Жанхожа

;Ш ПАТШАЛЫ;ПЕН СО;ЫС. ЖАН;ОЖА БАТЫР  ;ш патшалы;пен бір мезгілде ;атар со;ыс;ан, ;шеуімен де жаралы к;кжалдай арпалыс;ан ;лтты; к;ресті; на;ыз халы;ты; майданы – Жан;ожа батыр Н;рм;хамед;лы ;йымдастыр;ан со;ыстар  Ресей империясы ;аза;ияда;ы ханды; бас;аруды жойып, ;здеріні; ;кімшілік билігін орнат;ан т;ста, осы іске ;арсылы; к;рсетушілер болды. Мысалы, 1789 жылы Сырым батыр Дат;лы баста;ан ;лт-азатты; к;теріліс 17 жыл;а созылды. Одан кейін 1836-37 жылдарда;ы Исатай-Махамбет к;терілісі, 1837-1847 жылдары ;ріс ал;ан Кенесары баста;ан ;оз;алыс, 1856-1857 жылдары Жан;ожа батыр, 1855-1858 жылдары Есет К;тібар;лы баста;ан к;терілістер, е; со;;ысы, 1916 жыл;ы ;лт-азатты; ;оз;алысты б;ріміз білеміз.  Осы атал;ан к;терілістерді; ішінде ;ш патшалы;пен бір мезгілде ;атар со;ыс;ан, ;шеуімен де жаралы к;кжалдай арпалыс;ан ;лтты; к;ресті; на;ыз халы;ты; майданы – Жан;ожа батыр Н;рм;хамед;лыны; ;скери ;айраткерлігіні; ар;асында ;йымдастырыл;ан со;ыстар.  Жан;ожа батыр туралы «;аза;стан» ;лтты; энциклопедиясында «Жан;ожа Н;рм;хамед;лы (1795-1859) – ;аза;ты; да;;ты батыры, ;олбасшы. Сыр бойы ;аза;тарыны; ;ш патшалы;ты; езгісіне, отарлау саясатына ;арсы ;лт-азатты; к;рестерді; басшысы» деп жазыл;ан.  «Былай барса;, ;о;ан бар...»  Сыр бойы мен Арал те;ізіні; шы;ыс жа;алауын ;оныстан;ан ;аза;тар;а ;з ;стемдігін ж;ргізе баста;ан Хиуа, ;о;ан ханды;тары ;ктемдігі ХІХ ;асырды; ал;аш;ы ширегінде ;атты тиді. Малын ба;ып, т;тінін т;зу ;шырып отыр;ан бей;ам елге жаса;ан ;ысым шектен шы;ты: мал барымталанып, жан талау;а т;сті. ;о;ан бектеріні; есіргені сонша, ;здері за; жасап, жергілікті жерде ;кімшілік ;;рып, бейбіт елге ойына келгенін жасап ба;ты. М;ндай ;ділетсіздіктерді к;ріп жапа шеккен ;аза;тар 17 жасында Кіші ж;з ;;рамында;ы ;лім;лы тайпасыны; жергілікті рулары сайлап ал;ан ;ылышбай ханны; Хиуа бекінісіне жаса;ан жоры;ы кезінде жаса;;а елеусіз еріп барып, ешкімге дес бермей т;р;ан ;ара;алпа; батыры Ты;ыны жекпе-жекте ;лтіріп айма;;а аты шы;;ан Жан;ожаны; т;;ірегіне топтаса бастайды. Жан;ожаны; ;ділдігі сонда, атал;ан жоры;та ;ділетсіздігі ;шін ;ылышбай хан;а да ;ол ж;мсайды.  Б;л кездерде Жан;ожа ауылы жаз ;ара;;мды жайлап, ;ыс Ыр;ызды ;ыста;ан. Энциклопедияда келтірілген деректерде «;о;ан ханды;ыны; Соза; бекінісіне орналас;ан ;кімдеріні; жергілікті халы;;а салынатын алым-салы;тан тыс к;рсеткен зорлы;тары ;аза;тарды; бас біріктіріп, б;л ;амал;а шабуыл жасауына себепкер болды. И.В. Аничковты; м;ліметі бойынша, ;о;ан ;кімі Д;урен Соза; ;аласыны; бектері Отыншы, Cушымен бірігіп Сарман биді ;лтіреді. Соза;та т;ратын ;;рман би араша т;суді ;тініп, Жан;ожа;а арнайы хабар жібереді. Жан;ожа елден ;ол жинап, Соза;;а жоры;;а аттанып, жолда Жа;а;ор;ан, Желек бекіністеріндегі ;о;анды;тарды ;уады».  