас па прызнаках. Да сваёй расы падыходзячых. Каб нацыю сваю павялічваць. І нашыя вось хай немцамі растуць. Белявенькіх яны ўсё больш бралі. І вочы каб блакітныя. І вось у Каці Сёмачку прыглядзелі. Падыходзіў ён ім па прызнаках гэтых. І ўвезлі ў Германію. Вось так і не вярнуўся ён з фатерланда таго, сынок. Сталы ўжо недзе ён, калі жывы застаўся. І не Сёмачка ён цяпер, а нейкае іншае прозвішча носіць. Сем гадоў яму ў той час было.
А там, чуем мы, сынок, данёс нехта, што муж у Кацярыны яўрэй. І дзеткі ў іх таксама яўрэйскія атрымоўваюцца. І да знішчэння яны назначаны. Бо разам яны з бальшавікамі Хрыста продалі.
І забралі яны дзяцей у яе, сынок. А вас, гавораць, мы не тронем. Парадак у нас такі. Задумана так. Каб не паразуменняў не ўзнікала. Паліцаю аддалі. Вывеў ён іх за хату і забіў. Упалі яны, сынок, а немец пытае.
“Найн!” гавора. І заладзіў ён гэты “найн”. Паўтарае так. А потым дастае рэвальвер і немца свайго забіў. Упаў ён. А паліцай пытае. Вас іст дас. Як жа гэта разумець вас. А ён яму: “Ах, ты, фарфлюктер!” І яго забіў. А сам у лес падаўся.
Ну, Кацярына, сынок, зусім розум згубіла у
той час. Хадзіла ўсё яна па лесе, і ўсё гэты “найн” паўтарала. Па-іхняму яна ж разумела. “Найн” гэты “не” азначае. Не забівайце вы дзяцей. Маленькія яны. Жыць хочуць.
І Сёмачку ёй шкада было, што арыйскім аказаўся
ён. Не ўбівайся ты, Кацярына. Гаворам мы ёй бывала. Будуць у цябе яшчэ дзеткі. Вось вернецца Ісаак Львовіч твой і нажывеце вы новых дзяцей.
І ведаеш, сынок, успакоілася яна. У сябе прыходзіць стала. Нашых дажыдацца. Узяла я да сябе яе. Адной ёй заставацца было нельга. Убівалі ўсіх яны, у какго з розумам не ўсё ў парадку было. Усё разумна ў іх было, сынок, у той час. Любілі яны парадак свій падтрымліваць.
І вось прыходзіць той немец да нас, што “найн” гэты гаварыў. Праведаць, гавора, я прыйшоў вас, Кацярына Львоўна. Пагаварыць. Курт я. Я настаўнік.
А як нас аслабанілі, Курт гэты, сынок, далей ваяваць пайшоў. І пасля вайны ён да нас вярнуўся высвятляць, як жа цяпер вучыць дзяцей. І чаму іх вучыць. На могілках яны пабывалі. А там і школу нам узвадзіць ён стаў.
Атрымаў ён ад начальства немцаў палонных. І
стаў ён з імі школу нам узводзіць. Старшым над імі
быў. Заняцці праводзіў. Два гады ён школу нам будаваў. Да поздняй ночы ўсё кладзе цэглу гэтую. Завеш яго бывала: “Курт. Хопіць табе” - “Не, - кажа, - я не стаміўся. Я яшчэ трохі папрацую”. Немцы яго даўно ўжо спяць. А ён усё кладзе цэглу гэтую, сынок. Кацярына на яго не надзівіцца. Ужо так прыемна ёй, што такі вось добры немец школу нам узнаўляе. І лягчэй ёй як бы і гора сваё несці. Бачыць яна, што, як ты не паглядзі, не меньш іншых ён пакутваў. І жонка ў яго загінула там, і дзеці. А ён вось дзеля дзяцей стараецца ўсё. І ведае ён, што рабіць трэба. І ўсё паболей зрабіць хоча. І прыемна ёй стала тут, сынок. І ўсміхацца яна яму тады пачала.
А вечарамі напрацуецца ён, выйдзе на пляц, возьме акарэон, і як пачне граць!. І ўсё гэта “Кацюшу” ён граў. То вальсам ён яе, то факстротам павядзе. А дзеўкі збяруцца і танцуюць басанож.
А як пабудавалі яны школу нам, Курт немцаў зноў начальству перадаў. Падзякаваў ён ім за работу добрую і гавора:
- Не хочацца мне уязджаць, Марфа Цярэнтьеўна.
Тут я пажыву. Папрацую я тут. Гора ў мяне там. Цяжка мне будзе цяпер аднаму.
І ведаеш, сынок. Застаўся ён ў нас. І Кацярына ўзрадавалася, што такое рашэнне ён прыняў. Палюбіла яна яго. Але ж усё не прызнавалася. Калі, гавора, і вернецца Іссак Львовіч мой, не змагу я з ім больш жыць. Цяжка мне будзе. Але ж і не вернецца ён ужо. Тры гады, як вайна закончылася, а яго ўсё няма. Ні ў жывых яго няма, ні ў забітых.
Ну і правільна, гавару. І ён таксама любіць цябе.
- Хто?
- Як хто. Курт. Хто ж яшчэ.
- Так ён жа немец!
- Як табе не сорамна, Кацярына! Чалавек ён. А затым ужо і немец. Пакутваў ён, як і ўсе добрыя людзі, ад вайны. Кахае ён цябе. Душэўны ён. Ты што ж, Кацярына.
Ну і пажаніліся яны, сынок. І дзеткі ў іх ужо ёсць. Двое. Ганс і Галя.
А Курт дырэктарам школы нашай стаў. Упартыю ён уступіў. І Кацярына партыйная.
Вось так лёс іх павярнуўся. Бацька ўсё лісты нам дасылоў з фронту. Апісваў ён усё зверствы гэтыя нямецкія. Як людзей яны катавалі. Вельмі спадабалася ім, што фравы ў іх прыгожымі выглядзяць. Чысціню яны любілі, фравы гэтыя. Ну і мыла ім многа трэба было. Так яны ж яго з людзей варыць навучыліся.
А ў горадзе адным дзетак ён бачыў. У ложках яны там ляжалі. Так вочы ў іх яшчэ глядзяць, а сказаць ужо нічога не могуць. Паміралі яны, сынок, там. Немцы ў іх дзеля параненых сваіх кроў усю павыкачалі, а іх вось так, без крыві пакінулі. І паміраць ім проста. І не балюча быццам ім. Немцы так казалі. Урачы. Гэта ж, кажуць, самая гуманная смерць дзеткам вашым. Ляжы сабе і сны глядзі. Ураджанні. Слова яны тут адно прымянялі. “Люзіён” А што за “люзіён”, так і не сказалі нам яны ў той час. Не выдалі яны навукі сваёй гэтай.
Так вось я і думаю, сынок. А што як праміж іх і Сёмачка наш опіум той прымаў. Яго ж спачатку дзеля расы адбіралі. А як самім ім туга прышлося, расе гэтай, так яны ж дзяцей нашых на кроў пусцілі.
- Каты яны, мама.
- Выхаванне ў іх такое было, сынок. Гэта Гітлер ім гаварыў. Маленькім ён ім яшчэ расказваў, каб не бачылі яны чалавека ні ў кім, апрача сябе. Толькі ж немец у іх чалавекам быў. А астатнія - гэта ж так проста. Усё роўна іх убіваць трэба. Вось і забівалі яны, сынок, як пакарання не чакалі. І думалі, што і наказваць іх не будуць. Не могуць яны, сынок, фашысты гэтыя, па правілах сябраваць. Правілы ў іх не тыя. Не выгодна ім сумленнымі быць. Не іхняя яна, праўда, сынок, гэта.
І культура ў іх таксама здрадная. Якая ж гэта культура, калі адным паміраць, а другім грошай няма куды растрачваць.
- Вар’яцкая ў іх культура, мама.
- Верна, сынок. Абстрактная яна ўся. Каб і не зразумеў ніхто нічога. Калі ж правільнай культура будзе, так усё ж адразу і зразумела стане. І ўбіваць людзеёй нельга будзе тады, і адымаць маёмасць у іх і багацці прыродныя. Дзеля людзей мы жывем, сынок. І ты вось усю Еўропу дзеля гэтага прайшоў. І аслабаніў ты яе.
- Мяне, мама, яшчэ ў Польшчы забілі.
- Ведаю, сынок, ведаю. Але ж ішлі таварышы твае з баямі. І дайшлі яны да логава іхняга. І перамаглі фашыстаў гэтых… Зністожылі…
КАЛОДЗЕЖ.
- Мама, а дзе калодзеж наш?
- Засыпалі яго, сынок. Трагедыя тут адбылася. Афіцера яны свайго згубілі ў ім, у калодзежы тым.
Сядзіце вы часам з Дашанькай ля студні на лаўцы, а я, не-не, і не ўтрымаюся, і выгляну праз акно. Вельмі падабалася, сынок, мне, што пакахаліся вы.
Так вось у аккупацыю ў партызанах яна была,
сынок. Прыходзіла з лесу ўсё. Быццам па грыбы хадзіла. І дадому вяртаецца. Ну, і прыглянулася яна афіцеру нямецкаму. Падазваў ён яе і гавора:
- Куды ідзеш ты?
- Грыбы, - кажа, - шукала.
- А дзе жывеш ? У хаце якой? І хто ў цябе з
родзічаў?
- Адна, - кажа. - З бабулькай я жыву. Няма у
мяне нікога.
- Ну што ж. А навясцім бабульку тваю?
Ну, сынок, зайшлі яны.
- Добры дзень. Як жывеце, бабуля? А сын ваш дзе?
- Памёр, - гавора бабка яму. - Хварэў ён усё.
- А не ў партыханах ці?
- Ну што вы!
Ну, бабка і захвалявалася. Есці падае. А немец бутэлечку дастае.
- Сядайце, бабка. Вып’ем віна з вамі нямецкага.
Выпілі яны віна, сынок.. А потым немец і гавора:
- А зараз, бабка, ідзіце адпачываць. А я з унучкай вашай яшчэ пасяджу. Ідзіце, ідзіце, бабка.
А як раз вечарэла. Ну, бабка і пайшла. Падчынілася яна загаду нямецкаму. А немец давай тут рэчы прыемныя Дашаньцы гаварыць. Маўляў, разумее ён прыгажосць жаночую, і цэніць ён яе. І як заваевацель, ён, канешне, сілай можа дабіцца сваяго. Але ж ён не такі, а культурны. І хоча знайсці ўзаемапаразуменне. Дамовіцца хоча ён з ёю, сынок, кажа.
- Пан афіцэр, - яна яму, - я не магу. Другі
мне падабаецца.
- А дзе ён?
А яна вазьмі і скажы:
- У арміі ён чырвонай.
Падумаў немец тут над словамі гэтымі і гавора:
- Ну што ж. У такім разе я сам сваяго даб’юся.
І давай ён дабівацца сваяго. Ну, Дашанька, сынок, спачатку перашкоджвала яму. А потым, бачыць яна, што не справіцца ёй з немцам гэтым. І на хітрасць пайшла.
- Гаспадзін афіцэр, саромна мне тут гэтым займацца, бабка не спіць. Пойдзем у двор.
Ну, і пайшлі яны з хаты. А там салдат з аўтаматам стаіць. Немец той з ахранай хадзіў.
- Ідземце, - яна яму, сынок - туды, дзе я з хлопцам сваім да вайны цалавалася.
І пайшлі яны да студні нашай. А салдат не адыходзіць. Дыстанцыю ўтрымлівае, бессаромны, а сам сочыць за імі. Не адпушчае афіцэра сваяго.
Прыйшлі, значыцца, яны, пасядзелі. Немец і гавора тут:
- Фраў! Больш нямецкі афіцер чакаць не будзе.
- Канешне, - яна яму. - Толькі ж вы на момант адвярніцеся.
Немец, сынок, і адвярнуўся. А Дашанька вазьмі да і тыркні яго ў спіну нажом. У куртачцы яна яго насіла, нож гэны. А як пагуляць яны пайшлі, вось і апранула яна на сябе куртачку тую. Потым паказвалі яны нам яго, нож той, сынок, як казнілі яны Дашаньку тваю.
Ну, вось… Афіцэр, значыцца, яшчэ павярнуўся і абмёр. А Дашанька трымае яго, трымае, а потым і на зруб паклала. А вартавы чакае. Дадому яму ісці, ці як?.. Чуе ён, маўчыць немец той. І падумаў ён тут пра неладнае. І затворам шчоўк. Дашанька, сынок, афіцэра ў студню падштурхнула і бегчы. За хату забегла, а там і лес. Але ж немец не стушаваўся. І як выпаліць ён чаргу сваю з аўтамата. І параніў ён яе ў нагу, сынок. Упала яна, бедная, і паўзе. Да не паспела. Немцы з казармаў павыскачылі, фарамі засвяцілі, і знайшлі яны яе, Дашаньку тваю. Машыны падагналі, немца выцягнул з калодзежа, глядзяць - а ён проста з нажом у спіне і застаўся.
Зазлаваліся тут яны на нас, і давай у сірэны гудзець. Сагналі ўсіх да студні, павядуць аднаго,паставаяць і расстрэльваюць. Потым другога бяруць. А там і старасту прыказваюць, каб рыдлёвак ён паболей прынёс. А нам гавораць зямлю да студні падносіць.
Не хацелі мы, сынок, зямлю грасці тую, так яны ж яшчэ трох забілі. І ўсіх, гавораць, заб’ем за афіцэра нашага. Вось і сталі мы зямлю да студні падграбаць. А там і Дашаньку вядуць. Ісці яна, бедная, не можа. Так яны яе пад ручкі ташчуць. Выдавай, гавораць, партызанаў сваіх, а то ўсіх туды. У студню. А яна маўчыць. Ну, што ж. Тады пойдзем у казармы. Можа, ты там і павыдаш сяброў сваіх. Можа, прыглянецца хто, так ты і адчыніш сакрэты свае яму сардэчныя.
Паняла тут, сынок, Дашанька, аб чым гаворка, і да студні. Памерці яна захацела. Да не паспела. Затрымалі немцы яе. А мы ўсё зямлю носім. А там і начальства пад’ехала. Даклалі яму, што тут здарылася. Выслухаў ён, і патрабуе, каб прывялі сюды партызанку тую. Так яна ж у салдат, гавораць, пачакаць трэба. І стаў ён чакаць, сынок. А потым і гавора: “Час ужо позні. І салдатам рэжым выконваць трэба”. Вось і вядуць яны яе. А яна ўжо і ісці не можа, бедная. Так яны яе пад ручкі вядуць. Падцягнулі да студні. Вяроўкамі пад грудзямі абвязалі, і ў студню апускаюць. А як дастала яна да вады, хопіць, кажуць. А цяпер, жанчыны, засыпайце партызанку сваю. Падыходзьце і зямлю ў студню кідайце.
А бабы стаяць. У каго ж гэта, сынок, рука ўздымецца жывую Дашаньку хараніць. Ну і стаяць бабы. На ўсё гатовыя. Вось немец тут і гавора:
- Хто хоча памерці, хай рыдлёўку кідае.
Ну, мы, сынок, усе і кінулі рыдлёўкі тут тыя.
А Дашанька ўсё чуе, і гавора нам яна:
- Жанчыны! Што ж вы робіце! Мне ж усё адно паміраць. Навошта ж вы губіце сябе? Пашкадуйце вы дзетак вашых, што з немцамі ваююць. І дадому вярнуцца захочуць.
А немец ходзіць, сынок, паміж нас і пастрэльвае.
Ну, Дашанька тут як закрычыць:
- Бабулька! Паслухайце вы мяне! Не губіце вы
ўсіх! Вы ж сільная…
Вось і не вытрымала тут бабка яе, Аглая Елістратаўна Прастакова. Рыдлёўку ўзяла і да студні ідзе. Гаруе яна, бедная, але ж кідае зямлю ў студню тую. Сілы яе пакідаюць, а ўсё кідае яна зямлю, сынок. Ужо вельмі папрасіла Дпашанька яе аб гэтым. Вельмі ласкава патрабавала.
І прыпыніў ён каманду тут сваю.
- Хто ж гэта, - кажа, - пахавальніца ў нас?
А яму і адкахваюць:
- Гроссмутэр гэта. Бабка яе. Вельмі, - гавораць, -Дашанька папрасіла аб гэтым.
А Дашанька са студні, сынок:
- Бабуля, хай усе кідаюць. Таму як я мёртвая ўжо.
І хараніць мяне з лёгкім сэрцам трэба.
І замоўкла.
- Як жа ты, Дашанька, мёртвая? Ты ж са мной разгаварваеш?
- А я, гавора, - павесілася.
Ну, немец тут усё і зразумеў адразу. Ведаў ён словы гэтыя. І загадвае ён даставаць яе з вады.
Дасталі немцы, сынок, яе. Але ж не ажыла яна ўжо болей. Падцягнулася яна і пятлю сабе зрабіла. І памерла ў ёй. Вельмі яна, відаць, памерці ў той час хацела.
Узлаваўся палкоўнік гэты на нас, што не атрымалася кара ў іх задуманая, і вячэраць пайшоў.
А мы ўжо калодзеж той засыпалі.
А цяпер вось, бачыш, сынок, аградка там. Магілка там цяпер брацкая. І Дашанькі тваёй. Што немцы надглуміліся над ёю. Як пераможцамі яны былі ў нас у той час.
ОЛЬГА БОРМАН.
- Мама, а бабуля Дашы жывая?
- Жывая, сынок. Старэнькая яна ўжо. Дзевяноста ёй. І бацька Дашанькі тваёй дадому вярнуўся. Інстытут ён закончыў. І на курсах пабываў. У праўленні ён працуе цяпер. А вечарамі кніжку ён піша. Мемуары запісвае. Гавора, пра аднавяскоўцаў будзе кніжка гэтая. Многа гора, гаворыць, перанеслі яны тут. Так вось хоча ён , сынок, каб аб гэтым другія людзі ведалі. Хто немцаў тых і не бачыў ніколі. Хоча
ён, каб людзі ўсё пра фашыстаў ведалі. Вось у кніжцы той і піша ён пра першы дзень вайны.
- Мама, а сяброўка Дашы жывая?
- Оленька?
- Так.
- Дык вось аб гэтым і піша ён у мемуарах тых сваіх.
Было гэта, сынок, як немцы толькі прыйшлі да нас. Ну, прыйшлі яны без бойкі. Ні ветру, ні дажджу не было ў той час. Па дварах разыйшліся. Дзеткам цукеркі даюць. Голяцца. Коней моюць. Быццам і
вайны ніякой не было. Не злыя яны былі яшчэ, сынок. Авіяцыя іхняя пабамбіць, гарматы з танкамі пастраляюць, а там ужо і яны ідуць. Як на вяселле ішлі. Паесці, пажартаваць і коней напаіць. К поўдню, значыцца, управіліся, а там і парадак наводзіць сталі.
Па хатах раз’ехаліся і распараджэнне павесілі. Каб жыхары, і дзеці, сталее хто, на плошчу прыйшлі. Бо лісты састаўляць будуць. І ад кожнай хаты каб па кураняці і дзесятку яек прынеслі.
Вось і сабраліся мы ўсе ля праўлення, сынок. Узялі немцы куранят і яйкі і гавораць. А Ялена пераводзіць. Яўрэі, маўляў, камуністы і камсамольцы наперад хай выйдуць. А астатнія на мейсцы застаюцца хай.
Ну, яўрэяў, сынок, праміж нас тады ўжо не было. А камсамольцы вось былі. Стаяць яны, а немец зноўку пытае. А Ялена пераводзіць. Перавяла яна, а сама ўжо і тварам пабялела. Воленька ў ёй таксама
камсамолкай была. А немец і ў трэці раз пытае. Вось Ялена зноў перавяла. А ён і гавора: “Што гэта з вамі, мадам?” А сам спіс дастае. Напісаў яму спіс гэты нехта ўжо. Прачытае ён прозвішча адно і жджэ.
А ніхто і па спісу не выходзіць. Ну тут ён яшчэ адно прозвішча прачытаў. “Што, - гавора, - няма паміж вас камсамольцаў? Ці дома засталіся?” А толькі ж тут яны многія былі, сынок. Немцаў мы і
не чакалі ў той час яшчэ. Ніхто і не думаў, што немцы так хутка прыйдуць. А ён ўсё прозвішчы чытае. А потым падыйшоў да Оленькі, і называе ён прозвішча яе. “Гэта дачка ваша?” - “Так, - гаворыць Ялена. - Дачка яна мая”. - “А як жа гэта так. Вы ж немка!” - “А я ёй гаварыла. Але ж не паслухалася яна мяне”.
І асунулася Ялена тут. А Ольга сама выходзіць. І гаворыць яна немцу гэтаму: “Камсамолкпа я. А вы - фашыст. Але ж я вас не баюся”. А Ялена і гэта пераводзіць. Выслухаў ён яе тут і задумаўся. А потым
і гаворыць:“Ну што ж, медхен. Вы па памылцы сюды папаліся. У гэты спіс, значыцца”.А яна яму: “Гэта вы, - гавора, - па памылцы. І вам адсюль уходзіць прыдзецца”. - “Не веру я вам. Вы немка. Прад’явіце
ваш білет камсамольскі!” А яна яму: “Фашыстам не прад’яўляюць білетаў гэтых. Навошта ж ты, мама, просіш яго. Гэта ж фашыст”.
Ну, і зазлаваўся немец тут. Расстраляць, гавора, камсамолку гэтую. А Ялену, аптэкаршу, ў Германію адправіць.
І астатніх яны, сынок, выявілі тут у нас. Козыраў усіх павыдаў. Прайшоў ён па радах і паказаў камсамольцаў нашых. Дзесяць чалавек расстралялі яны ў той дзень. Олю Борман. Колю Каваля. І сястру
яго Зінку. Каценьку прадседацелеву, сяброўкуДашанькі тваёй. Дашу Дэраш. Галубкова Мікалая. І брата малодшага яго, Сяргея. І тваяго вось браціка, сынок, дваюроднага. Ясева Сашу. Што трактарыстам хацеў стаць. І ўспакоіліся ў першы дзень свой.
Пераначавалі і далей пайшлі. Начальства толькі назначылі. Зямлю каб калхозную дзяліць і другія
уставы выконваць…
ЮСУПАЎ.
- Мама… Памятаеце, я вам пра Юсупава пісаў?
- Памятаю, сынок.
- Так ён, мама, таксама загінуў.
- Ведаю я аб гэтым. Мне жонка ягоная лісты перасылала, што з фронта ён ёй пасылаў. Прыязджала
яна да нас. Добры ты таварыш, гавора. І ўсё пра другіх турбуешся. Сам усё спяшаешся зрабіць, што пацяжэй.
Пісаў ён, сынок, як ахову вы нямецкую прайшлі.
І дадому ўжо варачаліся. І як на міну наступіў ён. Юсупаў. І як параніла яго. І вось ты, значыцца, да
нашых усё яго цягнуў. Паўзком ты ўсё цягнуў яго.
І немца ты палоннага таксама прыташчыў. І ён параненым быў. Немец гзты “Пакінь ты мяне, сержант”. Прасіў Юсупаў цябе, сынок. Ужо вельмі патрэбен быў вам цемец той. А ты ўсё не згаджаўся. Раны былі цяжкія ў яго. У немца.
І як ты толькі іх абодзьвух дацягнуў?
- Трэба было, мама. Вось і дацягнуў.
- Канешне, сынок. Удзячны ён таба, Юсупаў, што выратаваў ты яго. Немцы ж на выбух той адразу прыбеглі. І ўбачылі яны, што афіцэр
прапаў у іх. А толькі ж не паспелі яны, сынок.
І немца тога ты таксама дацягнуў.
СЯРГЕЙ КОНАНАЎ.
- А яшчэ, сынок, Сяргей Конанаў з фронту лісты мне дасылаў. Паліна на лісты ягоныя не адказвала. Ад немца дзіця ў яе нарадзілася. Ну, вось і напісала я ліст яму, сынок, што не вінавата яна ні ў чым. Не па добрай волі. А цяпер вось і не ведае, як ёй быць. І хлопчык, пішу я, добры атрымаўся. І назвала яна яго Сяргеем. Сяргей Сяргеевіч цяпер ён у цябе.
І адказаў, сынок, ён мне на ліст мой. Што разумее
ён усё правільна. І ўдзячны мне за паведамленне. І што заспакоіўся ён цяпер. І жонцы напісаў, што любіць ён яе. І хоча бацькам быць хлопчыку гэтаму.
Шлюб яны ж заключылі перад самай вайной. І, ведаеш, Паліна зноў папрыгажэла. І жджэ ўжо мужа сваяго.
Ну, вось вайна закончылася. Усе, хто жывымі засталіся, дадому вяртаюцца. А Сяргея няма. Ну, думае яна, раздумаў, відаць. Не з нашай жа вёскі ён быў, сынок. А яго вёску немцы спалілі. Нікога там жывога не засталося. Вось і напісала тут яна начальству ліст свой. Дзе мой муж, пытае ў ім яна, у лісце тым, Сяргей Конанаў. А ёй і адказваюць. Загінуў ваш муж, грамадзяначка. У Германіі. Пад Прагай. У канцы вайны. І пахаронку мы вам дасылалі. А чаму вы не атрымалі яе, так і не ведаем мы гэтага. Магчыма, яна да вас не дайшла.
Потым, сынок, яны другую пахаронку ёй даслалі. Але ж толькі Паліна зноў нікнуць стала. Любіла яна Сяргея сваяго. Хлопчыка на мужа запісала. І так вось і жыве з ім. Як удава з дзіцём нямецкім. Узрос ён ужо, сынок. У горад паехаў у інстытут паступаць. А што ад немца ён нарадзіўся, так і не ведае ён гэтага. Людзі яму не гавораць аб тым.
- І добра, што не гавораць, мама.
- Канешне. Таму ж як, якая там розніца, якога паходжання ты. Толькі б чалавекам добрым быў. А ён, Сяргей, хлопец выдатны. І бацькам ён сваім ганарыцца, што на фронце ён загінуў у яго. Сяргей Конанаў. Вось як яно павярнулася. Лёс які ў Паліны, сынок.
- Мама, а немец той жывы?
- А хто ж яго ведае. Можа, і жывы. І сваіх дзетак недзе выхоўвае. Усё ад выхавання залежыць, сынок. З маленства яно пачынаецца. Фашыстамі не нараджаюцца.
- І камсамольцамі, мама, таксама.
- Канешне. Другі раз і выхаванне ў яго добрае, а ён ўсё дрэнным расце. Вось і атрымоўваюцца здраднікі тыя тады і паліцаі. Але ж усё, сынок, ад выхавання залежыць. Сумленнасць ад яго. Сур’ёзнасць. Ад кніжак добрых яна. І не дзеля таго вучонасць тая, каб пасаду большую заняць. У правільных людзей яна дзеля таго, каб паболей другім зрабіц добрага.
- Мама, а можа, было б лепей, каб Сяргей ведаў, хто бацька яго?
- І я так думаю, сынок. Але ж Паліна ўсё баіцца. Баіцца яна, што перастане ён паважаць яе. А я ёй і гавару: “Сталы ён ужо. І зразумее ўсё цяпер правільна. А то, гавару, чужы хто скажа, як ты ў вочы яму тады паглядзіш?”
Добра, кажа. Вось хай толькі ў інстытут паступіць. Як і сама я, гавора, не магу таіцца болей. Дагадваецца ён, відаць, аб чым. Змяніўся. У лепшую старану змяніўся. І раней дапамагаў мне, а цяпер так і зрабіць нічога не дае. Усё з рук маіх вырывае. Як бы і
старуха я ўжо зусім.
Так я і думаю, сынок, а не рассказаў ці яму хто, што вось ад немца ён нарадзіўся? Ты як думаеш?
- Не ведаю, мама. Можа, і сказаў. А толькі ж цяжка цяпер яму, калі ведае ён аб гэтым.
- Верна, сынок. Таму ж як ганарыўся ён бацькам сваім. А цяпер вось выходзіць, што бацька ў яго немец.
У нас вось ціха. А там змагаюцца людзі, сынок, усё.
- А што, мама, фашыстаў не перамаглі?
- Перамаглі, сынок, перамаглі. Гэтых перамаглі.
А толькі ж другія на мейсцы іхнем падраслі. Людзі, сынок, паразумнелі. Вось і дасылаюць тыя фашысты недабітых гэтых сюды, дзе народ уздымаецца. А яны ўжо і лютуюць. Прауда ў іх звярыная. Не могуць яны, сынок, іначай. Не спіцца ім, пакульі не заб’юць яны перад сном каго.
ПРОЎ НЕЗАДУМАЎ.
- Цяжка вам, мама, было тут, у аккупацыю?
- Да, было, сынок, цяжка. Але ж надзеі мы не гублялі. І змагаліся мы з імі заўжды.
Клімаўны пляменнік да смерці аднойчы немца напужаў. З маленства ён, Проў, да малявання схільнасць меў. Фігуркі вырэзваў. Карэнні збіраў. Глядзіш на той сучок. а ён яго так паверне, што і не
сучок табе ўжо ён, а Напаліён які. Ці лешы. Таленту ён, сынок, незвычайнага быў. Кніжка ёсць такая. Так ён у ёй, у кніжцы той, у Маскве цяпер працуе. Пра капітал яна і пра рэваншыстаў.
- А гэта хто, мама?
- Рэваншысты?.. Так гэта ж фашысты, сынок. Яны ж усё ў крыўдзе ходзяць, што прагналі мы іх. Ты ж і не ведаеш аб гэтым нічога. А ў нас з імі столькі турбот было! І судзілі мы іх, і разбіралі па ўсялякаму. А яны ўсё ў крыўдзе ходзяць. І быццам бы і не разумеюць
яны нічога. Што ж тут такога, маўляў, дзяўчат вось нашых насільнічаць, ці дзетак забіваць.
- Мама.
- Ну, вось, сынок, слухай. Проў, значыцца, як і ўсе дзеці, бегаў ён усё паміж іх. Паглядаў. Як голяцца яны, як коней моюць. І ўсё маляваў ён эпапею гэтую ваенную. А яны возьмуць малюнак хуткі яго, і вачам сваім не вераць, так ён іх там правільна намаляваў. У імгненне, сынок, чыркане. Глядзіш, немец той і ў поўны рост. І погляд калі ў ім добры, так і на паперцы той такім ён прадстае. Ну, а калі лукавы, ці
драпежны, так вось так табе з малюнка тога і глядзіць ён. Глядзіш на яго, і нічога ў ім няма, акрамя двух-трох рысак, а чалавек увесь тут. Ну, немцы і весяліліся спачатку, што Прохар ім дарункі робіць. Сувеніры падае. А потым, як уставы яны свае выконваць сталі, так Проша і ўставы на паперцы намаляваў. Папера ў яго ўсё роўная была. У музеі яна школьным нашым ляжыць, сынок, зараз. Так і напісана там: “Іскізная папера, на якой піянер Проў Незадумаў ісказіў зверствы нямецкія. За што і лішылі яны яго вачэй”.
- Мама, так як жа ён малюе?
- А малюе, сынок. Талент у ім незвычайны. Не бачыць ён сам, а другія вось бачаць. І малюнкі яго ўсё ваенныя атрымоўваюцца. Мігам ён іх чыркане. А як саб’ецца, так ужо прадоўжыць і не можа. Не бачыць ён, сынок, як яму далей прадаўжаць. Палітсатіра гэта называецца.
Ну, вось, значыцца. Пачалі немцы парадкі свае наводзіць, камуністаў адшукоўваць, камсамольцаў лавіць. А ён і зверствы гэтыя малюе. Глядзяць яны, сынок, на малюнак ягоны хуткі і смяюцца. А смех у іх ужо не той. Звярыны ён цяпер атрымоўваецца. Зубы смяюцца, а вочы шкляныя. А Проў і з вачыма малюе. Глядзіш на яго, чалавек і ўсё. Толькі ж у вопратцы нямецкай. А на твар паглядзіш, ці то воўк на цябе, ці то сабака бешаны вышчырыўся. І ўхмыляецца ён зубамі сваімі. А стараста і гаворыць: “Бандыт ты савецкі. Я, - гавора, - цябе да шэфа завяду. Бальшавік ты чырвоны.”
І заташчыў ён да немца галоўнага яго.
“Ах, так! - немец яму. - Ну што ж. Добры ты хлопчык. А дзе ж бацькі твае?”
“Няма іх, - стараста гавора. - Інструктары яны былі. У райкоме трудзіліся. А ён вось тут, у цёткі жыў”. -“Выходзіць, я табе радзіцель цяпер. І я, значыцца, цябе выхоўваць буду. А як жа цябе зваць, хдопчык?” - “Проў я, - гавора. - Незадумаў”. - “А яка жа ты, Ппроў, мяне намалюеш?” - “А я вас не магу, гаспадзін афіцэр, намаляваць. Не магу я вас намаляваць. Рука ў мяне не рухаецца”. - “Чаму не рухаецца?” - “Пералом”. - “Ах, шкада. А я б хацеў паглядзець, як ты мяне намалюеш. І каб мне малюнак твой спадабаўся, я б бацькам тваім стаў. Бо ты, - гавора, - вундеркінд. Гэта бывае і прамеж мужыкоў. Вельмі шкада! А гэткі ты мне не патрэбен. Без рукі ты не вундеркінд. Ты цяпер, Проша, звычайны маленькі мужык. І прыйдзецца мне цябе забіць”.
А Проша, сынок, глядзіць на яго і ўхмыляецца.
“Што ж ты ўхмыляешся, Проша? Ці ж табе не боязна?” - “Не, - гавора, - не боязна мне, гаспадзін афіцер. Таму як я вас і левай рукой намалюю”. - “Няўжо!” А сам увесь у твары змяніўся. Пабялеў ён, сынок, і ўдарыць хоча. Але ж бачыць, што дзяцей і баб тут сабралося, і слухаюць яны гаворку тую.
“Ну, што ж, Проша, малюй мяне, значыцца”.
І падае ён паперу іскізную яму.
Узяў Проў Іванавіч паперу рукой сваёй і гавора: “А куды ж я яе пакладу. Трымать мне ж яе няма чым”.
“А што ж табе трэба, Проша?” - “Ну, стол. Ці лаўку якую драўляную”.
Тут немец і прынёс стол яму. І стул падае. А каб паперку ветрам не здзьмула, прамакашку кладзе. Прэсс-папьё.
Паклаў, значыцца, Проў паперку пад проэсс-папьё тое, лісточак павыташчыць, чыркане, і Оля Борман у яго атрымоўваецца. “Што ж ты,. Проў, малюеш?Ты ж мяне намаляваць абяцаўся”. - “Пагодзьце маленька, гаспадзін харошы. Я паабвыкну левай рукой маляваць. А потым ужо і ваша чарга падыйдзе. Да і Ольга, - гавора, -таксама немкай была. Але ж вы яе расстралялі. Вось і пераблытаў я, каго мне першым маляваць. Таму, як мне, - гавора, - непрызвычна левай рукой выводзіць рысы вашыя”.
Злуецца немец, сынок, а церпіць. Арыйскую благародзію паказвае. Абяцаўся ж ён перад усёй вёскай выхоўваць Прохара.
Ну і мы стаім, бліжэй падыходзім. Глядзім, а Проў ужо і другіх камсамольцаў малюе. І да вайны ён іх маляваў. А немец глядзіць і ў твары змяняецца. “Пагодзьце, гаспадзін афіцэр, не хвалюйцеся. Вось і
ваша чарга падыйшла. Зараз, - гавора, - я вас маляваць буду”.
Тут немец і выцягнуў зброю з кабуры сваёй. Не чакаў ён ад Прохара нічога добрага ўжо. Убачыла Клімаўна гэта, і як закрычыць. Трымаем мы яе, за сябе хаваем. А ахрана іхняя аўтаматы наводзіць на
нас. Боязна ім стала за афіцэра сваяго. Дагадваюцца яны, што гаворка сур’ёзная ідзе паміж ім і Прохарам нашым. А аб чым гаворка, так і неведаюць яны.
“Ну, значыцца, цяпер ваша чарга”. І пайшоў ён, сынок, крэмзы на паперцы выводзіць. Доўга вадзіў. Стараўся ўсё. Памалюе, прамакашку здзвіне, паглядзіць, і зноў малюе. Немцы ўжо на мейсцы не стаяць. Цярпенне ў іх закончылася. А Проша ўсё не спяшаецца лёс свой вырашаць.А потым падымае ён галаву і кладзе аловак на лаўку. Але ж не дае ён лісток той немцу, а бабам ён яго перадае. “Спадобіцца вам, гаспадзін, малюнак мой. Тут я ў ім вашы надзеі выразіў”. Вось
бабы і суюць адна адной лісток гэты. І, бачу я, вочы ў іх спалоханыя. А там і мне перадалі. Стаю я, абамлела. І тут нэрвы ў яго не вытрымалі. І схапіў ён у мяне лісток той. І смяяцца стаў.
- Мама…
- Смяяўся ён, сынок, смяяўся, а там і розум ў ім пахіснуўся. І давай ён страляць па нас. І ў мяне папаў. А далей я не бачыла нічога. Бабы мне аб гэтым рассказвалі потым, як над Прошаю ён здекваўся. І сам Прохар мне рассказваў аб гэтым, як падлячыўся трохі. У нас ён ляжаў, сынок, пасля малявання тога. Сказала я бабам: “Параненая я. Так вы ўжо, гавару, і за ім тут прыглядзіце”.
- Мама.
- Ну вось, сынок. Немец той правільна там намяляваным быў. Стаіць там немец, сынок, значыцца. А Фюлер іхні крыж яму прыкалвае. А пад нагамі ў іх камсамольцы ляжаць. І Прохар прамеж другімі. А Гітлер як бы гавора немцу гэнаму: “Гот міт унс”.“Бог з імі, з камсамольцамі”. З роту ў яго вылятае. А пасля таго, сынок, фелшэр да нас прыходзіў. Бвццам вады папіць. І гавора ён мне: “Васер прыйшоў папіць. гаспадыня. Захварэлі вы?” - “Да, кажу. Параненая я. Ля праўленя тога. У момант малявальны гэты”. - “Іх вайс, - гавора. - Іх вайс. А дзе ж Проша Іванавіч. Лячэнне яму патрэбна. Вы не палохайцеся, Марфа Цярэнцьеўна. Я немец. Але ж я не фашыст. Не магу я вам сказаць, хто мяне прыслаў. Але ж толькі ведаю я, што Проў Іванаыіч тут. Загад ў мяне такі”.
А ад каго загад, так і не сказаў ён тады нам. Не можа, бачу я, гэткі чалавек Прошу забіць.
Пад стрэхай, гавару, ён. Проў Іванавіч. Герой наш піянрескі.
І ведаеш, сынок, добрым немец аказаўся той. Прыходзіў ён вечарамі да нас, як немцаў паменьш на сяле было. А потым і ўехаў. І не развітаўся з намі. Проша яго па сёняшні дзень шукае. Відавочцаў
ён адшукоўвае. За мір яны, сынок, змагаюцца. І да нас вось заяжджаў. Па гераічных мейсцах гэтыж. А яныж усё немцы маладыя, дэлегаты тыя. Што з Прошаю прыязджалі.
Калі ён уязджаў, на памяць мне партрэцік твой намаляваў. Малюначак зрабіў.
- А дзе ён, мама?
- А ты глянь, сынок. Бачыш, на шафе ён стаіць.
- Гэта я, мама?
- Ты. Хто ж яшчэ.
- Так не падобны на мяне ён. Партрэцік, мама, гэты.
- Чаму ж, сынок, непадобны. Падобны. Падобны ён. Толькі ж памаладзей ты тут. Ужо колькі ж гадоў прайшло, як бачыў ён цябе. І то маляваць не хацеў. Не палучыцца, гавора, у мяне, Марфа
Цярэнцьеўна. Не бачу я цяпер нічога. І памятаю я ўжо дрэнна сына вашага. Таму як бачыў я яго толькі да вайны. А я і гавару яму:
“А ты не палохайся, Проша. Атрымаецца ў цябе”.
І атрымалася, сынок. Праўда?
- Так, мама.
- Ну, вось. Прызнаў ты сябе. Ну і дзякуй богу. Таму як многія прызнаюць цябе ў ім, сынок. Толькі ж пра Прошу я ім параскажу спачатку, а потым ужо і апазнаюць яны цябе… Апазнаюць…
У СНЕ.
- Ты ведаеш, сынок. У сне я ўчора сустрэлася з табой. Сяджу я быццам на вакзале і чакаю. У дарогу я сабралася. І вось кніжачка гэтая пры мне. Алёнкіна. І малюнак твой. І чамадан. А што ў чамадане тым,
так я як быццам і не ведаю. І мыслю я сабе ў сне, што перадаць мне яго трэба. Чамадан той. А каму перадаць?.. Памятую я, што апазнаць змагу чалавека тога…
- Каго, мама?..
- Так цябе ж, сынок. Каго ж яшчэ. Вось і думаю я: а змагу ці я цяпер апазнаць цябе? Ужо колькі гадоў прайшло, як не бачыліся мы з табой. Толькі ж вось на фатакартачцы гэтай. І вось на малюначку тым, што ў руцэ я трымаю. А як жа, думаю я, перадам табе яго, чамадан той? Цягнікі ўсё мітусяцца, сынок. І не спыняюцца яны. І грукацяць коламі. І ведаю я, што ты павінен праязджаць. Памятаю я, сынок, што прысніўся ты мне быццам і паведаміў пра паездку вашу гэтую. Як пісаў ты мне з фронта шчэ аб гэтым.. Ну, думаю, а не начыталася ці ты, баба, лістоў старых. А цяпер вось і сядзіш на вакзале пустынным, і жджэш не ведама што. Не, думаю, не можа быць такога. Не зусім жа я з розуму зляцела, каб не помніць, што абяцаў ты мне паездку вашу стратэгічную гэтую. І чамадан навошта б я цягнула сюды старая. Не, думаю, прыедзеш ты.