1830 жылды; к;зінде к;терілісшілер Соза; бекінісін ;оршау;а алып, к;мекке келген ;о;анды; Та;ан палуанды жекпе-жекте ;ол;а т;сіреді. Одан со; Жан;ожа жаса;тарымен бекіністі; дарбазасын б;зып кіріп, Соза;ты басып алды. Есесіне ;о;ан бектері Отыншы мен Сушыны ;ол;а т;сіріп, баласын ;лтіргені ;шін ;;рман биге тапсырады. Кейбір деректерге ;ара;анда, Жан;ожа ;о;ан ханды;ыны; Шым;ор;ан, ;ос;ор;ан, К;міс;ор;ан т;різді бекіністерін де тал;андайды. Хиуа ханды;ы Алла;;л ханны; т;сында, 1835 жылы ;уандарияны; батысында;ы ;;рт;бе деген жерге бекініс салып, онда 200 ;скер ;стайды. Жан;ожа;а ар;а с;йеп, алым-салы; т;леуден бас тартып, Хиуа бегі Бабажанны; озбырлы;ына к;нбей ж;рген Сырды; т;менгі са;асында;ы ;аза;тарды т;ртіпке келтіру ;шін т;рікмен Айм;хамед палуанды жаса;тарымен жіберді. 1836 жылы А;ирек деген жерде елге тізесі ;атты бат;ан осы Айм;хамед палуанды Жан;ожа жекпе-жекте ;лтіреді. Басшысы мерт бол;ан палуанны; жаса;тары бас сау;алап ;ашу;а м;жб;р болды. Жан;ожа б;дан кейін де Сыр бойында;ы ;аза;тарды хиуалы;тарды; езгісінен ;;т;ару ;шін, оларды; бекіністеріне жиі-жиі шабуыл жасап отырды. Оны; б;л жоры;тары н;тижелі болып, Хиуа бекіністері к;п шы;ын;а ;шырады.  Кенесары мен Жан;ожа  Жан;ожа ;о;ан ханды;ыны; Сырдарияны; т;менгі а;ысы бойында;ы Жа;а;ор;ан, К;міс;ор;ан, Шым;ор;ан ж;не ;ос;ор;ан сия;ты ;скери бекіністеріне де шабуыл жасады. Ол ;аза; Ордасыны; со;;ы ханы ;рі ханды; билікті са;тау ;шін ат;а ;он;ан Кенесары ;асым;лыны; ;скери жаса;тарымен белсенді байланыс жасап т;рды.  1845 жылы Жан;ожа батыр Кенесары ханны; ;тініші бойынша Соза; ;скери бекінісін басып алу;а ;атысты. ;о;ан ханды;ыны; ;з ішінде бастал;ан билік ;шін саяси текетірес кезінде ;о;анды;тар басып ал;ан Сыр бойында;ы бекіністерді Кенесары ханны; да кері ;айтару жоспарлары болды. Бекіністерге шабуыл жасау;а ;аза;тарды; ;зі ;сыныс жасады. 1845 жылы орыс ;скеріне ;ол;а т;скен Кішкенбай Бекбасаров Сыр бойында;ы ;аза;тар;а ;атысты «;о;ан ы;палынан ;ысым к;рген ;аза;тар Кенесарыдан к;мек с;ра;ан. Оларды; ;тініштеріне орай, Кенесары 4000 адам жинап, ;о;ан ханды;ына аттанды. Ол т;рт бекініске шабуыл жасады: Ж;лек, Жа;а;ор;ан, Бабай;ор;ан, Т;рсынбай;ор;ан. Сонымен бірге А;мешітті т;рт к;н ;оршап т;рды» деп хабарлады. Бекіністе тара;ан ауру;а байланысты, ;оршауды тастап, Сарысу;а оралу;а м;жб;р болды. Шабуыл кезінде Кенесарыны; бірнеше адамы ауру;а шалды;ып, ;айтыс болды» деген деректерді айтады [;РОММ, 4-;ор,1-тізбек, 3447-іс, 33 п].  