Ну, сяджуя я. А цягнікі мітусяцца ўсё. А потым,
бачу я, а адзін не спяшаецца. І гэтак коламі да станцыі падыходзіць. Вось, думаю, прыпыніцца ён. Не пройдзе міма, паравоз той з вагонамі. А калі пройдзе? І я цябе не апазнаю ў суталачцы вагоннай? Дай, думаю, я ў чамадан зазірну. А што, як у чамадане тым і рашэнне ўсяму?.. І толькі я, сынок, чамадан адчыніла.
- Мама, - чую. Голас быццам і не твой, а зразумела я, што крычыш ты. Таму як, каму ж яшчэ мяне мамай зваць. А ты ўсё крычыш. Гляджу я вакол, пра чамадан і забылася. А вагонам тым і канца няма. А на станцыі ні душы. А што, думаю, як гэта і ёсць той паравоз, у якім вас перавозяць?.. А як жа, думаю я, перавозіць вас? Вось і паняла я, сынок, чаму вас зачыненнымі вязуць. І вагонаў, бачу я, куды ты не глянь, канца ім няма. А каб не вас перавозіць, так навошта ж вагонаў столькі? Таму як, каго ты не перавазі, сынок, калі не вас, вагонаў куды меньш будзе. А ты ўсё крычыш. І ўсё, які б вагон не праходзіў, ты ўім знаходзішся. Ну і зараўла я. Раву, а мне хтосці і гавора:
- Ты што ж, Цярэнцьеўна? Не аднаго тваяго вязуць. Чаго ўжо тут раўті. Слязьмі гору не паможаш.
Паглядзела я, а на пяроне, сынок, баб нашых! У каго таксама з фронту не вярнуліся. А суседка мая, Меланья, глядзіць на мяне з укорам як бы, і гавора:
- Ты чаго ж, суседка? Зусім з розуму зляцела. Навошта ж яму чамадан твой. Што ён ў яго класці будзе? Мо, толькі сам ляжа. Так ён і сам не ведае, дзе ён ляжыць.
І глядзяць на мяне бабы, сынок. Вось і ў спрэчку я ўвайшла.
- Як жа, - гавару, - ён не ведае. Таму і заве ён мяне, што ведае ён больш чым я. Гэта я не ведаю.
А яны мне, сынок:
- Дурная ты баба. Як жа ён можа цябе пазваць. Ён жа мёртвы. Падумай ты галавой сваёй. Чым ён пазаве цябе? Голасу ў яго цяпер няма.
А я ўпёрлася на сваім:
- Ёсць, - гавару, - голас у яго.
Не хачу я ўступіць ім.
- Самі вы, - гавару, - бабы бязмозглыя. Ці ж вы пабачыць дзяцей сваіх не хочаце? Чаго ж вы сюды прыйшлі? Смяяцца? Ну так і ідзіце ў лес. Там і грыбы вашыя. Але ж і кошыкаў вы не маеце пры сабе. А, мо, вы так гуляеце? Работы, - гавару, - мо, перарабілі ўсе? А не родзічаў ці вы прыйшлі сустракаць? Не маскоўскага ці чакаеце вы, бабы?
Ну, сынок, не ўступіла я ім. Бачу я, бабы мае і паабмяклі. Сорамна ім стала, што не вераць яны мне, што голас я твой чую.
А вагонам тым, сынок, і канца няма. І скражэчуць яны коламі. І ўжо, кажысь, не адзін ты крычыш. Бабы, гляжду я, таксама прыслухоўвацца сталі. І бачу я, што і яны ўжо чуюць голас твой. А цягнік як заскрыпіць коламі, і зусім спыніўся ён. Ну, бабы тут і ў канец ашалелі. Ужо кожная з іх цяпер голас той чуе. І дзе ж ты яго, сынок, не пачуеш, калі ты маці. І шкада мне стала баб. Бачу я, не па злабе яны
на мяне кідаліся. А ад агіды. Што дзеці іх больш ніколі жывымі не будуць. “Эх, бабы! З погляду вы ўсё неадукаваныя. Стомленныя вы з погляду. А каб не вайна”.
Падумала я так, сынок, і глядхжу на баб. А яны як кінуцца да вагонаў тых. І давай яны вагоны гэтыя адчыняць. І толькі яны вагоны, сынок, адчынілі, як, бачу я, а цягнік зноў коламі загрукатаў. І ў шлях ён
свой далейшы адправіўся. Бягуць бабы, крычаць. А з вагонаў, сынок, сыны іхнія і браты. І, гляджу я, а ты паміж другіх. І хачу я да цябе падыйсці. Але ж чамадан я ўжо і падняць не магу. А цягнік усё хутчэй. Крычаць бабы, падаюць. Дагнаць спяшаюцца паравоз з вагонамі. Гляджу я на цябе, сынок, і прашу быццам.
- Сынок! Скажы мне слова ласкавае!..
А ты крычыш мне нешта. Бачу я. Але ж нічога пачуць не магу. А потым не вытрымала я і сама закрычала:
- Не чую я цябе, сынок!
А ты ціха так. Але ж на гэты раз я ўжо пачула цябе:
- Мама, - кажаш, - я прыйду.
- А калі ж, сынок?!..
- Хутка, мама…
Вось і прыйшоў ты. Вытрымаў слова сваё…
Стрымаў…
ГРЫША ЛІСОЎСКІ.
- Мама.
- Што, ласкавы?
- І я вас у сне бачыў. Мне ўсё здаецца, што вярнуўся я дадому. Быццам гэта сон які. Бо я ж хварэў у дзяцінстве. І чудзілася мне ў сне, мама, нешта страшнае. А вы будзілі мяне. А цяпер вось і не будзіць мяне ніхто. Не патрэбен нікому я больш.
- Ну што ты, сынок! А мне? А Алёнцы? Ці ж гэта можна так думаць? Ты ж ведаеш, каб не вайна, мы бы і хату новую паставілі. Памятаеш, бацька хацеў лес купіць у Венькі-цыгана. У раён ён
пераязджаў тады, Венька.
- Да, мама.
- Ну вось…Так немцы забілі яго. А ў яго ж сын быў. Вось і застаўся ён адзін.
- Як жа адзін, мама? А маці яго?
- Валька?.. Якая ж яна яму маці. Тутэйшая яна. А ён, сынок, Грыша, з Венькай з табару да іх прыбіўся. Жонка ў яго памерла там. Вось і пакінуў ён табар, і цыганіць не стаў. З Валькай зыйшоўся. А яна ўжо адна была. Ну вось Грыша і быў ёй як бы сынам. Але ж які ён ёй сын. Яна ж і не любіла яго. І не глядзела нават. З нацыстамі яна тут, сынок, звязалася. Усё патэфон з імі свой круціла. Здаровая яна была. Так яна ж парадак у хаце свой завяла.Чаргу ўстроіла. А Грыша зусім без прыгляду застаўся. І раней яна яго не любіла. А цяпер… Ну, а ён жа што?... Колькі ж яму, сынок, гадоў было? І ўсё гэта на вачах
ягоных. Калі, значыцца, яна патэфон свой накруціць, і раніцой ужо ляжыць голая, так ён у хаце прыбіраецца. І вось як рассолу там падаць у пасцель, ці яшчэ чаго, так яна Грышу кліча. А немцы ходзяць
да яе і днём, і ўначы. А яна ўжо і не ўстае. Грыша сам прымае іх. І паліто ён іхнія здыме, і грошы возьме. А як трэба, так і лямпу прыгасіць. Біла яна яго, сынок, як цвярозай была. Дрэнна ёй цвярозай было, не весела. А потым у баню яна да іх пайшла. Ну і задыхнулася там. А, мо, і так, ад сеянсаў тых скончылася. Пяць часоў
яна там з імі прабыла. Не хапіла ёй на даму, відаць, немцаў па чарзе патэфоннай гэтай.
А Грыша, сынок, у прошлым леце да нас прыязджаў. Артыстам ён стаў цяпер апярэтавым. Тэатр такі ёсць. Так ён у тэатры тым служыць. Ну і жвавы ж ён хлопец зараз, сынок! Душа ў ім цыганская.
Як пачне плясаць, так быццам і не Грыша Лісоўскі табе, а другі які артыст апярэтавы. І ўсё гэта ён не па-нашаму вырабляе. Вочы ў ім гараць. А рукі так усё нешта незразумелае робяць. Душа, гавора, у мяне,
Марфа Цярэнцьеўна. Але ж няма каму яе аддаць. Не зразумеюць мяне людзі.
І смяецца. А я ўсё думаю, сынок, няшчасны ты Грыша. І ўздыхаеш усё, і танцуеш.
Самагонкі бы мне, гавора. Пьяніца я. Артыст.
А я гляджу на яго, сынок, і дзяцінства ўсё ягонае ўспамінаю. І думаю я сабе. Ці ж такое выхаванне павінна ў чалавека быць? Адкуль жа, думаю я, не пьяніцай яму стаць, калі і так ён без бацькоў у дамах усялякіх і ў іншых мейсцах апярэтавых выхоўваўся. А, глядзі ж ты, артыстам стаў. У тэатры на пасадзе працуе.
Вось, бачыш, гавару я, Ваня, як жыццё ў Грышы склалася. Не добрае яно ў яго. Цыганскае. Вось у Машы, гавару, таксама лёс цяжкі. Але ж задаволена яна, Маша, лёсам сваім. Дабілася яна ў жыцці ўсяго.
І шчасліва цяпер. Вось як, сынок, здарылася… Руку яна ледзь не згубіла ў вайну…
МАША КАРАТАЕВА.
- А што ў яе з рукой, мама?
- А як жа. Параненая яна. І адмарожанная. Перад вайной у лазарэце яна працавала. Памятаеш? На курсы ўсё бегала. Асавіахім заканчвала.Усё ўрачом стаць хацела. Сястрою мядзічаскай. А там і
пайшла на работу да іх. Ну, і бінты брала, сынок, у іх. І медзікаменты. А бацька яе бінты тыя да партызан перасылаў. А потым падазронасць ён у іх вызваў. Спалохаўся, відаць, пры выхадзе. А як абшукалі яго, так і бінты знайшлі. Вось і пасадзілі іх з Машай у камеры розныя. Каб не згаварыліся яны аб чым. Сядзяць яны, сынок, і чакаюць. Бо ведаюць яны, што немцы не адпусцяць проста так. Не адпушчалі яны, сынок, і на той свет людзей без мучэнняў. А Маша многае ведала. Ягор, так ён паручэнні толькі выконваў. А Маша, яна ж яшчэ і ў падпольшчыках лічылась. І пабаялася яна слабасці сваёй. І ўнесла на дапросе
булаўку тую, что паперы прыкалвае.
- Скрэпку, мама?
- Так, сынок, скрэпку.
- Ну вось… Пыталі яны яе. І ўсё сустрэчы наладжвалі з бацькам. А потым і гавораць:
- Памёр бацька твой, Маша.
І мёртвага яго ёй паказваюць.. І табе, гавораць, такое будзе. А толькі ж сэрца ў цябе падужэй, вось і пратрымаешся ты падолей пад здзекамі нашымі.
А яна, сынок, маўчыць. І тут яны спіс ёй падаюць. Вось ў беспрытомнасцт, гавораць, ты і прагаварылася. І прозвішчы чытаюць, што бацька яе і не ведаў ніколі.
- Ну что ж. Бачыш справа якая. А мы табе судзельнічанне прапануем. Каб павыдаць іх па спіску гэтаму.
Вось тут і парашыла яна, сынок. І прымяніла булаўку тую. Вену яна сабе пракалола. І кроў усю выпусціла. Але ж не паспела яна. Убачылі немцы, што паміраць яна сабралася, і выратавалі яе. Відаць, многа ведала яна, калі вось смерць такую прыняць захацела.
- Ты, - гавораць, - нам, Маша, яўкі павыдай, а мы ўжо цябе ў Германію адправім. І будзеш ты там на ўрача вучыцца. А не згадзішся, мы цябе далей дапрашваць станем. Але ж цяпер мы гэта зробім пад назіраннем. І памерці мы табе не дадзім. Так вось згаджайся на ўмовах нашых.
Падумала тут яна, сынок, над умовамі гэтымі, і згадзілася. Падпіску ім усялякую дае. А сама сабе думае. Мне бы толькі памерці магчымасць якую. Так я і памру. На іншае яна, сынок, і не разлічвала ў той час. Ну, не ведаю, паверылі ёй немцы ці не. Але ж і ў іх другога выйсця таксама не было. Вось і гавора яна ім: “Тут сувязі ў горадзе панарушаны. Як ведаюць ужо падпольшчыкі тыя, што ў гестапо я сяджу. А дзеля налажвання сувязяў у вёску ехаць трэба”.
А калі не падпішу я, думае, і ў беспрытомнасці адрасы явачныя павыдам, так каму ж ад упартасці маёй карысць будзе? Лепей па памылцы мне здрадніцай лічыцца, а толькі б добрых людзей не
пагубіць. Правільна яна рассудзіла, сынок?
- Так, мама, правільна.
- Ну вось. А калі, думае, памру я, хай лепей клянуць мяне таварышы мае, толькі б жывыя яны засталіся. А цяпер, гавора, мне ў маю вёску ехаць трэба. Трох паліцаеў давайце мне. І каб пераапранутыя былі. І цялегу. Быццам на папутнай я еду. І ніякіх аўтаматаў. Рэвольверы хай бяруць.
Вось і вывезлі яны, сынок, яе на машыне зачыненай. А там і пасадзілі ў тялегу з паліцаямі. Але ж, відаць, адзін з іх немцам быў. Не вельмі ён па-руску размаўляў. І павезлі ў вёску да нас. А тут
сустрэчу прыгатовілі. Пахаваліся па кустах і ў лагчыне паліцаі тыя, і за цялегай назіраюць. А Маша ў развілцы тут, ля ракі, і гавора ім раптам:
- Выйду я вось тут. Адна я далей прайдуся. А вы, - гавора, - па дарозе язджайце. Сюды я, да берага, падыйду. Улоўка ў нас такая. Як небяспечнасць, так да берага падыйсці трэба. Не ўпэўненная я як бы, што не сочаць за мной немцы. І аб тым вось папярэдзіць павінна. Сюды паперш падыйду я, а там ужо і ў вёску паедзем.
- А як жа мы?
- А вы язджайце.
Ну і пайшла яна да бярозы, сынок. А ў паліцаяў, канешне, таксама інструкцыя была. Каб назад варочацца калі што. Але ж тут нічога падазронага і не было.
А ўжо снежань быў. І вада ў рэчцы падмерзла. Лядок пакрываў рэчку тую, сынок. Вось Марыя з берага таго і кінулася ў раку. Тыя, што на возе, умомант зразумелі, што з жыццем яна сваім растацца захацела. А толькі ж загада ў іх такога не было. А загад быў у іх, сынок, не адпушчаць яе нават і мёртвую. А Маша і сама здзіўляецца. Бо, бачыць яна, што не ўтанула, а плыве сабе да берага другога. Лёд нетрывалым аказаўся. І крышыцца ён пад рукамі ў яе. Глядзіць яна, а ўжо і паліцаі з лесу бягуць. І з цялегі адзін паліцай ў ваду лезе. Плыве яна з паліцаем тым па рацэ сцюдзёнай, хто каго хутчэй. А толькі ж Маша ўжо да другога берага падплывае. А тыя, што на беразе засталіся, пачалі страляць у яе.
І папалі, сынок, яны ў ручку ёй. А як ранілі, глыбей
яна нырнула. Немец, што за ёй плыве, не страляць, крычыць. Жывою яе браць трэба. На мост бяжыце. А да маста, сынок, метраў сто. Да і не выплывае яна ўжо. Забілі, думаюць.
Але ж не загінула яна, сынок, тады. І незаўважыла яна, што паранілі яе. Проста, як пачула стрэлы, так і пайшла ў глыб. Плыве яна пад вадой сцюдзёнай. Сама на сябе здзіўляецца. Ці выплываць мне, думае, ці не? А што, калі не заб’юць яны мяне і зноў арыштуюць?
І толькі яна так падумала, як ўжо і бераг пад нагамі. Ну, а калі, думае, выплыву я і на бераг выйду, так яны ж мяне зловяць зноў. І рашыла яна, сынок, тут паміраць. Легла на спіну і жджэ. Дай, думае, я ў неба перад смерццю пагляджу.
А здарылася, сынок, так, што паветра пад ільдом аказалася. І стаіць яно там ля берага над вадой. Як яно трапіло туды, яна і сама па сёняшні дзень не ведае. Але ж лёд над вадой быў. А паміж ім і вадой паветра засталося. Вось і дыхае яна паветрам тым падводным. Ну, думае, Маша, табе і памерці не ўдаецца, як і ўтануць ты не можаш ніяк. А, мо, табе суджана жыць яшчэ?А калі так, дай-ка я, дзеўка, паспрабую пачакаць. І як пакінуць яны мяне, так і выйду я на бераг.
Вось і пратрымалась яна там, сынок. А потым і зусім месяц загарэўся ў небе.
Бачыш, лёс які бывае. Чалавек аб адной толькі смерці марыў, а смерць яго і не заўважыла.
І тут яна і ўбачыла рану сваю. І кроў усю вопратку ў ёй прапітала.
Ну, а як пайшлі яны, паліцаі тыя, лёд яна тонкі паламала, і на бераг выйшла. І тут яна і ўбачыла рану сваю.
Ідзе яна па лесе сабе. І сама на сябе здзіўляецца. І зразумець яна не можа ніяк, як жа на гэтую пару я яшчэ жывая. І адкуль у мяне, думае, сілы тыя бяруцца.
А як прыйшла, сынок, да партызанаў яна, так і пакінулі яе сілы гэтыя.
Вось як з Машай здарылася.
Ну, а руку ёй параненую урачы залячылі.
А як ёй палягчала, у Маскву яе пераправілі.
Вось як, сынок, здарылася з Машай.
- Ці ж гэта, мама, шчаслівы лёс?
- Ну вось. Слухай, сынок, далей.
Падлячылі яе ў шпіталі маскоўскім, і ў ім яна і засталася сястрою мядзічаскай. І ўсю вайну там прапрацавала.
І, ведаенш, прыязджае да нас яна пасля вайны. Гляджу я, дзеўка змянілася. Быццам Маша і не Маша ўжо. Бачу я, Масква на яе паўплывала.
- А дзе ж ты там, Марыя? - пытаю.
- У мядзічаскім, - гавора, - вучуся я, Марфа Цярэнцьеўна.
- А ты што ж, на пенсіі па руцэ, ці як?
- Да, - гавора, - на пенсіі я і на стыпендыі.
- А што ж ты, стыпендый гэты, за што палучаеш?
- Гэта, - гавора, -мне на існаванне даюць, Марфа Цярэнцьеўна. Каб вучыцца лягчэй было.
- Так гэта ж і добра, - гавару, - як за вучобу яшчэ і грошы даюць. На грошы, - гавару, - купіць і вопратку можна ў горадзе.
- Няма, Марфа Цярэнцьеўна, цяпер у Маскве вопраткі. Вось, бачыце, у ваенным я хаджу.
- А табе, - гавару, - да твару, Маша, спадніца, значыцца, і скураны ланцужок. А муж у цябе, - пытаю, - ёсць там?
- Няма, - гавора. - Я, - гавора, - усё сваё пры сабе нашу.
- Як пры сабе? Ці ж і жыць табе недзе там?
- Не, гэта я так. Не ў літаральным сэнсе сказала. Выраження такая.
А якая, сынок, выражэння, так і не сказала нам яна.
- А як жа ты, Маша, урачом будзеш, - гавару, - без рукі вось.
- А я, - гавора, - Марфа Цярэнцьеўна, дзіцячым урачом буду. Дыягнасы буду ставіць я.
- А як жа ты адна ўсё? Табе ж ужо трыдцаць гадоў хутка? Няўжо ж, - гавару, - там, у Маскве, і мужчынаў добрых не засталося.
- Ёсць, - гавора, - Марфа Цярэнцьеўна, мужчыны ў Маскве. А толькі ж мне вучыцца трэба. Паспею я мужа сабе завесці.
Вось так, сынок, і ўехала яна у Маскву.
Ну, думаю, баба яна ладная. Але ж засядзіцца ў дзеўках, і застанецца адна назаўжды.
Толькі ж памылілася я, сынок. Скончыла яна
вучобу сваю і замуж выйшла. А летась да нас з мужам прыязджала. Больш месяца ў нас гасціла. Падарункаў два чамаданы прывезла. Муж у ёй там прафесарам служыць. Па замежжам ўсё раз’язджае ён з дакладамі сваімі. Добры чалавек ён, сынок. Урач. Адных шляпаў Алёнцы пяць штук падараваў. І дзеткі ў іх добрыя. Паслухмяныя дзеткі, сынок.
А ўчора ліст я ад яе палучыла. І, ведаеш, піша яна мне, што можаце павіншаваць мяне, Марфа Цярэнцьеўна. Я сёння, кажа, вышэйшы экзамен вытрымала. Я ўжо цяпер доктар мядзічаскіх навук. І
ў доме ў нас гоман стаіць. А я вось вас, Марфа Цярэнцьеўна, успомніла ў хвіліну гэтую. І села я рассказаць вам пра радасць маю. П’яная я. І вам я шчасця жадаю і доўгіх гадоў жыцця вашага. А калі збярэцеся, так і ў госці да нас у Маскву прыязджайце. Пагасціце. Не крыўдзіцеся на мяне, але ж і грошай я вам на дарогу высылаю. Таму як муж мой вялікія грошы зарабляе. І навошта яму такія грошы даюць, так я, гавора, і не ведаю.
Вось, сынок, лёс у Машы які. Шчасліва яна. Бачу я гэта. Ну і дзякуй Богу. Заслугоўвае шчасця яна сваяго. І маці яе ў Маскву едзе. Усё не хацела. Палохалася.
- Развядзецца з табой муж маскоўскі гэты. Модна там, у Маскве, разводзіцца прамеж вучоных. А куды ж мы з табой у такім разе?
А яна ёй, сынок:
- Так я ж урач, мама.
- Ну і што, што ты ўрач? А толькі ж спачатку ты баба. І я вось старуха. А куды мы з табой без зямлі?
А зараз вось, сынок, Маша зноў дзіця нараджаць будзе. Няньчыць яна яго будзе там. Дапамагаць дочцы сваёй выхоўваць дзяцей будзе.
Піша яна ёй, што па тэатрах мы, мама, з табой хадзіць будзем. А якое ж ёй па тэатрах хадзіць! Усё жыццё не хадзіла, а цяпер вось хадзі.
Вось як Маша на сваім настаяла. І дзяцей яна нараджаць не забылася, і навукі ўсе прайшла. Паеду я да яе. Пагасцю. І ў маўзалей зайду. На Ўладзіміра Ільіча пагляджу.
- І я, мама, быў у маўзалеі.
- Ну вось і я пабываю, сынок. Усе мы паглядзім на яно...
- Мама…
- Што, радзімы?..
- Расскажыце яшчэ аб чымсці. Расскажыце пра аднавяскоўцаў.
- Пра аднавяскоўцаў… Аднавяскоўцаў, сынок, унас ужо і не засталося. Усё новыя аднавяскоўцы цяпер. І каго ты не вазьмі з старых, так адно ж гора і рассказваць. Вайна, яна ж нікога не абыйшла. Вось і Мальвіну ўзяць. Прыгажуню нашу. Памятаеш ты яе, сынок?
- Да, мама.
- Ну вось…
МАЛЬВІНА.
- Муж у яе героем вараціўся. Фёдар Ланавы таксама герой. І Ваня вось жывы прыйшоў. Ну і з Мальвінай быццам нічога не здарылася.А толькі ж быццам гэта. А ў самой справе многае было тут.
У партызанах яна спачатку была. А перад зімой у сяло варацілася. Цяжка ёй стала там. Холадна. А дзеўка яна прыкметная была. Не абыйдзеш такую. Але ж да яе і не падыходзіў ніхто. Бо вельмі сур’ёзнай была яна ў пытаннях гэтых. Нават немцы не чапляліся яе. Як бы і ні пры чым тут ёй акупацыя нямецкая. І прамеж немцаў гаворка ішла, што з галоўным яна іхнім амуры завяла. А праміж нас, баб, свае плёткі
былі. Быццам, думалі мы, падасланая партызанамі яна. Кантакты заводзіць. Вось і была яна, сынок, праміж двух думак, як праміж двух соснаў. Стараста часам пытае ўсё:
- А каму ты служыш, Мальвіна? Немцам ці партызанам?
- А нікому, - гавора, - не служу я, гаспадзін ты стараста наш. Сабе я служу.
І смяецца. Хто ж яшчэ так смяяцца мог. Ну вось
і хадзіла яна незразумелая ўсё. І да немца зойдзе парой. Да галоўнага тога. А немец той, сынок, у тую часіну
новы ў нас быў. Не франтавы і не карацельны. А так проста. Праміж тым і гэтым. Гаспрадарчы немец быў. Глядзеў ён усё на жыццё наша. Прапаноўваў, каб парадак мы навялі. І да вясны рыхтаваліся каб.
Загад ад фюлера, маўляў, што як надыдзе вясна, так ураджай добры пасеяць трэба. Заахвочваў ён нас, сынок.
Вось Мальвіна і жыла сабе смеючысь. А галоўны гэты, гаспадарчы, ужо вельмі ён прымячаў, дзе да што ляжыць, і што да чаго прымяніць можна. Вопратка на ім ўсё смешная была. Капялюш с пяром і штаны скураныя. А замест паліто ён курткі насіў. Тлусты ён быў, сынок. Зямлю гэтую яму сам фюлер падараваў. Вось і прыехаў ён паглядзець на зямлю сваю і надвор’е нашае праверыць. Так Мальвіна, сынок, і даўхмылялася яму. Дасмяялася яна. Пакуль гадалі мы
аб ёй, немец гэты і прыказаў ёй, каб явілася ў школу, дзе распалажыўся ён на зіму. Ну яна і пайшла. Куды ж ты дзенешся. А ён і гавора:
- Я памешчык ваш. Гаспадар новы. А ты цяпер мне прыслужваць будзеш.
- Не хачу я прыслужваць. І не буду. І пайшоў ты,
куды трэба.
І смяецца. Паказвае, што не спалохалася яна
немца гэтага. А ён, сынок, па-руску гаварыў.
- Ну што ж. Як хочаш, - гавора, - Мальвіна. А захочаш, так сама прыходзь.
Відаць, перш за нас зразумеў ён, што са спалоху сябе яна так паводзіць. Так навошта ж яму, думае, злавацца на яе, калі ўсё гэта дзеля віду. А на самой справе слабая яна. А ад слабасці сваёй на ўсё і гатовая.
- Ну што ж. Як хочаш, - гавора. - А надумаеш, так зноўку прыходзь. Чакаць я цябе заўжды буду. А хочаш, гаспадыней будзеш маёй.
І як ёй тут быць? І сказаць ёй няма чаго на словы гэтыя лукавыя. І смяяцца ёй ўраз расхацелася. Бачыць яна, што разумее ён душу ў ёй. А там зноў ён за ёю пасылае. Сумна, маўляў, аднаму. І няма з кім
пагаварыць. Няма другой разумнай бабы на сяле. І куды ёй?.. У партызаны? Так і не возьмуць больш. І да немца ісці не хочацца. Але ж вось нічога ён і не просіць. Пусцячок які. Зайсці пагаварыць.
Вось і хадзіла яна да яго, сынок, усю зіму. А там
сталі мы заўважаць, пуза ў яе расце.
- Відаць, пацяжэла ты, - гаворым, - ад смеху, Мальвіна?
- Аб чым вы, бабы? Не разумею я вас.
- Відаць, - гаворым, - ты памешчацай нашай будеш?
- Глупствы вы гаворыце. Печкі я там палю. А вы б не падчыніліся, каб вам павялелі? Так што ж вы ад мяне хочаце.
- Ну-ну, давай, - гаворым, - палі, значыцца, печкі свае.
А там, глядзім мы, а пуза ў яе не стала. І тут такое пачалося, што мы і забыліся на гісторыю тую Мальвініну.
А як нашы прыйшлі, і Ваня дадому вярнуўся, тут і раскрылася яна, сынок, гісторыя гэтая. І выйшла яна наружу.
Прыехаў, значыцца, Іван да Мальвіны сваёй. І жывуць яны дружна да весела. Ване ж апека ўсялякая патрэбна цяпер. Паранены ён. І з канфузіей.. І не работнік ужо. А толькі ж жывуць яны, сынок,
добра. Грошай ён шмат мае. І за ордэны яму даюць, і за медалі, і за канфузію. А пра гісторыю Мальвініну гэтую, так яму ж ніхто і не рассказвае. І не ведаюць людзі нічога дакладна аб тым. Усякае было ў аккупацыю. І не такое бывала. Вайна яна не пыталася, як ты жыць хочаш. Сама яна ўсё дыктавала ўмовы свае.
Год жывуць, сынок. Другі пайшоў. І трэці ўжо. А дзяцей у іх няма. Вось і піць Ваня стаў. Не можа, думае, Мальвіна дзяцей нарадзіць. А пад хмяльком і пажаліўся ён Сцёпку Крывародаву, пьяніцу даваеннаму нашаму.
Выпілі яны, сынок. І гавора Іван яму:
- Нешчаслівы я, Сцёпа. Жонка ў мяне бясплодная. Прыгожая яна. А што з прыгажосці той, калі дзяцей яна нараджаць не можа.
А Сцёпа яму:
- Як не можа. Можа. Каб не магла, то не панесла
б яна ад гэтага…
- Ад чаго, ад гэтага?..
- Ну як жа. Ад гэтага… Ад тлустага…
- Ад якога тлустага?
- Ну, ад тлустага.
Пагаварылі яны так, сынок, і зноў піць сталі. Так і не разабраліся ні ў чым.
Але ж толькі, як выспаўся Іван, так і ўспомніў ён гамонку смутную тую. І гавора ён Мальвіне сваёй:
- Чуеш, Мальвіна! Прыснілася мне, што цяжарная ты ўжо. Але ж не ад мяне, а ад тлустага нейкага.
Ну, сынок, Мальвіне тут ураз дрэнна сталася. Рассказалі, думае, людзі яму ўсё. І вось маўчаў ён усе гады. А цяпер вось і высказаў сябе.
- Даруй, Ваня, мяне - гавора яна. - Вінаватая я перад табой. Як і няма дзяцей у нас адтаго, што аборт я зрабіла ад немца тлустага. Урачы сказалі мне, што не будзе ў вас дзяцей болей. Не адукавана вы яго зрабілі, аборт той. Не па навуцы.
А ён, сынок, стаіць ні жывы, ні мёртвы. І сказаць яму няма чаго. Не чакаў ён прызнання такога. І думае, людзі вось таксама ведалі ўсё. І ўсе гэтыя гады маўчалі. Бераглі яго ад гора. Ад разачаравання.
Вось і не вытрымаў ён тут, сынок, напругі сваёй, памылкі Мальвінінай гэтай. І на нэрвовай глебе проытомнасць згубіў. А канфузія ў ім ураз у параліч ператварылася.
Упаў ён і ляжыць. Вочы астанавіліся і гора выказваюць.
Так і праляжаў ён поўгода, сынок. І нават ежу не браў з яе рук. А потым, як ажыў трохі, паказаў ён мне на сумку, што на цвіку ў яго вісела. Каб лісты я старыя яму пачытала, што ў сумцы той былі.
Хадзіла я да яго ў той час. Мальвіна мяне папрасіла аб тым. Не бярэ, гавора, ён нічога з рук маіх. А ўрачы яму ўход прапісалі.
Вось мы з бабамі, сынок, і прыглядалі за ім тут у той час.
ТАРНОЎСКАЯ ЛЮДМІЛА
ПЯТРОЎНА.
- Узяла я, значыцца, на цвіку планшэтку гэтую і паклала побач яго. А ён, бачу, незадаволены застаўся. Узнікае. Ну, я назад яе павесіла. А ён і цяпер незадаволены.. Ну, тут я зноў побач з ім паклала яе. Цяпер, бачу, палягчэла яму. Толькі яшчэ ён нешта хоча. Устрывожаны сумкай ён той. Дай, думаю я, адчыню яе. Адчыніла - а там карта і лісты з фронту. Бачу я, задаволен ён картай той, сынок. Хацела я лісты Мальвініны пачытаць, так ён аж з ложку ледзь не зваліўся. Гэтак дрэнна зрабілася яму ад жадання маяго. Ну, думаю, не ў лістах справа. Разварочваю карту я, а ў ёй паперка. А на ёй ужо і адрас…
- Чый, мама, адрас?
- Як чый?.. Яе. Цяперашняй жонкі яго. Людмілы. Вучыцелька яна. І сценаграфію выкладае. Курсы вядзе, сынок, яна гэтыя.У інстытут паступаць з ёю можна.
- Так гэта ж шыфр, мама.
- Не, не шыфр. Хутка ёю пішуць стенаграфіей той.
Ну вось. Разварочваю я карту, а там адрас: “Ленінград, значыцца, вуліца Кірава, дом пяць і кватэра чатыры”. А заходзіць, так ад двара. І пазваніць тры разы. Як у кватэры той у кожнай комнаце хто-небудзь жыве.
Бачу я, задаволены ён адрасам застаўся.
- Ну, што ж, - гавару, - задаволены ты, Ваня? А, мо, - гавару, - ліст туды напісаць, что прыхварэў ты трохі? Каб уцешылі цябе? А як жа прозвішча сябра тваяго? Тут, - гавару, - прозвішча не напісана.
А як жа ён мне скажа? І сама я зразумела, што жанчына яна, сябр гэты. Як і жадання ў яго другога
няма, сынок, у хвіліну такую.
- А не напісаць ці, - гавару, - Ваня, пра хваробу тваю часовую?
А ён аж задрыжэў ад слоў маіх. Але ж, бачу я, задаволены ён. І ад пачуццяў слёзы ў яго пацяклі.
Ну, я, канешне, напісала ліст у Ленінград. Напісала я і думаю сабе: не можа быць, каб не адклікнулася яна. Прасіла я ў лісце тым, сынок, каб яна яму напіса таксама ліст. Хвароба ў яго і трагедыя, гавару. І цяпер вось уцешыць яго трэба. А ўцешыць яго няма каму. Жонку сваю ён не прызнае. А другіх родзічаў у яго ад вайны не засталося.
Вось і чакаем мы, сынок, адказ на ліст мой. Але ж не даждаліся мы яго. Два тыдні прайшло, а адказу няма. Ваня ўжо зусім млосным стаў. Бачу я, не хоча ён жыцця такога. І вось тады я яшчэ адзін ліст напісала.
І ў ім ужо прашу я, каб калі не можа яна адказаць яму ўзаемнасцю, так хай дзеля віду напіша. Патрэба ў яго, пішу я, у словах ласкавых.
І на другі ліст таксама адказу няма. Ну, думаю, не жыве там жанчына гэтая. Ці лісты мае да яе не даходзяць.
Даходзяць, гавораць мне на пошце, лісты вашыя, грамадзяначка. Не могуць яны не даходзіць. І дом указаны тут, і кватэра, і паверх, і колькі разоў пазваніць. А што прозвішча вы не напісалі, так гэта, гавораць, бывае. Дасылаем мы лісты і без прозвішчаў.
Ну, сынок, тут ужо і не ведала я, як мне далей быць. Хацела я суседзям ейным напісаць, каб
адазваліся яны. Але ж толькі я прыходжу да яго пад вечар, а яна ўжо тут, пры ім сядзіць. Сядзіць яна пры ім, сынок, і рассказвае пра жыццё Ленінградскае. Як адбудоўваецца ён, як ажывае.
- Людміла, - гавора, - я. Пятроўна. Вучыцелька. А вы хто будзеце? Маці ягоная?
- Не, - гавару я. - Якая ж я маці яму. Суседская я. Маці ягоная ў вайне загінула. Я ж пісала вам аб гэтым.
- Ах, так!.. Гэта ж памылілася я. Вы цёшча, значыцца. Не, даруёце, суседская вы. Вы ж сказалі. Хвалююся я. Я, - гавора, - Марфа
Цярэнцьеўна, сама хварэла. Я ўчора толькі прачытала лісты вашыя, як з лячэбніцы выйшла. Хварэю я яшчэ ад вайны. Мы разам служылі. Вось муж мой і ён, Ваня, сябрамі былі. А потым муж мой у палон папаўся. А Ваня выратаваў мяне тады. Я таксама канфужанная была. Але ж я хутка выправілася. Як прачытала я лісты вашыя, так адразу ў аэрадром пайшла. Грошай у суседзей заняла і прыляцела. Сябрам ён мужу маяму быў. Толькі ў школу пазваніла.
Вось і не варацілася яна, сынок, болей у Ленінград.
Там у яе таксама нікога не засталося.
А зараз у школе яна ў нас матэматыку выкладае.
А Ваня з гаспадаркай упраўляецца.Абеды гатовіць, дзяцей даглядае.
- Мама, а Мальвіна дзе зараз?
- А з імі яна, сынок. Дзе ж ёй быць. Хату яе спалілі немцы. Вось і жыве яна з імі, сынок. І непатрэбная яна ўжо нікому. Адзінокая. Гавора, завярбуюся, уеду. А куды ж яна ўедзе? Не маладая ўжо. Куды ж яна сарвецца? Вось і сядзіць ля чужога шчасця. Сваяго зберагчы не змагла.
Ціхая яна, сынок. Нават сама не верыць, што жонкай была яму. Як сястра. Як цень па хаце ходзіць.
Вось як памылка абярнулася ў ёй гэтая. А каб нарадзіла ў той час, глядіш, і іначай ўсё было б. Але ж не захацелася, відаць, ёй думаць наперад. А баба яна разумная была. І толькі ж, сынок, аднаго розума
мала. І душу мець трэба, каб розум падмацоўваць. Шкада мне яе. Загубленная яна. Не загінуўшая, а загубленная. А гэта і пастрашнее смерці, сынок..
Ты слухаеш мяне?
- Да, мама.
- Ну, вось. Бачыш, жыццё якое. Хто вайну прайшоў, таму жыццё цяжкае засталося. З успамінам ўсё. Сны, гаворыць, бачу я, Марфа
Цярэнцьеўна. Немец мне здаецца ў сне. Сем разоў, гавора, я ўжо зарэзала яго ў сне. Зарэжу, гавора. Пуза яму прарэжу. Ён, немец гэты, як бы памірае. А ў жываце ў яго дзіця плача. А прачнуся я, так гэта ж Святланачка не спіць. І яшчэ цяжэй мне ад прасыпання таго. Уйду я, гавора. Завярбуюся.
А куды ж яна завярбуецца. Не можа яна нікуды уйсці, сынок. Гора ў яе тут сваё. І ад гора ты сваяго, нікуды не ўбяжыш. І не завярбуешся ты ад яго. Ні работа тут табе, ні гулянка не ў радасць.
Адно вось і застаецца, сынок, як ужо гора
гэтае сваё гараваць.
ТЭАТР.
- Мама, а старшыня наш жывы?
- Не, сынок. Загінуў ён. У лагеры нямецкім. А як нас вызвалілі, мяне прадседатемем паставілі. Папрасіла я сама аб гэтым. Пакуль, кажу, мужчынаў нашых няма, так вось і буду я з вамі ўпраўляцца,
бабы.
Ну і была я два гады на пасадзе той. Нават уходзіць не хацела. Абвыклася я ўжо там, сынок. А як мужчыны вярнуліся, мяне зноў на ферму паслалі. Ідзі, гавораць, Марфа, да кароў. Там ты акадэмікам станеш. А прадседацелем Кліма паставілі. Ён без нагі, вось хай і кіруе. А ты ўсё адно не сядзіш у праўленні гэтым. І кароў цяпер больш стала. Так што на ферме зараз самая адказная ваша праца бабская.
Вось мы, сынок, з Мальвінай і ўпраўляемся там
ужо пятнадцаць год. Дзеўкі прыйдуць, папрацуюць і ўходзяць. Хто ў шлюб пойдзе, хто ў раён пераедзе, хто вучыцца паступіць, хто завярбуецца. А мы нясменныя, сынок. Цяжка нам. Кароў вунь колькі цяпер. І да вайны не было столькі. Гэта ж немцы нам кантрыбуцыю каровамі заплацілі. Але ж і моладзь мы нашу таксама разумеем. Не з ляноты яны бягуць. Толькі ж сумна ім тут, сынок. Адукаваныя ўсё яны
зараз. Запросы ў іх павышаныя. Як нядзеля, дык яны ўжо ў тэатры ў горадзе. А як жа, гавораць. Гэта ж не жыццё. Чалавек павінен развівацца. А працы мы не баімся. Вы ж бачыце гэта.
А Люба, сынок, мая так і мяне ў тэатр вывезла. Экскурсія ў іх была. І, ты ведаеш, задаволенная я засталася тэатрам тым.
Сядзім мы, глядзім, слухаем. А яна ўсё ўталкоўвае мне. Прозвішчы называе. Гэты, гавора, заслужоны. Гэтага на пенсію выстаўляюць. А я думаю сабе. Няўжо ж гэта галоўнае ў тэатры тым? Бачу я, сынок, што галоўнага яна і не разумее. Пьеса ж пра нас была. Пра бацькоў яе як бы.
- А якая пьеса, мама?
- Шолахаўская яна, сынок. Добрая пьеса. Ты што ж, Люба, круцішся, гавару. Ты ж паслухай, аб чым яны гавораць, артысты заслужоныя твае.
А граюць яны, сынок, і не так ужо добра. Можа, я і не разумею чаго, але ж у жыцці так не граюць.
Ужо вельмі громка граюць яны, артысты тыя заслужоныя.
Да, сынок, пьеса добрая была. А вось граюць яны не вельмі. У кіно лепей іхняга прадстаўляюць. У кіно, калі крычаць, так гэта ж як трэба бывае
па дзеі ваеннай. А калі не трэба, у кіно людзі ціха гавораць. Вось толькі адна жанчына і грала там правільна. Відаць, што сама яна перажыла гора ваеннае. Як зусім і не грала яна, сынок, а так проста душу бабскую сваю адчыняла. Суседзям як бы жалілась.