Алайда 1845 жылы желто;санда Т;ркістаннан А;мешітке дейінгі айма;та ж;не Кенесары ауылдарында тырыс;а; індеті тарап, А;мешітті ;оршау кезінде Кенесарыны; баласы Жапар с;лтан да ауру;а шалды;;ан. А;мешіт бекінісіне жасал;ан шабуылдан кейін Кенесары ;осынында бастал;ан тырыс;а; індетіне байланысты к;нде бір жыл;ы ;;рбанды;;а шалын;ан.  Кенесары мен Жан;ожа батырды; арман-ма;саты бір болды: екеуі де халы;;а з;бір-жапа шектірген к;ршілес елдермен со;ыса отырып, иліктіру. Біра; Кенесары сарбаздарыны; арасында аты жаман ауру тарап, со;ыс к;ліктері к;птеп ;ырыл;ан со;, олар шегінуге м;жб;р бол;ан. Ал Жан;ожа батырды; ;о;ан ханды;ымен к;п жыл;а созыл;ан тартысты о;и;алары к;йшейе т;седі. ;о;анды;тар 1851 жылы ;аза;тарды; к;п малын к;шпен айдап алып кеткеннен со;, Жан;ожа батыр А;мешітке дейін жоры; жасады, ;о;анды;тарды; ;скери жаса;ын тал;андады, н;тижесінде ;ос;ор;ан бекініс-;амалын басып алды. Осылайша жергілікті ;аза;тар ;о;ан езгісінен азат етілді.  Д;ниені; ;июын ;ашыр;ан Хиуа  Хиуа ханды;ы 1845 жылды; к;ктемінде Сыр бойында;ы ;ира;ан бекіністерді ;алпына келтіруге 200 жаса; ж;нелтеді. Жан;ожаны; жігіттеріні; ;рыс салуымен олар кері ;айтады. Ал 1847 жылы Хиуа бегі Уайыс-Ниязды; ;скері Атанбас, А;ирек, ;амыстыбасты ;;ірлерін жайлап отыр;ан ;аза;тар;а шабуыл жасап, 1400 ;йді ойрандап, ашы;тан ашы; тонайды. Осы жылды; тамыз айында Хиуа бегі ;ожанияз бастап, олар;а ілескен сат;ын с;лтандар Жан;азы Шер;азиев пен Елікей (Ерм;хамед) ;асымов ;аза; ауылдарын та;ы да тонау;а ;шыратады. Хиуалы;тарды; м;ндай шап;ыншылы;ы бір жылда бірнеше рет ;айталанады.  Озбырлы;;а ;шыра;ан елін ;ор;ау;а Жан;ожа 700 сарбазымен та;ы к;теріледі. ;;рамында екі мы; ;скері бар хиуалы;тар Жа;а;ала бекінісіні; т;;ірегіне келіп шо;ырланып бекінеді. Екі патшалы;пен ;атар со;ысып, барымталау мен тонаудан к;з ашпай, ;бден ;алжыра;ан Сыр бойы жауынгер ;аза;тары Ресей ;кіметінен шын м;нінде к;мек к;тті. Б;л туралы энциклопедия «Жан;ожа батыр орыс ;скерлеріні; келуін ал;ашында ;лкен ;міт, досты; сезіммен ;арсы алды. 1847 жылы Райым;а келіп, бекініс сала баста;ан Ресей ;скерлеріне Жан;ожа ;арсылы; к;рсетпеді. Сол кездегі Орынбор генерал-губернаторы В. Обручевпен жолы;ып с;йлескен Жан;ожа онымен орыс ;скері жергілікті халы;ты; тынышты;ын б;збайтынды;ына ж;не хиуалы;тарды; шап;ыншылы;ынан ;ор;айтынды;ына келіседі» деген дерек келтіреді.  Ал;аш;ы ж;рдем ретінде Жан;ожа;а Ресейді; Райым бекінісіні; басты;ы Ерофив баста;ан отряд к;мекке келіп хиуалы;тарды бірге тал;андайды. 1847 жылды; тамыз айында біріккен орыс-;аза; жаса;тары Сырды; сол жа;асында салын;ан Хиуа ;амалы Жана;аланы ;иратады. Осы со;ыста жауды ;кшелей ;уып, ерлік к;рсеткен Жан;ожа сарбаздары жалпы саны 3 мы; т;йе, 500 жыл;ы, 2 мы; ірі ;ара, 50 мы; ;ойды ;айтарып, т;т;ындарды босатады.  