Канешне, Шолахаў, ён напісаў добрую п’есу. Бачу я. Адчуваю. Не прыдумаў ён нічога. Рассказаў яму аб тым нехта. Але ж толькі граюць яны ўжо неяк інакш.
- Вось, - гавару я, - Люба, хто грае добра.
- Так гэта ж Аляксеева!
- Так што ж, - гавару, - што Аляксеева. Баба яна правільная. І працавітая. Бачыш, якія рукі ў ёй? Не меньш нашага папрацавала на ферме, відаць.
- Што вы, Марфа Цярэнцьеўна! Яна ж артыстка.
- Якая ж яна артыстка. Вось яны артысты.
Да ну іх, сынок… Турбота адна, а не гра там была, у тэатры гэтым.
МАРЫЯ ВАЛМЕКАЙТЭ.
- Прыпомніла я цераз тэатр той, сынок, пра жанчыну адну. Бежанкай яна была. Ад немцаў уходзіла. Муж у яе афіцэрам да рэвалюцыі служыў. Так згубіліся яны ў рэвалюцыю тую. І вось яна,
значыцца, атысткай была. І таксама ў тэатры на фортэпьяне грала. Усё гэта яна пальцы свае берагла.
- Я, - гавора, - Марфа Цярэнцьеўна, у тэатры грала. Я піяністка. Мне, - гавора, - рукамі нічога рабіць нельга. Мне займацца трэба.
Валмекаётэ прозвігча ў яе. Усё гэта яна пальцы свае берагла.
- Сядзі ты, - гавару я ёй, бывала, - Марыя, і не думай ні аб чым. Час бачыш які. Не да музыкі цяпер. Людзей, глядзі, без музыкі забіваюць. Дзяцей не шкадуюць. А ты аб музыцы марыш.
- Не, - гавора, - Марфа Цярэнцьеўна, без музыкі я не магу. Я ўзрасла на ёй. І не смыслю я свайго існаванна без фортэпьяны гэтай. Музыка, - гавра, - гучала заўжды. У самую цяжкую хвіліну яна
няўмолклая. Не можа чалавек жыць без яе.
- Ёсць, - гавару я ёй, - Марыя, у школе інструмент твой гэты. Але ж немцы там. І не фортепьяна ён. А піяніна зусім. І акурат перад самай вайной яго і купіў прадседатель наш.
- Што ж вы мне раней не сказалі! Я ж ужо цельный месяц не займалася. Пайду я, - гавора. - Немцы народ музыкальны. Бетховен таксама немцам быў.
- А хто ж гэта такі, - пытаюся я ў яе, - Бетховен той.
А яня мне, сынок:
- Гэта ж, - гавора, - велічайшы геній. Пайду я. Зразумеюць немцы мяне. Музыка заўжды няўмолклая.
Ну і не паслухалася яна мянге, сынок. Прападзе,
думаю, баба.
Але ж не ўгадала я. Грала яна ім Бетховена гэтага. Спадабалася ім гра фортепьянная.
А потым, сынок, доўга яшчэ яна да іх хадзіла.
Як піяністка яна, канешне, добрая была. І муж у яе таксама афіцэрам служыў. Відаць было, што культура ў ёй узраджонная. Нічога гэта рабіць яна не ўмела.
- Нешта ж ты, - пытаю я, - Марыя, і страву гатовіць сабе не можаш?
- Не, - гавора, - Марфа Цярэнцьеўна. Таму як у нас да рэвалюцыі прыслуга была. А потым, як у
тэатры я працавала, ў рэстаране сілкавалася я. А цяпер вось мяне немцы ў Германію завуць. Пабудзьце тут, гавораць, пакуль. А як вайна закончыцца, мы за вамі заедзем. Добрая вы музыуанша. А нам такое
вось і трэба.
Вось так, сынок, і намячалася кар’ера ў ёй. Да і сбылася бы яна, каб немцы перамаглі. І не здарылася каб з ёю няшчасця гэтага.
- Якое няшчасце, мама?
- А звычайнае яно, сынок. Забілі немцы яе. Не ў яе яны ў той час стралялі. Але ж, як папала куля ў грудзі ёй, так і пайшла яна ў школу да піяніны. Ну, немцы яе і не затрымлівалі. Заўжды хадзіла. Прыйшла,
значыцца, села і песню зайграла лунную. Бетховен напісаў ёй песню гэтую.
- Вось так пад песню, сынок, тую і памерла яна ля фортэпьяны сваёй. А ўжо немцы яе са сваімі пахавалі. І крыж паставілі. Пахавана, маўляў, тут выдаюшчая піяністка, Марыя Валмекайте-Фогель.
Гавару я ёй, сынок, бывала:
- Што ж ты, Марыя, дзяцей не нарадзіла?
- Так я ж, - гавора, - мужа сваяго згубіла.
- Так што ж ты за другога не пайшла? Ці не спадабаўся ніхто?
- Да, - гавора, - Марфа Цярэнцьеўна, не спадабаўся. Сваяго я чакала. Князь ён у мяне. Зубаў. Міларад Іванавіч.
- Так загінуў ён у рэвалюцыю, - гавару, - Міларад твой.
- Не ведаю я, - гавора яна мне, сынок. - Але ж аднаго яго люблю. Пакляліся мы, што ва ўсялякім выпадку да самой смерці каб любіць адзін аднаго.
Да, сынок, у вернасці яны пакляліся.
- Нешта ж, - гавару я, - вернасць гэта, Марыя, як ты з малых гадоў і да смерці адна будзеш?
А яна мне, сынок:
- Не ведаю я. Можа, ён і жывы. Мы ўмовіліся з ім, як згубімся, так каб у Парыжу, у гасцініцы адной чакаць друг дружку. Мне, - гавора, - толькі б у
Парыж папасць.
А як жа ты туды пападзеш?
А яна мне, сынок:
- Вось вайна закончыцца, і з немцамі я і паеду.
- А што, - гавару, - як праіграюць яны, немцы твае?
- Усё адно, - гавора, - у Парыж я паеду. Я павінна знайсці яго. Мы пакляліся ў вернасці.
Так вось, сынок, і планавала яна жыццё сваё. Але ж не давялось ёй у Парыж ехаць. Тут засталася яна. Немцы яе ля сваіх палажылі.
А там, у праўленні нашым, паведамілі нам, сынок, што Бетховн той не іхнім зусім быў. І жыў ён,
калі фашыстаў тых і не было яшчэ. І песню лунную не ёй ён напісаў, а другой кабеце. Закаханцы сваёй. Бетховн, сынок, той супраціў усялякіх войнаўвыступаў. Нават Напаліёна ён не любіў за заваяванні. Лекцыя ў нас была. Так у лекцыі той Бетховен гэты глухім аказаўся. Не чуў ён музыкі сваёй. Сам ён толькі адчуваў яе сэрцам. Вось і выходзіла яна ў яго душэўная. Сум яна, сынок, наводзіць, як паслухаеш уважліва яе, музыку тую.
- А дзе вы, мама, слухалі Бетховена?
- Так гэта ж Алёнка грае нам. Пласцінка ў ёй ёсць такая. Любяць яны музыку з Ванечкай паслухаць. І мяне завуць. А яшчэ сімфонія адна
ёсць. Як немцы Ленінград захапіць хацелі. А ленінградцы тыя не пушчалі іх у горад. І голадам яны іх там марылі, і холадам.
Так вось гэта ўсё там, у сімфоніі той і паказана.
А я і гавару. Ці ж то пра адзін Ленінград? Нешта ж на фронце не такое вось было? Ці тут, у аккупацыю? Ці ў партызанах? Усюды
праціваборства было. Вось адтаго і геніяльная яна, музыка гэтая, што агульная яна, сынок, дзеля ўсіх.
А мне яна, усё Марыю напамінае. Як паслухаю я яе, так і бачу я, як Марыя на фортэпьяне сваёй брузжыць.
А бацька, сынок, ужо і гавора мне:
- Што ж тут агульнага ў музыцы той? А тое, што дзеля ўсіх яна. Таму, гавора, кожнаму і зразумелая.
Толькі ж пабедная яна, сынок, музыка гэта. Прадбачыў кампазітар той перамогу нашу. І не памыліўся ён. Таму як верыў ён у яе. Не мог не верыць.
Заўжды так бывае, сынок, што раней ці паздней, а светлыя сілы яны над цёмнымі верх вазьмуць.
ПРА ЖЫЦЦЁ.
- Аб жыцці мне з табой пагаварыць хочацца, сынок.
- Так мы ж, мама, аб жыцці і гаворам.
- Да не, я ўсё табе больш аб смерці расказваю. З вайны эпізоды гавару. А жыццё, яно сваім ходам ідзе. І не стаіць яно на мейсцы. І кожны дзень на роздум наводзіць.
Задумываюся вось я, сынок. За працай быццам бы і думаць няма часу. Да, відаць, чалавек не можа інакш. Вось і думаю я: што ж гэта далей будзе? Няўжо ж людзі і далей ваяваць будуць? Самі скарочваць жыццё сваё.
Мне вось 60. А што я паспела? Дзяцей нарадзіць. І пахаваць ужо.
Канешне, і радасць у мяне была, сынок. Сорамна мне скардзіцца на жыццё сваё. Ты вось і дваццаць не пражыў. Але ж цяжка мне без вас сягоння.
Я вось, памятаю, мама мая памірала. Старэйшая я заставалася ў хаце. І вучыла мама мяне, каб замяніць я змагла яе. І бачыла я, што з ласкай яна гатовіць змену сабе. А мне вось цяпер назад глядзець прыходзіцца. Не верна гэта, сынок, каб маці дзяцей сваіх перажыла. Калі ўжо вайна так неабходна бывае, так маці хай бы ваявалі ў ёй. Кожнай маці лягчэй самой памерці, толькі б дзяцей сваіх на смерць
не пасылаць. Я вось маму, сынок, хараніла. Вялікае гора гэта. Ты ўжо даруй мне, сынок, словы мае гэтыя.
- Мама, лёс у нас такі.
- Зразумею я, сынок, гэта. Але ж не лягчэй мне ад таго, што лёс у нас такі.
Думаю я вось, няўжо ж зноў ён пойдзе на нас. Фашыст той. Не зразумею я іх. Што ж, у іх душы няма? Як жа гэта можна дзяцей сваіх на смерць пасылаць? Маці ж яны.
Ты ўжо прабач мне. А толькі ж, скажу я табе,
што і не маці яны, калі дзяцей сваіх фашыстамі выхоўваюць. Я разумею за што ты загінуў.
- Мама, у нас другога выйсце не было.
- Так, сынок. Разумею я гэта. Стамілася я сёння. Ты ўжо прабач мне, што паплакалася я табе на жыццё сваё.
- Ну што вы, мама. Я сам вам аб гэтым хацеў расказаць. Што глупства ўсё гэта. Забіваць адзін
аднаго.
- Ну яе, сынок, вайну гэтую. Аб жыцці мы з табой пагаварыць хацелі. А яно, бачыш, зноў аб смерці выходзіць. Няўжо ж і другой размовы ў нас з табой не атрымаецца. Ты ўжо даруй мне, сынок.
Памятаеш, у школу ты першы раз пайшоў?
- Да, мама.
- А вучыцельку першую памятаеш сваю?
- Паліну Герасімаўну?..
- Так. Так яна ж ўсё аб табе адзывалася.
- Гэта ж на сходзе школьным, мама?
- Так, сынок. На сходзе. А я ёй і гавару. Так ён жа, гавару, заўжды такім быў. Яшчэ як грудзямі я яго карміла, так ён на руках у мяне ўсё ўсядзець не мог. Як стану, гавару, карміць яго, так ён аж выпрыгвае з рук маіх. Рухомы ён быў, сынок,
гавару, рухомы.
ЖЫЦЦЁ І СМЕРЦЬ.
- Сямёна Трыфанава малодшы ў паліцаі пайшоў, Чуеш ты мяне, сынок?
- Да, мама.
- Ты што ж, гавораць яму яны, у войска чырвонае не запісаўся? Так табе вось як раз да нас і трэба. Узросту ў табе хапае. І здароўем ты не кволы. А нам такое вось і патрэбна.
Ну і пайшоў ён у паліцаі.
А маці яго, Пелагея, як толькі праведала аб гэтым, што зрабіў ён учынак такі, так і гаворыць яму: “Як жа цяпер будзе, Сцёпа? Брат вось у цябе ў арміі чырвонай. А ты, значыцца, супраціў яго ваяваць будзеш?” - “Я, гавора, мама, ваяваць не буду”. - “А навошта ж ты ружжо прынёс?” - “Гэта так, дзеля парадку. Мяне як паставога назначылі. Быццам міліцыянер я”. - “Які ж ты, Сцёпа, міліцыянер?
Яны ж цябе забіваць людзей навучаць”. - “Не хачу я, мама, забіваць. Дзеля парадку гэта. Ахова ўнутраная”.
“Якая ж гэта ахова, сынок? Не наглядзеўся ці ты, які парадак тут унутраны. У лес табе трэба”.
“Не магу я, мама. Спазніўся ўжо я”.
“Чаму ж гэта спазніўся? Ніколі не позна памылку сваю выправіць.”
“Не, мама. Распіску я даў. Прысягу прыняў”.
“Ці ж то прысяга, сынок?”
“Калі я ў лес пайду, яны вас заб’юць”.
“Не заб’юць яны мяне, сынок. Навошта я ім”.
“Так. Дзеля парадку”.
“Так як жа быць нам з табой, Сцёпа? Даручаць яны табе загад які, і будзеш ты забойцам аднавяскоўцаў сваіх. Сама, бачыш, вінаватая я,
што ў армію цябе не адпусціла. Ужо вельмі адной мне не хацелася заставацца. А цяпер, бачу я, што памылку зрабіла я. Так ты ўжо памагі мне, сынок, збавіцца ад памылкі той”.
“А як жа вы, мама”.
“А што я. І я ў лес пайду”.
Ну і пайшлі яны ў лес, сынок. Угаварыла маці яго. А каб не яе словы гэтыя, нешта б жыў цяпер Сцёпа
паміж нас? Парадак той унутраны, бачыш, не апраўдаўся ён. І быў бы Сцяпан з другімі паліцаямі.
Верна я гавару?
- Да, мама.
- Ну вось, сынок… Брат яго, Уладзімір, з вайны не вярнуўся. На міне ён там падарваўся.Зайшлі яны ў хату. А там дзіця плача. Падыйшлі бліжэй, а яно ў люльцы калыхаецца. А бацькі яго тут жа мёртвыя ляжаць. Афіцэры яны, сынок, нямецкія былі, бацькі гэтыя. Самі сябе забілі яны. Ну, Уладзімір дзіця з калыскі дастаў, а калыска тая, вазьмі, да і ўзарвіся. Замініраваная яна аказалася.
Вось гэтак і загтнуў ён, сынок. Трыфанаў старэйшы.
Бачыш, фашысты яны якія. Ужо як па-іхнему не ваыходзіць, так каб і дзеці інакш не жылі. Сваіх дзяцей яны казнілі, каб нас спадручней забіваць было. Ведалі яны, сынок, што наш чалавек не пройдзе міма, калі немаўлятка плача. Сваіх дзяцей яны не шкадавалі. Так ужо не любілі яны нас у той час, сынок.
СУСТРЭЧА.
А я ўчора ў горадзе была. Так я там яшчэ аднаго Валодзю сустрэла. У лікбезе вучыўся ён са мной да вайны. Лепшым вучнем ён быў сярод нас. Грамайла Ўладзімір. Так я яго і сустрэла. Ногі ён у
вайну згубіў. І вось рассказвае ён мне сваю гісторыю, сынок.
- Еду гэта я, - гавора, - неяк у горадзе, а да мяне жанчына падыходзіць. Вы будзеце Валодзя, пытае. Валодзя я, адказваю. А фамілія ў вас Грамайла? Грамайла. Так я, значыцца, ваша жонка.
А я гляджу: так гэта ж Люба мая.
- А адкуль ты ўзялася, Люба? - пытаю.
- Так я ж увесь час тут была. І дачка наша ўзрослая ўжо.
- Як тут! Я ж пятнадцаць год як дома ўжо, а цябе ўсё не было.
- Тут я, Валодзя. І да бацькі тваяго я колькі разоў прыходзіла. Пытала ўсё, не чуваць ці чаго пра Валодзю. А ён мне: “Не чуваць. Загінуў Валодзя. Пахаронку ты ж атрымала”.А ты вось жывы , выходзіць. Так дзе ж ты быў усе гады гэтыя?
- Як дзе? Дома. Дзе ж яшчэ. Праўда, на другой палове. Навошта ж мне бацька сказаў, што ты памерла. Выходзіць , што хлусіў ён мне. Не хацеў, видаць, каб мы сустрэліся. Вось, Люба, як яно выходзіць. Выходзіць што так.
- Ну, а як жа ты жывеш? І чаму на другой
палове? Да вайны там суседзі жылі вашыя.
З’ехалі яны, ці ў вайну загінулі?
- Не, не загінулі. Суседка там мая. Жонка яна мне зараз. Мужа яна ў вайне згубіла. А ў мяне вось ты, Люба, не знайшдася. Вось мы і пажаніліся. Бацька мяне да яе пасватаў. Вось так яно і здарылася, Люба.
Ну, Любе, сынок, не добра тут адразу зрабілася ад слоў гэтых. Як жа гэта, думае яна, я яго ні разу не сустрэла.
- Як жа гэта я, Валодзя, цябе ні разу не сустрэла? А ты вось гэтыя ўсе гады, значыцца, у горадзе жыў. І не раз, мо, голас мой чуў. І я, канешне, не раз чула, як мужчына там, за сцяной, размаўляе.
Але ж толькі магла ці падумаць я, што гэта вось ты.
Вось, бачыш, сынок, як бывае. Іншы раз так здарыцца, што і не паверыш, калі ў кніжцы прачытаеш такое.
- А як жа ты, Валодзя, жывеш? Дзеці ў вас ёсць?
- Ёсць. Чацьвёра ў нас дзяцей. Двое нашыя. А двое
ад першага мужа пры ёй засталіся. А ты вось, Люба, у шлюбе?
- Не. Цябе я ўсё чакала. Нікому я не патрэбная. Дачка вось у нас расце. Вось ёй жаніха шукаць трэба.
На працу яна ўжо пайшла. Цяпер палягчэй нам будзе. Ты ж ведаеш, Валодзя, як усе гэтыя гады было.
- А ты, Люба, працуеш?
- Дворнічыха я. Прафесіі ў мяне ж не было. Я ж усё за табой жыла. А вось без цябе, бачыш, і не змагла. Вось дачку нарадзіла і вырасціла толькі без цябе. Цяжарнай я ж была, як вайна началася. Ад цябе цяжарнай, Валодзя. І вось тэхнікум ужо твая дачка закончыля. На прадпрыемстве зараз працуе. Можа, паглядзіш?..
Ну і паехалі яны, сынок, у машыне ягонай інваліднай з дачкою знаёміцца.
Прыехалі, а Люба і гавора:
- Вось, Сонечка, гэта бацька твой. Толькі ж ён не забіты, як мы з табой думалі, а паранены. І твар у яго абгарэўшы ў танку. Бачыш?..
І так яны спадабаліся адзін адному, што і дадому яму варочацца не хочацца. Успомнілася яму ўсё адразу. І сэрца ў яго на кавалкі рвецца.
- Так што ж нам рабіць, Люба, цяпер? І бацьку я ўжо нічога не скажу. Памёр ён. Да і як бы я сказаў яму аб гэтым, калі і дрэнна паступіў ён. Не мне судзіць яго. Я ўжо і не ведаю, ўсе вы мне патрэбныя. Дапамагаць я вам, канешне, буду. А толькі ж ці цяпер мне
дапамагаць, як Сонечка вось узрослая ўжо. Раней павінен быў я патурбавацца аб вас. Грошай я многа маю. І лекцыі я чытаю. І ў інстытуце выкладаю. Але ж вось толькі сумленне ў мяне не на мейсцы,
што не знайшоў я вас. Я ж цябе, Люба, шукаў. Толькі ж не ў нашым горадзе. А ты вось тут, значыцца, па вуліцах гэтых хадзіла. Ніколі мне не выправіць памылкі гэтай маёй.
А бацька яго, сынок, не любіў ён Любу. Не падабалася яна яму. Ганарлівай была.
- Мама, а, мо, ён, як лепей хацеў?
- А хто ж яго ведае.
- Мо, ён думаў, што не будзе яна жыць з ім цяпер, як інвалідам ён стаў.
- Люба?.. Ну што ты!
- Вайна гэта, мама.
- Да, сынок. Але ж гэта жыццё. А яно не заўжды простае. У вайну як бы і павінна так быць. Пры ўспамінах, сынок, усё, што было да вайны, здаецца быццам і не факт.
- Сонечка, да сябе я цябе хачу ўзяць. Каб выхоўваць і клапаціцца аб табе. І каб не працавала ты, а вучылася толькі.
- Не магу я, - гавора яна яму. - Я, тата, разумею вас, але ж не магу. Я з мамай павінна жыць. Адна ў мяне яна засталася. І не пакіну я яе. І вы ўжо не турбуйцеся. За дапамогу вам, канешне, дзякуй вялікі.