Ресей империясыны; реакциялы; саясаты  Алайда б;л досты; пейіл ;за;;а созылмады. Патшалы; Ресей бір жа;ынан к;мектескен болып, екінші ;олымен отарлау саясатын батыл ж;ргізіп отырды. Е; ;уелі ;аза;тар ;оныстан;ан к;рікті, ;;нарлы жерлерді тартып алып, о;ан Орынбор ;скеріні; орыс-казактарын орналастыру жоспарлы ;рі тияна;ты т;рде ж;ргізілді. Онымен ;оймай, 1837 жылы Ресей ;кіметі тарапынан ба;ынышты ел ретінде ;аза;тардан ;р ша;ыра;тан 1 сом 50 тиынды; жа;а салы;ты т;леуді к;штеп енгізді. Ал 1849 жылы Райым бекінісіне Орынбор казак-орыстарыны; ал;аш;ы жиырма алты отбасы ;оныстандырылды. Отарлау саясатыны; «жемісіне» насаттан;ан олар бірте-бірте ;аза;тарды отыр;ан жерлерінен ы;ыстырып шы;арып, Сырдария жа;асында;ы ш;райлы ж;не жа;сы суландырылатын жерлерді басы б;тін иемденді. Осындай кемсітулерді; салдарынан Сырдарияны; егінші ;аза;тары пайдаланылмай жат;ан ;;нарсыз жерлерге к;шуге м;жб;р болды, тіпті кейбіреулері ;оныс аударушылар мен шенеуніктерді; ;ожалы;тарында жалданып ж;мыс істеді. Орыс-казактарды; ;атігез жаса;тарыны; бас;ыншылы; ;рекеттерін ;рдайым ;олпашта;ан патша шенеуіктері ауы;-ауы; елді; тынышты;ын б;зып, б;л кезде егде тартып отыр;ан Жан;ожа;а да маза бермейді. Орынбор шекаралы; комиссиясыны; Сырдария ж;йесі бойынша ;кілі И. Осмаловскийді; к;мекшісі болып есептелінетін тілмаш М;хамедхасан Ахмеров пара жинау;а шабармандарын Жан;ожа ауылына ж;мсайды. Жан;ожа оларды «орыс за;ында м;ндай салы; м;лде жо;» деп ;уып жібереді.  Арзан ата;;а, жал;ан мансаптар;а малданба;ан...  Патша шенеуніктері ел арасында зор беделге ие Жан;ожа батырды ;з жа;ына тартып, оны; хиуалы;тар;а ;арсы ;ойып, пайдаланып к;рмек болды. Ол ;шін ;олбасшы;а ;ара;;м мен Сырдария жа;асында;ы Борсы;;;м ;аза;тарыны; бас;арушысы деген мансап ;сынылды, жо;ары ;кімет тарапынан жыл сайын 200 сом м;лшерінде жала;ы т;леп т;ру міндеттелді. Тіпті жеке басына жасауыл деген ата; та бермекші болды. Алайда ту;ан хал;ымен бірге не к;рсе де бекінген халы; батыры Жан;ожа барлы; ата;, жала;ы, ;ымбат ба;алы сыйлы;тардан да біржолата ;зілді-кесілді бас тартты. М;ны; ;зі патшалы; империя жендеттерімен іргені аула; салу;а жетіп жат;ан факт болатын.  Енді Жан;ожа батыр 1856 жылы желто;санда Сыр бойы ;аза;тарыны; Ресейге ;арсы ;арулы к;теріліс бастады. Б;;ан т;рткі бол;ан себеп ресейлік солдаттарды; жергілікті ;ш ;аза;ты кірпіш зауытыны; пешіне тірідей жа;ып жіберуі еді. Бар ;ару-жара;ы жер ;;дейтін кетпен мен ;зын сапты шот, сойыл, сада;, найзалардан т;ратын к;терілісшілер ал;ашында б;рын;ы хан ордасы орналас;ан Жа;а;ала;а лап ;ойып, шы;ын;а ;шыратты, 1856 жыл;ы желто;сан айыны; ая; кезінде ;азалы ;амалы ;оршау;а алынды.  