Як мама тым вельмі задаволена. І жыць нам палягчэй стане. А толькі ж не хвалюйцеся вы. Вы ж не павінны, што не знайшлі нас. Вы ж і так многа зрабілі ў вайну і ў пярыяд послеваенны гэты.
Ногі ён, сынок, згубіў на фронце. І сэрца ў яго кволае. А толькі ж, як і раней, добрае яно ў яго,сынок, сэрца гэтае.
- Сонечка, так ты прыходзь да нас у госці. Проста так прыходзь. Бо і я да вас заязджаць буду. А толькі ж мне складана гэта рабіць. Жонка мая неправільна можа зразумець учынак мой.
- Не, папа, я не буду да вас у госці прыязджаць. Вы мне вельмі падабаецеся, але маме ўспаміны, калі я з вамі сустракаюся. Сумная яна пасля сустрэч нашых. Я не магу прыходзіць да вас. Вы ўжо прабачце мне. Лепей нам з вамі і не сустракацца. А калі і павідацца, так каб мама не ведала аб гэтым. І вашы каб не ведалі, як і яны ўзрушанымі будуць. Я, гавора, лепей лісты вам буду пісаць. Як жыву, і якія змяненні ў
жыцці маім.
- Так ты, Сонечка, фатакартку сваю падаруй мне.
- Добра, тата. Толькі ж я ў лісце вам яе перашлю. І вы мне сваю перашліце. А я пастаўлю яе на столік туалетны, што вы нам падаравалі. А вы ўжо не прыходзьце болей, калі ласка. А то маме зноў дрэнна
будзе.
Прагаварылася яна, сынок.
- Не, гавора, вы не думайце. Гэта так. Прыхварэла проста мама. Застудзілася. Раматыз. Прыступ паўтараўся. У вайну ў балоце яна тры дні прасядзела. У вёску хадзілі яны, сынок, з суседкай рэчы
на ежу абменьваць. Вось у балоце тым і засядзеліся яны.Ад немцаў хаваліся. А ўжо восень была. Так яны там трое сутак прасядзелі. І з тых вось часоў і ўзнаўляецца ён у ёй, раматыз гэты. Я, гавора, там таксама з імі была, але ж я не зразумела яшчэ нічога. На руках я ў мамы трое сутак прасядзела там. Маленькай я была. А потым мама дворнічыхай працавала. Так і тут раматыз зноў паўтырыўся. Днём яна ўборку рабіла ў памяшканні, а ўначы снег чысціла ў двары. Грошай яшчэ мала плацілі. І на грошы тыя купіць нічога нельга было. Вось яна і працавала ў двух канторах адразу, каб вучыцца я магла. Я, гавора, не зразумела яшчэ многага. Потым я ўсё паняла. А толькі ж і потым мне мама не дазволіла ісці працаваць. Не пойдзеш ты, гавора, Сонечка, на працу, пакуль не вывучышся. Папа гэтак прасіў. І мы з табою павінны выканаць просьбу ягоную. Вось я і вучылася. Нават тэхнікум закончыла. Майстрам стала. Так што нам цяпер зусім добра будзе. І вы здароў’е сваё беражыце. Не прастужайцеся вы. Мама ўсё турбуецца пра вас у сне. Размаўляе яна ў ім. “Не баляць ці ногі табе, Валодзя? - гавора. - Не лезь у балота. Дзеля дзяцей беражы сябе. Даруй мне, што я сябе не ўберагла”.
Бродзіць яна ў сне, сынок.
Вось якую гісторыю паведаў мне Грамайла Ўладзімір. Устрывожыла душу ім сустрэча гэтая. Усім ім цяпер не лёгка будзе. Хай бы лепш і не здарылася з імі сустрэча, сынок, тая. Ужо колькі год прайшло, а наступствы тыя ўсё людзям спакою не даюць.
ЯШЧЭ РАЗ ПРА
ДАШУ ПРАСТАКОВУ.
- Мама, памятаеце, як вы вершы пісалі?
- Што, сынок?
- Вершы, я гавару, пісалі вы.
- А-а-а!..Пісала. А што ж тут такога. Да толькі
ж даўно гэта было.
- Мама, бацька на фронт вершы вашыя дасылаў мне. Як з Танюшай пажаніліся мы. Цяпер, гавора, ты ўзрослы, і зразумееш вершы маміны.
- А што ўжо тыя вершы пісаць, сынок. Усе ў той час сачынялі. Час быў такі. І маладыя мы былі з
бацькам тваім. Вось толькі смяяўся ён усё над вершамі маімі. Нешта ж, гавора, можна так, Марфачка: “На чырвоным кані па вільготнаму полі аж да зорак ўзляцець і сабраць ураджай?”
А я ўсё гавару яму: “У вершах гэта верна. Таму як прызыўна і растлумачвае што да чаго”.
А ён не згодны са мной, сынок.
- Вось калі ты пра каханне пішаш, у цябе лепей выходзіць. А прызыўныя не зусім яны дакладныя ў цябе палучаюцца.
Ужо вельмі яму, сынок, адзін спадабаўся мой вершык, што першым я склала. Гэта ж калі ў войска ён уходзіў. Толькі пажаніліся мы. Цябе ўжо я чакала, сынок. А як нарадзіла я цябе, так я яшчэ адзін склала.
“Радзіла я сёння, Проша,
Хлопчык вельмі ўжо харошы.”
А вось далей запамятавала.
Ну, бацька і гавора мне: “Цяпер, значыцца, Марфачка, дачку нам нарадзіць патрэбна, як сын у нас ужо ёсць, так каб і сястрычка ў яго была”.
Вось гэтак і планавалі мы, сынок, з бацькам тваім. А толькі ж дзяўчынкі ў нас і не было.
Памятаеш, як ты першы раз Дашаньку ў дом прывёў?
- Памятаю, мама.
- Мама, гаворыш, вось гэта Даша.
- Ну что ж, праходзьце, сядайце. А я патэфон накручу. А там і вячэраць будзем. Вось толькі бацька прыйдзе.
А яна як сарвецца і ўцякаць. А ты за ручку яе трымаеш. Чаго, маўляў, ты баішся бацькі маяго. Не з’есць ён цябе.
А толькі ж пакрыўдзілася яна на цябе, сынок. А я і не ведала аб гэтым, што абяцаў ты ёй, што не будзе бацькі ў доме. І збаўтнула лішняе. І спалохала Дашаньку тваю. А потым і бацька прыйшоў. І ўсё
адразу убачыў. Ну што ж, гавора, калі вы прыйшлі да нас, так давайце ў карты граць, пакуль маці на стол накрывае.
Я, значыцца, ля пячы кручуся. А бацька, чую, усё падыгрвае вам. І, чую я, такія вы вясёлыя, што і я ад вас смехам заразілася, і смяюся ля пячы.
А потым гуляць вы з Дашай хадзілі. І ў акно
часам варочаўся ты дадому ўначы. Адпачываць мы ляжам ужо з бацькам, і думаю я сабе, каб не здарылася між вас чаго. Усё баялася я, сынок, што пасмяешся ты над ёю. Бо вельмі давяралася яна табе, Дашанька твая. Любіла яна цябе, сынок.
Планавалі было мы ўсё з бацькам, што як пажэніцеся вы, так мы лес у Венькі-цыгана купім. І з Дашай вось у даму новым вы і паселіцеся. А толькі ж не так яно ўсё адбылося, як мы планавалі. І не пазнала яна долі сваёй. Так і пайшла ад нас, бедная, не пардніўшыся з табой.
Так вось я хачу, сынок, партрэцік павесіць ваш на магілцы тут, ля студні, а? Ты як думаеш?
- Павесьце, мама.
- Дэлегаты ўсё ходзяць, сынок, тут. Ну і пытаюцца: “А сын ваш як? І ён, значыцца, у гэтай студні пахаваны?” А я ім фотокартку паказваю.
Так я павешу яе, сынок?
- Вешайце, мама.
- Ну вось. І бабы мне гавораць: “Павесь ты, Марфа, фатакартку. Чаго уж тут”.
А я ўсё не ведала. Мо, ты зазлуешся, што фотокартка твая на магіле брацкай павісне.
- Не, мама, не зазлуюся я.
- Праўда, сынок?
- Фотокарткі яны ж дзеля памяці робяцца.
- Гэта верна. Але ж толькі не ведала я, якукю павесіць.
- Ваенную, мама. Апошнюю. Што я з Мінска вам высылаў. Так заўжды робяць. Нават помнікі з апошняй фотокарткі ўзводзяць.
- Правільна, сынок. І я вось заўважыла, што ваеначальнікаў усё болей, дзе пасталей, малююць.
- Умоўнасць такая, мама.
- Ну, калі ўмоўнасць. А то мне, ведаеш, у цывільным ты больш спадабаешся. Дзе з Дашанькай сядзіце вы. У ваду вы сабраліся там, сынок. У рэчку ты яе клічаш.
- Гэта ж вясёлае фота, мама. Такія не вешаюць на магілах. Мы ж там смяемся.
- І за ручку ты яе, сынок, трымаеш. За сабой завеш.
Канешне, калі ты не хочаш. А то вось каб не ўмоўнасць гэтая, я бы, сынок, вясёлую павесіла…
- Мама…
- Што, ласкавы?
- Вешайце вясёлую!
- Праўда?!
- Да.
- Так я збегаю яблыкаў прынясу.
- Не трэба, мама. Не ем я яблыкаў ужо.
- А-а-а!.. Ну да… А то ж ведаеш, многа ў нас іх. Ураждай быў вялікі. І прадалі колькі, а ўсё многа ў нас іх, сынок. Яблыкаў гэтых.
АБРАМ ЗАСЬМАН.
- Засьмана ты памятаеш, сынок?
- Так, мама. Жэнькін муж. Абрам.
- Ну, вось. Ён і зараз да нас за яблыкамі прыязджае. І працуе ён усё там жа. На заводзе. У Жэнькі тут, сынок, загінулі ўсе родзічы. А Абрам жывы застаўся.
Куды ж ты? Гаворам мы ёй, бывала. Няўжо ж у нас хлопцаў сваіх няма. Вось і бацька твой не хоча. Не выходзь за Засьмана, гавора. Не будзе ў цябе жыцця з ім. Па снабжэнству ён. Змяняць стане. А ці ж гэта жыццё для бабы з мужам па снабжэнству?
Але ж не паслухалася яна нас, сынок. А там і
вайна пачалася. Ну і забралі немцы Абрама. І разам з другімі яўрэямі пасадзілі. Зараз, гавораць, яўрэі асобна жыць будуць. А як другіх падвезлі, так машыны падагналі, і перавозіць іх, сынок, з аднаго мейсца ў другое сталі. Але ж ведалі людзі гэтыя, што і не перавозяць іх нікуды, а убіваюць проста. Бачылі яны, што дыхаць ім ў машынах тыхняма чым будзе. І пакуль вязуць іх, так і паміраюць яны там.
Так вось, сынок, Жэнька, як убачыла, што яўрэяў з гетта вывозяць, так і пайшла яна да агароды той. А ў ёй грошы былі царскія. Чула яна, што выкупіць можна ў паліцая мужа сваяго. Іншыя, праўда, і грошы бралі і выкупленных не аддавалі. Але ж пайшла яна, сынок, рызыкнула. І выкупіла мужа сваяго.
- А як жа ён дадому прыйшоў, мама?
- З гетта?.. Так адтуль паліцай яго прывёў. Знаёмы ёй паліцай папаўся. Пропуск ён на яго ўзяў. Як быццам на работу вядзе. Ну, а назад не вярнуў. Забіў, маўляў, пры папытцы к бегству.
Канешне, сынок, золатам тым ён з начальствам падзяліўся. Таму як нездаволілася яно, што не прывёў ён Абрама назад. Падлік, маўляў, парушан. А толькі ж, які там падлік, сынок? Так яны між сабой
списы тыя састаўлялі.
Ну вось. Прывяла яна дадому Абрама. І сядзіць ён ў ёй за шафай. А яна такі вэлах у доме навяла, што і зайсці да іх магчымасці ніякай не было. Быццам і рукі ў яе не падымаюцца на ўборку. А Воўка, так той зусім з ложка не ўстае. Хворы як бы заразітельным чымсці.
Абрам, значыцца, за шафай сядзіць, і без прызнакаў, пакуль не ўйдуць яны, госці нязваныя тыя.
Канешне, каб ён захацеў, то Жэнька знайшла б
яму дарогу ў партызаны. Але ж не пытаўся ён у яе аб тым. Ну, і яна сама не прапанавала яму такое. Як не бачыла яна, што здольны ён на тое будзе ў няволі сваёй.
А яна ж, сынок, да немцаў працаваць пайшла. У салдатэнгайм. Як бы ў дом афіцэраў. У стаоўцы яна там працавала. І так усю вайну.
А як вызвалілі нас, пабыў ён яшчэ два тыдні з ёй, і пайшоў да другой жанчыны. Худы ён быў ужо, сынок, як з пад шафы той выйшаў. Тры гады ён за ёй прасядзеў.
Ну, канешне, Жэнька таксама змянілася. Падурнела яна. Гора і перажыванні зусім ненармальнай зрабілі яе. І другім людзям ёй
рассказаць сорамна аб тым, што муж у яе вось усю вайну за шафай прасядзеў, а як свабода яму абнаружылася, так і пайшоў ён да другой жанчыны.
І яна, сынок, канешне, неверна сябе павяла. Пацярпець ёй трэба было, пакуль ён у сябе прыйдзе. Не мог ён у пакоі тым знаходзіцца больш. А яна вазьмі, да і ў суд падай. Але ж ні ў чым і суд ёй
дапамагчы не змог. Сказалі там, што калі ён не выконвае абавязкаў сваіх мужаскіх, так вы, гавораць, можаце на развод падаць. І тады ўжо і аліменты атрымаеце. А яна ім:
- Так я ж, - гавора, - жыццё яму выратавала. Як жа гэта так, што ён мяне пакідвае цяпер.
- А мы, - гавораць, - разумеем вас. Але ж судзіць мы яго не можам. Закона ў нас няма такога, каб судзіць яго за здраду вам. Не вінаваты ён па закону ні ў чым. І што з гетта вы яго выратавалі, і што вось ён ад вас уходзіць. Інвалід ён. А мы, - гавораць, - кодэксам судзім. А без кодэкса мы судзіць не можам.
А толькі ж не ўспакоілася яна, сынок, што кодэкса яны ў ім не знайшлі. Ужо вельмі агідна ёй было за ўчынак ягоны гэты.
- Я, - гаворыць, - заб’ю яе, курву тую. Яна мужа ў мяне адняла. І адтаго сын без бацькі астаўся.
А ён ёй:
- Ты ж сама прасцітутка. Ты ж з немцамі сажыцельствала ў гамузе гэтым іхнім.
- Так я ж, - гавора, - каб выратаваць цябе. Сволач ты. Я ж каб пракарміць цябе.
- А навошта яно мне, жыццё такое? Не прасіў я цябе ратаваць мяне з гетта. Не магу я, - гавора, - цябе бачыць. І сына тваяго заклятага.
Зазлаваўся ён на іх, сынок.
А там і Воўка ажаніцца надумаў. Так яна ж і яму забараніла ў справе такой. А ён усё ўлашчваў маці. І новых дзяўчат прыводзіў. І доўга ён слухаўся яе. А там і абрыдла яму. І ажаніўся ён наперакор прапановам яе. Так і тут у яго жыццё не атрымалася. Не давала яна жыць ім спакойна. Сваркі ўстрайвала. Да слёз даводзіла іх яна, сынок. Вось жонка яму і гавора:
- Уйду я, Вова, на кватэру. А хочаш, і ты са мной уходзь. Канешне, цяжэй нам там будзе, але ж без спрэчак гэтых штодзённых.
Воўка, праўда, не паслухаўся жонкі сваёй. Не пакінуў ён маці адну. Угаварыла яна яго, што дрэнная жонка твая. Другую знойдзеш. Лепшую. І нагаворы прыдумвала ўсялякія. Бачыў Воўка, што не
права маці. Спрачаўся з ёй. Але ж не перамог. А там і з другой у яго тое ж самае здарылася. Ну тут і не вытрымаў ужо ён. І пакінуў маці сваю. І ў трэці раз ажаніўся. Сталее сябе жанчыну ўзяў. І з дзіцем. Інжынерам яна на заводзе працуе. А ён грузчыкам там састаіць.
Канешне, шкада маці яму сваю. Не па злабе яна, а ад вайны, на людзей кідаецца. Дапамагае ён ёй. Але ж яна ўсё незадаволенная ходзіць. І ўсё чакае, што пакіне ён яе, жонку гэтую апошнюю. Нагаворы на яе ўзводзіць. Быццам бачыла яна, як з другімі яна мужчынамі сходзілася. А ён ёй:
- Навошта вы, мама. Мне ж крыўдна.
- А ты развядзіся. Вось тады я і перастану.
- Не. Не развядуся я. Добры яна чалавек. Інжынер яна. І кватэра ў нас цяпер вялікая. І муж у яе інжынерам быў. А яна вось з ім разыйшлася. І за мяне пайшла. І добра мы жывем, мама. І аб табе
хвалюемся. Вось гасцінцы перадаем. І просім мы каб пажалавала ты да нас. Як кватэра ў нас вялікая. І грошай многа мы зарабляем. Так вось і жыць разам можна будзе.
А сама яна, сынок, жонка гэтая Воўкіна, детдомаўская. Маці яна сваю і не помніць.
- Я, - гавора, - заўжды марыла маму мець. Вось і будзе маці твая, Вова, маці маёй.
Ну, Воўка і передаў словы ёй гэтыя.
- Слухай ты яе, - гавора яна яму. - Гэта ж яна атруціць мяне хоча. Вось і заманьвае, каб атруціць, а потым ўжо і з цябе дурня зрабіць. Ведаю, - гавора, - я яе. Бачыла я, як яна пры немцах яўрэяў вешала.
А ён ёй:
- Мама, што вы гаворыце! Як жа яна магла вешаць іх. Яе ж не было тут. У детдоме яна расла. У Ашхабадзе.
- Не давярайся ты ёй, сынок. Брэша яна ўсё. Уходзь ты ад яе. А інакш, - гавора, - я такі вам гвалт зраблю. Вывяду я яе на чыстую ваду. Здрадніцу гэтую і прасцітутку.
Ну і перастаў ён ад агіды прыходзіць да маці сваёй.
Толькі грошы ёй па пошце пасылае. А яна яшчэ больш злавацца стала. І праходу ім не дае. Ля завода стракае. Фашыстамі абзывае. І плюе. А потым і на аліменты падала. І лісты ўсялякія піша: “Сын мой, значыцца, як і бацька яго, яўрэй. А жонка ў іх фашыстка. І разам
яны ў час вайны нашых вешалі. І мяне павесіць хочуць. Але ж я ад іх золатам адкупілася”.
Так арыштуйце вы іх, просіць яна, сынок, як яны кожную ноч золата вымагаюць. І душаць. Хочут задушыць.
- Мама, так яна ж ненармальная.
- Так, сынок. На вучоце яна састаіць. Але ж спакойная яна. Нікога не чапляе. Вось на сына крыўду толькі мае. Так гэта ж, сынок, на глебе ў яе атрымалася. Але ж і не права яна, калі сыну
сваяму жыць перашкаджае. Не вытрымала яна сябе, сынок. Вось і адалела яе гора гэтае ваенная.
ГАЛЯ ЦЫНКЕВІЧ.
- Лідзія вось выпадак рассказвала.
- А гэта хто, мама?
- Так гэта.ж жонка Уладзіміра апошняя. Сяброўка яе ў шлюб пайшла за лётчыка.На аэрадром ён набіраў дзяўчат з детдома.А ёй шаснаццаты год ішоў у той час, сяброўцы гэтай Лідзінай. Гале. Вось
яна і прыглянулась лётчыку таму. Сям’і ў яго ўжо не было. Загінулі ў яго ўсе. Ну, і гавора яна яму:
- Так я ж не адна, таварыш майор.
Цынкевіч прозвішча яе.
- Я ж, - гавора, - з дзіцём.
- Як з дзіцём?
- А вось так.
І прыводзіць дзяўчынку сваю.
Ну, ён, канешне, не паверыў ёй. Як дзяўчынцы той навыгляд гады чатыры было. А ёй самой, Гале, у той час шаснаццаты ішоў.
- Гэта, - гавора, - сястра твая?
- Не, - яна яму. - Не сястра. А калі любіце вы мяне, так дочкай яна нашай будзе. А калі не, так ўжо і не аб чым нам гаварыць з вамі, таварыш майор. Таму як нам, - гавора, - бацька патрэбен.
- А колькі ж дочцы тваёй гадоў?
- Чатыры.
- А бацька яе дзе?
- На фронце ён загінуў. Летчыкам ён быў. А толькі ж і не дачка яна мне. А цяпер вось са мной жыве. Таму як сястра мая загінула. Вось нам, значыцца, бацька патрэбен.
- Так я ж, - кажа ён, - магу бацьку замяніць дзяўчынцы тваёй, калі ты жонкай маёй будзеш.