Б;л кездерде жатырды; сапына ;осылып жат;ан сарбаз саны к;бейе т;сті: к;терілісті; бас кезінде Жан;ожаны; 1500-ден аса сарбазы болса, 1857 жылы ;а;тарда оларды; саны 5000-;а жетті. К;терілісшілерді; ;аулап ;сіп бара жаь;аны Орынбор генерал-губернаторы В.А. Перовскийді ;атты ала;дат;аны сонша, ол генерал-майор Фитингофт баста;ан 300 атты казак, 320 жаяу ;скер, 1 зе;бірек, 250 гусарь ;скерімен ;оса с;лтан Елікей ;асымов баста;ан бірнеше ж;з казак жаса;ы бар жазалау отрядын аттандырады.  «Жазалаушы ;скер мен к;терілісшілер арасында;ы шешуші шай;ас 1857 жыл;ы 9 ;а;тарда Ары;балы; шат;алында ;тті. Шай;ас кезінде а; туды Жан;ожа батырды; ;зі к;теріп т;рды. Біра; батырды; нашар ;арулан;ан жаса;ы от шаш;а; зе;біректі; снарядына ж;не мылты;ты; калы; о;ына т;теп бере алмады. Жазалаушы отряд к;терілісшілерді ы;ыстырып, жолда кездескен ;аза; ауылдарын шауып, тонаушылы;;а ;шыратты» деп халы; к;терілісіні; аяусыз басып-жаншыл;анын жазады. К;теріліс же;ілген со;, шегінген Жан;ожа жаса;тары т;;іректен ода;тастар табу ;рекетінен т;к ;ндіре алмады. Алайда б;л со;ыстар;а ;атыс;ан ;арапайым т;р;ындар шектен тыс жауызды;тарды к;рді. Малынан тігерге т;я; ;алдырмай сыпырып ;кетті, адам айт;ысыз айуанды;тар бейбіт адамдар;а жасалды. К;теріліс же;іліс тап;аннан кейін Жан;ожа сат;ынды; жаса;ан рубасылары мен ела;аларына ренжіп, Дау;ара жа;;а, одан Б;хар ханды;ы жеріндегі Ерлер тауына жал;ыз кетіп ;алады. ;аза;тарды; Жан;ожа Н;рм;хамед;лы ;олбасшылы; еткен к;терілісі осылай ая;талды.  Батыр келбеті  Жан;ожа батырды; суреті б;рімізге белгілі бол;андай, ;ткір с;сты, ;алы; ;аба;ты, ірі денелі, аппа; са;алы кеудесін жап;ан, на;ыз дала баырларыны; бейнесін сипаттайды. Ресейді; отарлы; езгісіне ;арсы 1856-1857 жылдарда;ы к;терілісі кезінде батырды; мы;басы бол;ан Сырлыбай Шаба;;лыны; ш;бересі, Ора; Жан;за;;лыны; 1930 жылы ;ой;ан: «Жан;ожа атамыз ;андай адам бол;ан?» деген с;ра;ына «;ялы» ауылды; ке;есіне ;арасты «Биіктау» елді мекенінде ;мір с;рген Бижан Жалмырза;лы: «Жан;ожа ;те с;сты, к;здері жалын атып т;ратын, ;аба;ы ;алы;, назарын с;л т;мен салса ;ою, б;йра ;астары жанарларын жартылай жауып кететін адам бол;ан. Ашу ;ыс;анда екі к;зі ;анталап, ;немі білегіне іліп ж;ретін айбалтасын шыр айналдырып, ыс;ырады екен. Біра;, соншалы;ты айбатты батырды; бойы ;зын болма;ан. Орта бойлыдан с;л-п;л ;ана жо;ары, екі иы;ына екі адам еркін сыятындай ;а;па; жауырынды, ке; кеуделі, жуан мойын, м;рыны ;лкен, т;ртпа; адам бол;ан» деген жауап ;айтар;ан екен.  