- Канешне, - яна яму, - згодная я.Таму як бацька нам патрэбен. Адной мне цяжка будзе Кацю выхаваць. Пракарміць я яе змагу. А выхаваць мне самой будзе не проста. Сама я яшчэ многага не ведаю.
Ну і пажаніліся яны, сынок.
- А што з сястрой яе, мама, здарылася?
- А ты паслухай. Выпадак рэдкі.
Сабраліся, значыцца, ехаць яны ў тыл. А сястра яе акурат нараджаць уздумала. І немцы да горада падыходзяць. Вось і селі яны ў эшалон, каб за Урал уязджаць. А немцы самалётамі бамбіць сталі. Ну,
людзі разбягаюцца хто куды. І падруга Лідзіна з маці і сястрой старэйшай таксама бягуць. Але ж сястры яе, сынок, ужо вось-вось нараджаць трэба будзе. А Гале ў тую пару дванаццаць было. Вось сястра ёй і гавора:
- Калі, - гавора, - я памру, Галя, ад родаў, так ты ўжо дачку маю выхавай. І ў шлюб за лётчыка ідзі. А дзяўчынку Кацей назаві.
Быццам бы ведала яна, сынок, што дачка ў яе народзіцца. Ну, а тут ўжо і зусім плоха ёй стала, рожаніцы той. Вось маці і гавора:
- Збегай ты да ручая, Галя. Патрэбна вада будзе.
А недалёка ручай працякаў. Вось Галя і пабегла. А як вярнулася, так ўсе ўжо мёртвымі ляжалі. І Каценька, акурат, сынок, за момант да таго нарадзілася. Галя, канешне, разгубілася. Рабіць яна не ведае што.Але ж людзі падаспелі тут і дапамаглі ёй роды гэтыя прыняць.
Так вось і стала яна маці пляменніцы сваёй.
САМАЕ ФАНТАСТЫЧНАЕ.
Чалавек, сынок, калі пажадае, ён многае можа зрабіць.
- Верна, мама. Вось і я ў сне. Адтурхнуся - і лячу. Нават не адтурхаюся. А проста, захачу і лячу. Бвццам і няма прыцяжэння. І думаю я сабе, што ўсё можа чалавек, калі захоча ён гэтага. Праўда, мама?..
- Да, сынок.
А хаты маленькія!..
А потым захочацца мне разглядзець якую, вось і адчуваю я, што прыбліжаюся я да яе.
Таму як хачу я, мама, набліжацца. А, мама?..
- Што, ласкавы?..
- А тое, што чалавек, ён жа ўсё можа. Праўда?
- Ужо і не ведаю я, сынок, што і сказаць табе. Канешне, калі не перашкаджаць яму. І калі паспее ён.
- Не, мама. Вы не тое гаворыце. Вы не зразумелі
мяне.
- Так як жа, сынок?
- Я вось Ольгу ў сне бачу. Праўда, было ж у ёй нешта такое?
- Было, сынок.
- У тэатральны яна паступіць хацела. Інстытут такі у Маскве ёсць.
- Ведаю я, сынок, аб ім. Чула я. Ты мне сам аб гэтым расказваў. Пра інстытут той. І што па паветры ты ў сне рухаешся.
- Вось калі захоча чалавек, ці ж можна прыпыніць яго?
- Ну як табе сказаць. Гэта гледзячы, чаго пажадае чалавек гэты.
- Ну, калі самае немагчымае. Я гавару, мама, самае незбыўнае.
- Калі добрае, сынок, задумае чалавек той, то дасягне ён гэтага. Людзі дапамагаць яму будуць.
- Але ж каб не забыліся аб ім, мама.
- Гэта, канешне. Зможа ён, чалавек той.
- А вось калі любіць ён? Вось проста ходзіць па вуліцах і ў твары глядзіць. І любіць. Проста дзяўчынка ўхмыльнулася, а ён любіць яе. І дзяцей любіць. Нават калі і няма ў яго дзяцей сваіх. А, мама?..
- Так што?
- Так сможа ён рассказаць аб гэтым? Каб паверылі людзі яму. Каб зразумелі, што любіць ён іх. Словы такія ёсць?
- Ёсць, сынок. Зразумела я цябе. Ёсць словы
тыя. Простыя яны. Непрыкметныя.
- Але ж многія не зразумеюць, мама, мяне.
- Зразумеюць, сынок. Многія зразумеюць. Людзі, сынок, змогуць унікнуць у душу тваю. Дзеля таго яны і жывуць, каб разумець іншых людзей. Інакш і жыцця
не было б на свеце.
- Мама, а Ольга зразумее мяне, калі паклічу я яе ляцець са мной?
- Куды, сынок, ляцець?
- Куды небудзь, мама.
- Калі, сынок, паклічаш, то зразумее. Бо ёсць у ёй душа. Не зможа яна не адчуць тваю душу.
- А калі не паверыць яна мне, мама? Калі другія скажуць ёй, што не праўду я гавару?
- Канешне, сынок, і такое бывае. Але ж толькі і
не галоўнае гэта.
- Ну як жа не галоўнае?
- А так, сынок. Таму як, калі і не паверыць яна табе, так ты ўсё адно ляці. Так што ты, сынок, усё адно ў выгодзе будзеш.
- Як жа ў выгодзе? Я ж хачу з ёй ляцець.
- А не галоўнае гэта, што ты хочаш. Галоўнае, сынок, каб яна хацела з табой ляцець. Ну, а як не хоча яна, так ты ўсё адно ў выгодзе. Таму як з табой другая паляціць. Выгода яна не ў тым, што ты пажадаеш. А ў тым яна, сынок, каб другія людзі пажадалі цябе. Другую сустрэнеш. Вось толькі ведалі б какб вы, куды ляцець вам. І якая другім людзям карысць ад палёту вашага.Таму як і так на свеце не рай яшчэ. І калі ты людзей зваць будзеш ляцець неведама куды, так і ў крыўдзе яны на цябе будуць. І не зразумеюць яны цябе. А вось калі любіш ты іх, так і не паклічыш на справы нядобрыя. І ўдзячны за гэта будуць яны табе. І не забудуць яны цябе, сынок.
- Мама, аже ж усе добрыя людзі праславіліся.
- Гэта так. Толькі ж не дзеля іх яна была, слава гэтая. А дзеля людзей, што і праслаўлялі іх. А ім ужо інакшая ноша выпала. Большая яна ім засталася, чым слава, сынок, тая.
- Якая ж, мама, большая?
- А вось якая. У людзях яна, сынок.
- Так у чым жа слава?
- У тым яна, што і не хацелі яны славы ніякай. А проста не аб ёй яны клапаціліся. Вось і славяць іх людзі за гэта. А ім, сынок, і часу не было думаць аб славе. Другія турботы ўзялі яны на сябе. Каб іншым людзям ношу аслабіць.
- Так славы, значыцца, і няма?
- Чаму ж. Ёсць яна. Толькі ж за чалавекам яна ідзе. Вось у чым слава, сынок. Каб другім хораша было ад спраў тваіх. А табе ўжо і не да яе, калі дзеля людзей ты жывеш.
- Так я ж, мама, не хачу славы. Я хачу ведаць, ці правільна я жыў.
- Людзі, сынок, самі падлічаць, колькі ты зрабіў і
чаго. Жыў ты сумленна, значыцца, правільна. Вось таму і не бойся, што не зразумеюць цябе людзі. Можаш і не гаварыць ім аб гэтым. А яны і самі падлічаць, і без слоў тваіх, хто ты. Да і чаго ты ім пажадаць хочаш.
Вось выпадак быў адзін, сынок. На станцыі здарылася гэта. Немцаў яшчэ не было ў нас. Але ж станцыю яны нашу ўжо бамбілі. Людзям і гэтак спраў хапае з бамбёжкай тою. А яны машыніста
задаўленнага з-пад паравоза выцягнуць уздумалі. А толькі ж як ты яго выцягнеш, сынок, калі паравозам тым ён ужо амаль увесь і накрыты. Адна галава тырчыць і тулава трохі. Ну, вось і просіць ён у людзей,
каб не вазіліся з ім. А самі ўжо за другія справы ўзяліся. Рэйкі выпраўляць, і новы паравоз пусціць. І падумай ты сам, сынок. Быццам бы і не гаварыў ён ім пра любоў узаемную. Але ж і так яно панятна было, што не ад ненавісці ён заботу такую праяўляе. Забота ў яго агульная была. Рэйкі расчышчаць, і эшалон па іх пусціць. А толькі ж людзі, сынок, усё разумелі тут. Бачылі яны, што правы ён, машыніст той. Але ж праваты ягонай яны не споўнілі. І задумалі, сынок,
яны тут паравоз гэты узняць. А адтуль ужо і выцягнуць машыніста.
Канешне, выжыць яму не давялося. Тулава ў яго, лічы, амаль і не было ўжо. Але ж і паміраў ён з лёгкім сэрцам. Таму як бачыў ён, што зрабілі ўсё яны, каб выратаваць яго.
Вось і пасудзі ты сам, сынок. Не гаварылі прамеж сабой яны пра любоў узаемную, але ж была яна паміж іх і без слоў палюбезных тых.
Канешне, многія загінулі з людзей добрых гэтых. Але ж хто жывы застаўся, пры памяці ён. Вось і ведаюць цяпер людзі, сынок, што любоў не дзеля слоў жыве, а дзеля справы яна існуе.
- Я разумею, мама.
- Канешне, і не вялікі грэх аб славе памарыць. Слава, яна ж так сама ў памяці народнай.А толькі ж, калі за справу ты ўзяўся, так і рабі яе сумленна. А слава, яна сама за табой пакрочыць. Не замедліць
яна за справаю паспяшаць.
І машыніст той, сынок, жыць таксама хацеў. Але ж бачыў ён абстаноўку тую. І параіў людзям добрую справу зрабіць.
Многа можа чалавек. І зноў жа, людзі змогуць ацаніць заботу тваю, нават калі і слоў ты ім палюбезных не гаварыў. А як зразумеў ты справу агульную, так і дасягнуў намечаннага ў жыцці сваім, сынок.
ПАМІРАЦЬ УСЁ АДНО
НЕ ХОЧАЦЦА.
Жыццё, сынок, правільна пражыць можна. А як пражыў ты сумленна яго, так і памерці табе не цяжка будзе.
- Мама, але ж паміраць ўсё адно не хочацца.
- Гэта верна, сынок. А толькі ж па-рознаму яно не хочацца.
Вось мяне ты вазьмі. Спачатку мне таму жыць хацелася, што ўбачыць я хацела, што ж далей будзе.А потым я вось бацьку сустрэла. І,
значыцца, яму я патрэбная была. А як ты нарадзіўся, сынок, так яшчэ больш мне жыць захацелася.Ну, а як ужо пасталелі вы, дзеці мае, я ўсё баялася смерці, каб вас сіратамі не пакінуць. А цяпер вось, бачыш,
былым я жыву. Канешне, многа добрага было ў жыцці маім. І добрых людзей я павідала. На першы погляд яны, сынок, непрыкметнымі ўсё больш былі. Але ж вайна яна заўважыла іх. І паказала яна правільнасць іхнюю. Вось і рассудзі ты сам, магу я хацець памерці цяпер, калі жывуць яшчэ людзі добрыя ў свеце.
- Не, мама.
- Жыць, сынок, заўжды хочацца. А калі зразумеў ты, дзеля чаго ты жывеш, так і паміраць табе не цяжка будзе. І машыніст той, ведаў ён, за што паміраў…
- Мама, гэта Шчыпанскі?
- Дзе?
- Вунь там. Па вуліцы ідзе. З Юлькай.
- Ася гэта, сынок. Юлька загінула. Забілі Юльку немцы. Стасік у яе захвараў. Вады ён папрасіў уначы. Вось і пайшла яна да студні. А немцы не дазвалялі нам уначы тады з хат выходзіць. Ну і забілі яны яе. А Стасік да цёткі ў горад пайшоў.
Юльку, канешне, выратаваць можна было. Але ж пакуль ноч не прайшла, падыйсці да яе ніхто не рашаўся. А Стасік да цёткі ўбёг. Толькі і там яму салодка не было. І боты ён там чысціў немцам, і з торбай па хатах хадзіў. І стаў ён, сынок, з хлопцамі ля завода за хлебам паляваць. Немцы хлеб той на машынах у казармы вазілі. А хлопцы за вуглом стаяць. І як толькі машына выязджае з варотаў, так і крадуць яны хлеб гэты. Тыя, што паспрытней, чапляюцца за борт грузавіка. Быццам жартуюць. А астатнія ўжо за імі бягуць па вуліцы між людзьмі. І хлеб гэты ловяць, што спрытны той кідае ім. І тут вось галоўнае, каб разбегліся ўмомант усе, хлопцы тыя, пакуль страляць не пачнуць немцы па іх. А там ужо і спрытны той з машыны выпрыгвае. Людзі па вуліцы ідуць і ўсё разумеюць. Але ж робяць выгляд, быццам нічога
і не здарылася. А як немец заўважыць такое, то ўжо не здабраваць ім, хлопцам вясёлым гэтым.
Вось так Стасіка і забілі, сынок. Цётка толькі на другі дзень узнала, што памёр ён. Хараніць яго не прышлося. Немцы ўвезлі яго і кінулі за горадам ля дарогі. Каб не займаў ён праезджую частку вуліцы целам сваім акрываўленым.
- А Юзік, мама, дзе?
- А ў Юзіка што. У Юзіка ўсё добра. У арміі чырвонай ён спачатку быў. Не, не ўсё, праўда, і ў яго проста збылося. Але ж дадому ён жывым вярнуўся.
Спачатку ён, сынок, у палон папаў паранены. А потым ўжо з палону ў паліцаі яго перавялі. Сказалі ім там, сынок, ці памрэце вы, ці вось, значыцца, у паліцаі ідзеце. Ну, ён і згадзіўся. А яго ў гетта паставілі яўрэеў забіваць. Так ён з гетта, сынок, у партызаны
збёг. Узяў ён там дзяўчынку адну. Як бы сабе. Дазвалялі ім браць іх, калі хочаш, па адной. Ну, вось
ён і забраў яе ў лес.
- Так гэта яна, мама?
- Да, сынок. У тэатры працавала яна да вайны.
- Прыгожая яна, мама, дзяўчына.
- Самая прыгожая, сынок, ў нашай вёсцы Ася цяпер.
- А чаму яна ў тэатры не працуе?
- Так не хоча яна ў тэатр больш той, сынок. Гісторыя там у яе свая. У шлюб яна пайшла. А потым разам з мужам у гетта папалася. Так толькі ж родзічы ягоныя яго выкупілі, а аб ёй вось і не паклапаціліся нават. Вось ён, муж яе той, сынок, усё лісты ёй дасылае цяпер. Хоча ён, каб варацілася яна да яго. Таму як, гавора, ты Ася, і не разводзілася са мной. А з Юзікам ты і не распісаная. І дзяцей у вас няма пакуль.
Але ж не паедзе яна да яго, сынок. Не можа яна дараваць родзічам тым, что яго уратавалі, а аб ёй
і не паклапаціліся нават.
І дзеці ў іх будуць хутка. З Юзікам.Чакаюць яны ўжо дзіця. Цяжарная яна, сынок, ад яго.
- А дзе зараз муж яе, мама?
- У горадзе ён. У тэатры працуе. Піша ён ёй, што працаваць табе, Ася, і не прыйдзецца, як я, гавора, сам многа працую. А як не захочаш ты дома сядзець, то ты вершы чытаць будзеш у фіралмоніі гэтым.
Так я і гавару ёй: “А, можа, з’ездзіць табе, Ася, у госці туды, да іх?” - “Што вы, Марфа Цярэнцьеўна!
Гэта ж не людзі. Яны ж, гавора, толькі аб сабе і клапоцяцца. І да вайны я з імі жыць не хацела. Гэта ж выпадкова здарылася. То ж у тэатры мне хацелася працаваць. Вось і пайшла я за яго. А цяпер ужо я не маленькая, каб лёгкім жыццём мяне прыманіь. Я і чытаць больш не буду лісты гэтыя. Проста так і буду адсылаць іх па поште нечытаныя”.
Ну, сынок, і не стала я раіць ёй больш нічога. Бо бачу я, што баба яна правільная. І сама разумее што і да чаго.
- Але ж яна артыстка, мама.
- Так. А тольки ж добра ёй і ў нас тут. Тут людзі сумленныя. А там увесь час, гавора, угаджаць им трэба было, як крыўдзіліся яны ўсё.
І лічылі, што вялікую справу для мяне зрабілі, што вось у дом свой пусцілі. А тут я, гавора, сама сабе гаспадыня. І вершы я чытаць магу тут. Як разумею я цяпер вершы тыя інакш. На людзях я добрых пабыла. Вось і разумею я іначай вершы тыя, сынок, цяпер”.
- Мама, так хай бы яна кружок арганізавала.
- А вядзе яна яго пры школе.
- Звыкнецца яна да жыцця нашага, мама.
- Канешне, сынок. Вось дзіця народзіць і зусім звыкнецца. Даладкуецца да ўкладу сялянскага. І няма ж у яе больш нікога. Бацькоў яна сваіх сама ў гецце пахавала. Пагромы там былі, сынок. Так бацькоў
сваіх яна і пахавала пасля пагрома такога. Усюды яны там хаваліся, сынок, ад смерці.
- Мама, а Юзік на пагромы хадзіў?
- Хадзіў, сынок. Але ж, гавора, я не ведаю, ці забіў я каго. Не ўпэўнены я ў гэтым, гавора. Таму як са мной і другія паліцаі былі. І не страляць я не мог. А як страляеш, адкуль ты ведаеш, што не забіў ты нікога.
Таму як людзі ўсюды ад пагромшчыкаў хаваліся, сынок. Вось і не можа ён утвярджаць, што не забіў нікога. І да таго ж, гавора, пьяныя мы былі ўсе там.
Ня трэзвыя хадзілі на пагромы яны, сынок.
- Мама, а навошта яны яўрэеў забівалі?
- Так ці ж толькі яўрэеў? Але ж зручна ім было людзей па народнасцям падзяліць. Ці ж ты заб’еш столькі, калі не падзеліш ты іх? Вось, напрыклад, ты не яўрэй, так і забівай сабе яўрэеў. А нам, немцам, і іншай работы хапае. Вось вы ўжо і дапамагайце нам разабрацца ў людзях неправільных. Дзеля таго і падзялілі яны людзей на добрых і дрэнных, каб тыя, што па дзялёжцы той дрэнныя, тымі, что лепшыя, забітыя былі.
- Як жа гэта, мама, можна так людзей падмануць?
- Можна, сынок. Таму можна, што людзі несумленныя часам бываюць. І многа іх несумленных.На першы погляд яны, як і ўсе людзі. Але ж раўнадушша ў іх незвычайнае. Вось у цяжкую хвіліну і пайдуць
яны на справу нядобрую. Ім жа толькі дазволь забіваць, так яны і будуць забіваць людзей, сынок. Таму як падпарадкоўваннем сваім яны больш усяго ганарацца. І без начальства жыць не могуць. Думаць ім не трэба ў такім разе. А людзі ж, як прызвычацца не думаць, так і гатовы яны на ўсё, сынок. Тут ім толькі даручы.
Вось як яно абарочваецца раўнадушша гэта ўсеагульнае.
- Гэта абывацелі, мама.
- Абывацелі, сынок, канешне. А толькі ж з іх і можна зрабіць забойцаў суседзяў сваіх і аднавяскоўцаў. Яны ж тут у самы раз.
А загад аддаць, так заўжды недобры чалавек знойдзецца.
ПРАЎДА ЖЫЦЦЯ.
- Вось Фёдар. Крыванос. Памятаеш ты яго, сынок? Спрэчка ў яго з Веркай была. На дзіцяці паспрачаліся яны. Не хацела дзяцей яна. Памятаеш?.. Звязваюць, гавора, дзеці.
Прыйдзе да нас часам ён і ўсё лаецца:
- А ну яе Верку. У горад ехаць хоча. Абзавядзешся тут, гавора, дзецьмі, і застанешся ў вёсцы назаўжды. А ў горадзе і на завод можна паступіць. І жыццё палягчэй там.
Але ж не уехала яна нікуды, сынок. Нарадзіла дзіцяці і засталася тут.
А Фёдар у партызанах загінуў.
Ну, а пасля вайны брат Фёдара, Ілля, з фронту прыйшоў. Вось і ўзяў ён Верку жонкай сабе, як бы ад брата пераняў. Дом у горадзе паставіў ён ў.І жывуць яны там з Веркай і сынам яе.
Ну, Ілля, так ён зусім не работнік цяпер. Урачы яму забаранілі ў справе гэтай. Вахцёрам ён састаіць пры тэатры тым, сынок. А Верка біляцёршай у цырку служыць.
Так вось Ілля ўсё рассказваў мне, як у Дрэздэне ён пабываў. І як ён там, значыцца, карціны бачыў усялякія. Жанчыны голыя, гавора, у вадзе там бултыхаліся яны. А ён размінірваў іх, жанчын гэтых карцінных. Не танныя яны, гавора. Адна ў яго дома і зараз вісіць. Распранутая ўся. І на ложак кладзецца. І нявінная як бы ў сабе. Так яна ж, сынок, у іх у сталоўцы павешана. Тры, гавора, у мяне такія былі.
Дзве я музею падараваў. Канешне, яны не подлінныя. Копіі яны. Але ж дарагія. Майстра вядомага.
А з твару вось Алёнку яна мне напамінае, сынок, жанчына карцінная тая. Толькі косы ў яе пабольшыя. І грудзі. Таму як і сама яна ўся на целе паўней.
Так я і пытаюся ў Веркі:
- Як жа ты жывеш з Іллёю?
- Нічога, - гавора. - Добра мы жывём.
- А что ж, - пытаю, - дзяцей у вас няма?
- А дзяцей, - гавора, - у нас і не будзе. Таму як і пажаніліся мы, што ведаў ён, Ілля, што дзяцей я не хацела і да вайны яшчэ. Адтаго і ў горад пераехалі мы, што непрызвычна яму перад людзямі ў вёсцы, як у яго ўрон такі ад вайны застаўся. А ў горадзе ніхто, гаворыць, і не ведае, хто чым жыве. Толькі ж па рабоце стракаюцца людзі там. А на вуліцы так тут, гавора, і не вітаюцца. І не пагавораць ні аб чым. І вось яшчэ ўначы крычыць ён усё. Хісата кліча. “Хісат, гавора, дапамажы”. Ці каманды падае. Каб размінірвалі аб’ект які. А так добра, гавора,
мы жывём. Сына хутка жаніць будзем. Дзеўка ў яго ёсць. Табельшчыца яна. А яшчэ ў інстытут паступаць будзе, дзеўка тая, сынок. Школу яна ўжо закончыла, але ж па конкурсу не прайшла. Так ёй цяпер стаж працоўны патрэбен. Іначай і не пайшла б яна працаваць, канешне. Як матэр’яльна яна забяспечаная. Бацькі ў яе крытыкі. Так у іх, сынок, у крытыкаў тых, на сцянах карцін няма. Кніжкі ў іх на полках там стаяць.
- А вы там былі, мама?
- Не. Уладзік мне расказваў. Сын Веркін.
У госці ён ходзіць да дзяўчыны сваёй. А бацька яе, крытык той, так і зусім не выходзіць з пакоя асобнага. Наташа ўсё прабачэння просіць за
гэта ў Уладзіка. Крытыка, гавора, за ўсім сачыць павінна, каб не надрукавалі глузды якой.
- Якая Наташа?
- Дачка крытыка таго, сынок. Яж табе гаварыла. Уладзік сябруе з ёй. Усё кніжкі яна яму прапаноўвае прачытаць усялякія. Здольны ты, гавора, Уладзік, да навукі. Таму як, калі б не было крытыкі, так і кніжак не было б добрых. І не ведаў бы ніхто,як ён піша кніжку сваю.
А я вось усё думаю сабе. Няўжо ж і мой верш крытыкаваць можна, каб лепшым ён стаў?
- Канешне, мама, можна. Бацька ж крытыкаваў.
- Гэта верна, сынок. Але ж не думала я, што праца вось такая ёсць. Крытыка. Ці ж то
механізатары яны, каб работу выконваць, кніжку чытаючы.
- Не, мама, не механізатары, але ж усё роўна спецыялісты. Як і ў кожнай справе. Вось вы на ферму прыйшлі і адразу бачыце, што рабіць трэба. Так і яны. Прачытаюць кніжку і бачуць, што добра ў ёй, а што дрэнна.
- Гэта ж, сынок, канешне. Зразумела я. Але ж вось, калі б я кніжку напісала, як кароў спадручней даіць, так что ж, і тут яны мяне крытыкаваць патрафяць?
- Ну… Тут, мама, я не ведаю. Тут як бы спецыяльная літаратура. А яны мастацкую крытыкуюць.
- Так дзе ж яна, сынок, такая ёсць, мастацкая? У кожнай яно пра ўсялякае пішацца.
- Ну, мама, я з вамі не згодны. Праўду жыцця трэба таксама ўмець выкладаць.
- Ці ж, сынок, адзін чалавек усё ведаць можа пра літаратуру тую?
- Усяго, канешне, ведаць нельга. А вось што лепей, а што дрэнна ў кніжцы той, бачыць можна.
- Вось узяць і Наташу тую. Так яна, канешне, дзяўчына добрая. Уважлівая. Толькі худая вельмі. І кніжку яна ў рукі возьме, так відаць, сынок, што зручна яна трымае яе ў руцэ. Але ж ці яна зможа ўсё пасціч у кніжцы той, калі чалавек у ёй пра вайну піша. Ці вось пра плен нямецкі. Як жа яна, сынок, правільна там зразумее ўсё. Яна ж і не бачыла нічога такога. І не перажыла яна вайны той. Адукаванасць у ёй, у кніжцы той, правільна вызначыць яна зможа. Таму як відна, что адукаваная яна. А вось другія выгоды якія, ці ж зможа яна глыбока пасціч?.. Не, не верна гэта, сынок, каб адзін чалавек на другога крытыку наводзіў. Не згодная я з табой.
- Не ведаю я, мама. Можа, вы і правы.
- Таму як у аккупацыю такое было, што і ў праўдзе жыцця тваёй адбітым быць не можа. Як жа ты ў кніжцы раскажаш вось пра перажыванні мае, калі братоў тваіх яны узялі, а мне і гавораць: “Ідзі
ты, баба, у лес. І прывядзі мужа сваяго. А не прывядзеш, так мы і казнім дзяцей тваіх”.
- Мама, не трэба аб гэтым.
- Так яны ж дзеці мае! Я ж нарадзіла іх. Як жа мне не помніць аб тым. Сама я на смерць іх паслала.
- Мама, вы не павінны ні ў чым.
- Не, сынок, вінаватая я. Таму я вінаватая, што, праўду я табе скажу, зненавідзела я ў той час бацьку тваяго. І цябе, сынок, таксама не любіла я.
- Не праўда гэта, мама.
- Праўда, сынок, праўда. Братоў тваіх я таксама не любіла. Што дзеці яны мае. Тры дні я ў лес уходзіла, каб паведаміць бацьку аб горы гэтым. Іду я, сынок, і думаю сабе: “Хай лепш мяне заб’юць,
а толькі б дзяцей мне сваіх хараніць не прышлося”.
А там і сама да іх пайшла. І разам з імі памерці хацела. У кніжцы ж гэта калі напісаць, мучэнні тыя мацярынскія, так адна ж хвіліна. А яна, сынок, цягнецца ўсё, хвіліна гэтая. Вось і не ведала я, што далей мне рабіць. А аблягчэння я і не адчула. І на фашыстаў у мяне таксама злосці не было ў той час. Не бачыла я людзей у іх. І самой мне памерці больш усяго хацелася.Усё блукала я, як памешаная. А потым баб заўважаць стала. І дзяцей. І глядзела я на іх, сынок. І гладзіла па галоўцы. І цябе
вось прамеж іншых бачыла.
Гляджу я на цябе, сынок. А бабы мне і гавораць:
“Ну, дзякуй Богу. Адалела ты гора сваё, Марфа”.
Але ж толькі тады яно і пачалося, гора маё, як прасвятленне да мяне прыйшло. І паняла я, што дзяцей маіх няма больш. Але ж не адчувала я ўтраты поўнай мерай яшчэ. А тут вось і прыйшла яна да
мяне. І запала ў душу маю. Не магла я вынесцікарціны, сынок, гібелі іх. Полымем яна ў мяне ў грудзях гарэла, карціна тая. А на немцаў я і не
азлобілася ў той час. Не змагла.
Ты злуйся, бабы мне гавораць, Марфа, на немцаў. Табе лягчэй будзе. А я не магу. Дзяцей сваіх ніяк забыць не магла. Засланялі яны злобу маю. І не вызывалі немцы у мяне больш гневу. А так, быццам
дзеля ажуру стаяць перад вачыма маімі.
- Ты, Марфа, відаць, волю згубіла. Табе, - гавораць, - волю трэба адшукаць. А то загінеш ты без яе. Без яе чалавек гнуткім становіцца. Ты, Марфа, не думай аб дзецях. Аб тых ты думай, хто згубіў
дзяцей тваіх. І ўжо воля да цябе і вароціцца.
Ну, і стала я, сынок, на дзяцей не глядзець, а толькі на ажур гэты, што вакол іх маляваўся. Але ж, як павяду я вачыма, так ён адразу і ўплывае з вачэй маіх. А дзеці зноўку на мейсца становяцца. А я далей
вочы вяду. І так я, сынок, за ажурам тым ганялася. І, бачу я, а гэта ж ужо немцы побач мяне стаяць. І насмяхаюцца з мяне. Ужо вельмі, відаць, незвычайна я галаву насіла.
- Што ж ты, Марфа, прыблукала сюды? - стараста мне гавора. - Ці ж ты не бачыш, што назону ты наступіла? Ці ж табе жыць не хочацца? Ці ж не чуеш ты, як кліча ён цябе, вартавы? Ты ж, -
гавора, - забітая ўжо. Вось толькі куля ў яго ў ствале затрымалася. І калі жыць табе хочацца, так і ідзі ты дадому пакудава.
А я яму, сынок: “Ажур я, гавару, шукала”.
І з імі разам смяцца пачала. Так яны тут зусім ад смеху пакаціліся.
- Адвядзі ты яе дадому, - немец гаворыць. - Бо заморыць яна нас смехам сваім.
Вось і прывёў стараста мяне, сынок, да баб.
- Вы, - гавора, - бабы, не адпушчайце яе ад сябе. Бо прыстрэліць немец яе. Яна ненармальная.
І як сказаў ён такое, сынок, так і адчула я ў сабе гнеў. Як жа гэта так, думаю. І дзяцей ён маіх загубіў. А цяпер вось і мяне глупай лічыць. Ці ж гэта справядліва?
І ўчапілася я ў глотку яму. Лёгкасць да мяне варацілася. Але так учапілася, што і адпусціць ужо не змагла, пакуль не асунуўся ён у руках маіх. І далей ісці хацела. Але ж бабы не адпусцілі мяне, сынок. Два тыдні яны за мной прыглядалі.
- А я к жа стараста, мама?
- А старасту бабы закапалі. Немцы ўсё шукалі яго. А потым і падумалі, што збёг ён ад іх. Бо не вельмі ён ахвотна ішоў на пасаду гэтую. Вось і не ўчуялі яны, сынок, што не жывы ён ужо больш.
ХАЛУЙСКАЯ СМЕРЦЬ.
- Вы гаварылі, мама, што Крывашыпаў старастам быў?
- Так гэта ж спачатку, сынок, Крывашып. А потым ужо Сеўка Сяміпалаў. Першы адразу загубіўся
ў іх.
- Як загубіўся?
- А вось так. Праверыць ім захацелася, колькі можа водкі чалавек выпіць. Ну і прышлося яму не падвесці кумпанію сваю. Бо вельмі ж ганарыўся ён тым, што запрасілі яго яны. Афіцэры там сабраліся, сынок, нямецкія. А ад жыхароў яго прыгласілі. Свята ў іх было. Перамогу яны адмячалі сваю. А як выпілі на банкеце тым, так ён ім усё дзвёркі ў машынах адчыняў. Цвярозасць сваю паказваў. А потым і не ўстаяў на нагах. І зваліўся. А як зваліўся ён, так акурат у гэты момант машына пад’ехала. Вось і папаў ён пад кола тое, сынок.
Канешне, зазлуваліся немцы. Як свята ён ім пашкодзіў некультур’ем сваім. Русскай свінёю абазвалі. І адцягнулі ўбок. Палаяліся трохі. Вады прынеслі, кола памылі, а там і ўязджаць сабраліся. Глядзяць - а ён жывы яшчэ. Галава амаль уся раздаўлена ў яго. Як бы і не было галавы той. А тулава ўсё яшчэ рухаецца. Так яны ж напаследак два разы выстралілі ў яго. І раз’ехаліся. А раніцой сцяг павесілі з чорнай стужкай. Загінуў, маўляў, на пасту стараста наш, што працаваў на Германію вялікую.
- Мама, а бацька жывы?
- Жывы, сынок… Затрымаўся ён, відаць, недзе.
AЛЁНКА,
ІВАН ПРОХАРАЎ І ДРУГІЯ.
- А дзе ж Алёка, мама?
- А з Ваней яна, сынок. Сход у іх камсамольскі. Рыхтуюцца яны да сустрэчы. Расказваць там будуць пра аднакашніка сваяго. Кружок следапытны ў іх ёсць, сынок. Так па-іхняму паліцай адзін не вінаваты ні ў чым палучаецца. Сумарокаў Мікалай. Забітым яго ля млына знайшлі. І паперка там ляжала.
“Смерць табе, здраднік ты і прайдзісвет”.
Так вось следапыты выявілі, што не здраднік ён. А проста, як вайна пачалася, у райком ён пайшоў. І падпіску там усялякую даў, што будзе змагацца ён з фашыстамі. А цяпер вось і падпіску тую знайшлі. І
сведкі адшукаліся праваты ягонай. Вось заўтра, значыцца, прымаць яго ў камсамол зноўку будуць. Пасмертна.
А Ваня мне і гавора:
- Вось яны якія, камсамольцы сапраўдныя, Марфа Цярэнцьеўна. І не палохаюцца яны ні перасудаў, ні нагавору. І гераізм, гавора, не ў тым ён, каб стаць вядомым героем, а каб дзеля другіх людзей пабольш добрага зрабіць. Таму і трэба выхоўваць моладзь нашу, каб ведалі яны, як не любяць нас ворагі нашыя. А толькі прыкідваюцца, што паважаюць нас.
А ледзь што, так усё робяць, каб падзяліць нас паміж сабой. І каб ворагамі зрабіць адзін адному.
- Гэта барацьба, мама.
- Верна, сынок. Але ж гэта барацьба наша правільная. Іншы і не ведае, колькі жыццяў у барацьбе той палягло. Таму як, калі ж нам усе навукі праходзіць было. Не давалі нам вучыцца, сынок, ворагі нашыя.
- Лёс наш такі, мама.
- Гэта верна, сынок.
- Мама, а хто гэта там?
- Дзе, ласкавы?
- Вунь, ля школы.
- Пьяны?
- Да…
- Так гэта ж Іван Прохараў. Пье ён ужо цяпер. Гора ў яго вялікае.
- Якое гора, мама?
- А звыяайнае яно. У палон ён спачатку папаўся. А потым збёг адтуль. І ў партызанах быў.
І дзе ён толькі не пабываў за годы гэтыя! І на расстрэл яго вадзілі. І ўцякаў ён ад іх. І прыехаў ён дадому, сынок. А Зінаіды няма. У школе яна задахнулася. Дзяцей у іх двое было. Сцёпа, значыцца, у партызанах загінуў. А Віця вось…Памятаеш ты Віцю?..
- Памятаю, мама.
- Ну, вось Віця, значыцца, жывым застаўся. Вярнуўся Іван дадому, і праведаў ён пра гора сваё звычайнае. Засумаваў, канешне, але ж устаяў. Таму як Віцю я яму прыводжу. Вось, гавару, гэта сын твой. І прызнавай ты за сабой правы бацькоўскія.
Узрадаваўся ён, канешне, і пачаў выхоўвываць сына. Жаніцца ён не пажадаў. Хоць і многа ў нас баб было без мужоў. Але ж не захацеў ён нікога больш. Сам, гавора, сына выхаваю. І чаго ён толькі не рабіў
дзеля яго!.. Ласкі ў ім паболей бабскай праявілася. А як узрос Віця, і ў школу пайшоў, так у лес яны пайшлі на экскурсію. І там вось, на экскурсіі той, сынок, і загінуў ён. Убок ён адбёг, і на міну наступіў. Пад
зямлёй яна там засталася ад вайны яшчэ. Вось гэтак і загінуў ён, сынок, ад міны той. Два дні праляжаў, а там і паміраць стаў. А Іван з тых часоў зноў піць пачаў. І на работу ўжо не ходзіць. Усё спусціў. Не можа ён інакш, сынок. Забыцца яму трэба.
- Мама, а Таня дзе?
- Таня… Не хацела я табе гаварыць. Але ж, відаць, скажу напаследак. Не вярнулася з вайны Таня твая. Загінула яна, сынок. Кенігсберг яны бралі. Вось і забілі яе ў Кенігсберзе тым.
Паранены адзін у госці да нас заяжджаў. Што з ёю ваяваў разам. Алёнку ён усё да сябе зваў. А яна і гавора яму:
- Не магу я з вамі ўехаць. Тут я застануся. Нарадзілася я тут і ўзрасла. Радзіма мая тут. І таварышы. Мамы толькі няма. І таты. Так яны ж, - гавора, - у вайну загінулі…
- Ну нічога, мама. Але ж Алёнка расце. Добра вы яе выхавалі.
- Ну, што ты, сынок!.. Ці ж то гэта я. Мне і часу не было выхоўвываць яе. Школа гэта ўсё. І вучацца яны там. І кружкі ў іх усялякія. І сад свой школьны ўзвялі. І ў калгасе яны працуюць, сынок.
- Ну, мама, я пайду. Я і так з вамі доўга прасядзеў.
- Ну што ты, сынок! А то пасядзі яшчэ.
- Не, мама, не магу. Мне больш нельга.
- Ну што ж. Не буду я затрымліваць цябе. Ідзі ўжо калі так. Ужо і так доўга ты мяне слухаў. І ўсё пра вайну я табе гаварыла. Ты прабач мне, сынок.Толькі ж няма з кім мне пагаварыць сягоння. Сумна мне. Не хацела я табе гаварыць. Але ж скажу напаследак. Бацька твой, Прохар Гаўрылавіч, памёр ён ад кулі той Громаўскай, што ў галаве ў яго
сядзела. Усё балела яму галава. Ну і адвезлі мы яго ў горад. Вось і ляжаў ён там. Але ж не выпраўляўся. А потым зусім дрэнна стала яму. Урачы і гавораць мне:
- Памірае муж ваш, Марфа Цярэнцьеўна. Усё адно памрэ. Так калі дазволіце вы, мы паспрабуем аперацыю зрабіць на ім. Таму як сёння ўначы ён усё адно памрэ. А з аперацыяй, можа, і выжыве. Яго, -
гавораць, - мы ўжо запытаць не можам. У непрытомнасці ён.
Ну вось і згадзілася я з імі, сынок. Але ж толькі нічога і не змаглі яны. Аперація ў іх добра прайшла. І кулю яму громаўскую дасталі. І пажыў ён яшчэ трохі. А там зноўку паміраць стаў.
- Вось муж ваш, - гавораць мне яны, сынок, - ад гэтай кулі памірае, што ў той час яшчэ страляў у яго здраднік гэты, Громаў Мікалай.
Ты чуеш мяне?
- Так, мама, чую.
- Ну вось… Так не ведаю я, як Алёнцы рассказаць аб гэтым. Вельмі любіла яна бацьку тваяго. І Ванечка засумуе, што памёр дзядуля Алёнкі тваёй ад кулі той, что выпусціў яшчэ ў час вайны бацька яго.
- Мама, а вы не расказвайце. Скажыце, што так
ён памёр. Ад узросту.
- Сынок, ты так лічыш? Ты думаеш так лепей будзе?
- Канешне, мама.
- Праўда?..
- Ну я, мама, пайду…
- Ну ідзі, ласкавы, ідзі. Цяпер ўжо аб усім я табе рассказала. Не скрыла я ад цябе нічога. І адказ мне твой спадабаўся. Таму як, навошта ж мне Ванечку з Алёнкай хваляваць. І так многа яны бачылі ў жыцці
сваім. Хай ужо цяпер спакойна жывуць. Дзякуй богу, вайны няма. А што бацька твой памёр, так людзі
ж усё адно паміраюць.
- Мама…
- Што, ласкавы?..
- Пайду я. Нельга мне больш.
- Ідзі, ідзі, сынок. А я адна, значыцца, пасяджу. А там і Алёнка прыбяжыць. А можа, і Ванечка зазірне. Рассказаць, як там парашылі яны сустракаць сведкаў камсамольца тога. Таварыша вернага сваяго…
- Мама. Я пайду.
…А вось і яны, сынок. Вясёлыя. Радастныя. Хораша, відаць, пагаварылі. З карысцю.
Ну, пайду я. Сустрэну іх. А ты ўжо ідзі. Ідзі сабе, ласкавы, каб Алёнка цябе не ўбачыла…
- Бабуля! Чаго ж вы ў хаце ў цемры сядзіце? Што ж вы лямпу не запальваеце?
- Ой! А я вось тут вас зачакалася. Задумалася я.
Ну, распранайцеся. Прагаладаліся, відаць. Заходзь, Ванечка, заходзь…
- Бабуля! А мы ў нархоз паступаць будзем. Мы ўжо дамовіліся!
- Добра, добра, дзеткі. Вось паешце спачатку толькі…
Ешце, ешце, саколікі…
1967 г.
31. Марфа Цярэнцьеуна
© Copyright: Марк Орлис, 2017
Свидетельство о публикации №117090505380
Свидетельство о публикации №117090505380
Рецензии