Жан;ожа жігіт а;асы бол;ан ша;ынан бастап, ;зын са;алын ;ызды; б;рымындай етіп ;ріп ;оятын бол;ан. Б;л батырды; «ат ;стінде ж;не ;рыс кезінде желді; екпінімен кедергі болмасын» деген ;;ыптылы;ынан туса керек. Арманда;ан ;лім ж;не а;ыр;ы ай;ас  Ел аузынан жеткен а;ыз бойынша батыр майдан ;стінде шейіт кетуді армандап ;ткен. Алайда, б;;ан а;айын-туыстары жол бермегенге ;;сайды. М;селен, ал;аш;ыда Ары;балы; ма;ында;ы орыс ;скерімен со;ыста аты да, ;зі де жараланып, а;ыр;ы демі біткенше ай;асып, ата жауды; ;олынан ;лмекші бол;ан Жан;ожаны ;;лбара; батыр сия;ты етжа;ын туыс, ;арулас достары ажал аузынан ;ре; алып шы;ады. «;ан майданда ;лмедім» деп тілейтін батырлар жолы Жан;ожаны айналып ;тпеген.  1860 жылы жазалаушы ;скер ;ызыл;;мны; ішіндегі Жан;ара к;ліні; басында отыр;ан Жан;ожа батырды; ауылын ;оршау;а алды. ;анды шай;асты; барысында 86-дан ас;ан Жан;ожа батыр жазалаушыларды; о;ынан ;аза тапты. Батырды; ;мірден ;тер кездегі со;;ы с;тін Л. Мейер былай деп суреттейді: «;арт батыр о; ;тпейтін сауытын киіп, ;ару-жара;ын асынып, ;йінен шы;ып ;лгерді. Біра; аты жо; екен. Ажалымны; жеткен жері осы екен деп, ол бір т;мпешікті; ;стіне аспай-саспай шы;ып алды да, ;з иманын ;зі ;йіріп, д;;а о;и бастады... зула;ан о;тар... к;пке дейін оны; сауытынан ;тпей, тай;ып ;шып, кері т;сіп жатты. А;ырында бір о; оны; мойнына д;л тиіп, ;арт батырды; ;мірін ;иып кетті».  ;ызыл;;мда жал;ыз отыр;ан Жан;ожаны Елікей ;асымов баста;ан казак отряды ;лтіріп кетеді. Осылайша «;лсем ;з жерімде д;шпаныммен бір ;стасып ;лейін» деп ;ызыл;;мнан шы;ып елге беттеген есіл ерді ;здерімен ;мір бойы со;ысып келген, алайда ала алмай к;п жылдар ;ыты;ына тиген, жауыз бас;ыншы орыс-казактар дегеніне жеткізбей, ажал о;ына байлап берген.  За;;ар К;РІМХАН Материалды к;шіріп жариялау ;шін редакцияны; немесе авторды; жазбаша, ауызша р;;саты ;ажет ж;не National Digital History порталына гиперсілтеме берілуі тиіс. Авторлы; ;;;ы; са;талма;ан жа;дайда ;Р Авторлы; ;;;ы; ж;не саба;тас ;;;ы;тар туралы за;ымен ;ор;алады. kaz.ehistory@gmail.com 8(7172) 79 82 06 (ішкі – 111) Е; К;П О;ЫЛ;АН ;ЛЫ ОТАН СО;ЫСЫ ЖЫЛДАРЫНДА;Ы ;АЗА;СТАН 3253 0 ;АЗА;СТАНДА;Ы 1916 ЖЫЛДЫ; ;ЛТ-АЗАТТЫ; ;ОЗ;АЛЫС 2777 0 ;АЗА;СТАНДЫ;ТАРДЫ; МАЙДАНДА;Ы ЕРЛІКТЕРІ 2466 0 СЫРЫМ ДАТ;ЛЫ БАСТА;АН ;ЛТ АЗАТТЫ; К;ТЕРІЛІС (1783-1797) 2245 2 ;АЗА;СТАН ЖА;А ЭКОНОМИКАЛЫ; САЯСАТ ЖЫЛДАРЫНДА. 2073 0 Е; К;П ТАЛ;ЫЛАН;АН ;АЗА;СТАННЫ; РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНА ;ОСЫЛА БАСТАУЫ 1835 2 СЫРЫМ ДАТ;ЛЫ БАСТА;АН ;ЛТ АЗАТТЫ; К;ТЕРІЛІС (1783-1797) 2245 2 АСТРОНОМИЯ – ЕЖЕЛГІ ;ЫЛЫМДАРДЫ; БІРІ. 127 2 ТОР;АЙ ГЕОГЛИФТЕРІ 262 2 XX ;АСЫР БАСЫНДА;Ы ;АЗА;СТАННЫ; ;ЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫ; ДАМУЫ. 1383 2 САУАЛНАМА ;АНДАЙ Б;ЙЫМ ;ЙІ;ІЗДІ; Т;РІНДЕ Т;Р? Домбыра Санды; ;амшы Дауыс беру ТА;ЫРЫП;А САЙ МАТЕРИАЛДАР

Источник: http://e-history.kz/kz/publications/view/2319
© e-history.kz