= Шаирди шаирдикай=
АДАН ДЕРЕЖА
Сажидинан хейлин ширар халкьдин яратмишунрин дережадиз хкаж хьанва.
Папакайни жен т;ап;ахъан,
Жуван кIвале-жув тамада!
Япара жен зуьрнедин ван.
Жедайвал даим т;амада!
(Темпелдин хиялар»)
Шаирдин «Вун накь вучиз атаначир?» шиирни-вични фадлай халкьдин гегьенш къатара чк;анва.
Вири къуват ахъайна за,
Садакьа хьиз. мал пайна за,
Элкъуьрдачир валайни за,
Вун накь вучиз атаначир?
Вилаятда машгьур и шиир гьи пачагьлугъда арадал атана? Гьи йисара арадал атана? Темпелвал ва шкьакьвал жемятдин гьи къатариз хас хьана? Шаирдин гьарай вуч паталди я? Гележегди адаз вучиз къурху гузва? Жемятар адан гьавурда акьунанани? ТахьайтIа, жемятди шаирди вичи-вич зарафатдиз вегьенваз гьисабзавани? Суалар гзаф! Амма I970-писара кхьей шиирриз жаваб пачагьлугъдин яшайишдинни I990-йисари гана. Шаир шаир яз амукьна, ада вичин гьахъ I990-йисарани давамна. «Виликан фуре гумач хьи, дуст!» шиир кхьена:
Ях фидайдаз тагуз салам,
Юргъа шивдай кьадай ви лам.
Дерин вац;а квахьна улам,
Виликан фуре гумач хьи, дуст?
Дагьустандин гьейри халкьарин литературайрилай тафаватлу яз, лезги поэзиядин хейлин лайихлу векилар (белки, им т;ебии карни я жеди) я виликан СССР-дин писателрин Союздин, я гуьгъуьнин Россиядин Федерациядин писателрин Союздин членар туш. Ихьтин лайихлу шаиррикай сад агъаст;алви Сажидин Саидгьасанов я, агъастIалвини ваъ, Агъа Ст;алдаллай Сажидин. Т;варц;ин сагьибди вичи и агьвалат кьет;ендиз къейдзава:
Ст;алдаллай Сажидиназ
И кардикай мах хьана хьи, -
кхьизва ада «Ялтахан эхир» шиирда. Шиирдин т;вар-фикир це- «Ялтахан эхир» я, «Ялтахдин эхир» туш. Гьам «ялтахан», гьам «СтIалдаллай» (Сулейманни «Ст;ал Сулейман» тир, «Агъа Ст;ал Сулейман» тушир) гафарихъ-гафарин тайин к;алубрихъ-чпин мана ава. Ст;алдаллай агьалияр ст;алвияр хьайила, сад ст;алви тахьана, СтIалдал алайди яз амукьзава? Вучиз «ялтах» гаф талукьвилин падежда» ялтахдин тахьана, «ялтахан» я? Шиирда чк;анвай руьгьди вич тек са стIалрин хуьруьнви яз аннамишзавач, «ялтах» гафуни неинки шаирдин лирический игитдин къилихдин лишан, гьакI хсуси т;вар хьанва (талукьвилин падежда хсуси тIварцIин к;алубда ава), ам гьейри ялтахрилай тафатлу яз, бинедилай ялтах я, адан руьгь, беден, тIварни кваз ялтахламиш хьанва.
Сажидинан шиирри бязи алай аямдин гьейри шаиррин шиирри арадал тегьизвай веревирдер гьасилзава. Етим Эминан шиирри хьиз, СтIал Сулейманан шиирри хьиз.
Лугьун хьи, са хуьре са булах ава. А булахдал вичин тайин т;вар ала. Дуьшуьш хьана булахдал са вакъиа кьиле физва, са пIир, са шейх илифзава, булахдални вакъиадин, пIирен, шейхдинн т;вар алкьалтзава. «Зак квайди са кесибвилин нукьсан я», - келима шаир Сажидин галачизни мецерал алай, амма Сажидинан устад къелемдик адакай («Магьмуд стха» шиир хьана, келимани эдебиятда Сажидинан т;варц;ихъ галаз алакъалу хьана. СтIал Сулейманан т;варц;ихъ галаз «Алашадиз яна пурар, Нуьгдуьдиз чукур хьана хьи.» келима хьиз.
Литературадиз кимин чIал герек я. Амма са кимин ч;алавай литература идарани ийиз жедач. Литературадин эсеррин ч;ехи жуьреяр къачунни тайин, лап шаирдизни кимин чIал- ам вад-ругуд шаир ч;ехи авур Агъа Ст;алрин ким хьайит;ани-т;имил я. Сажидиназ асул гьисабдай кимин чIал бес жезва.
Т;ямлу хуьрек вилик гьунугъ так;андиз,
Гъиз, мекелди кьел вегьеда къажгъандиз.
Я аваран кек ягьзамач бажгъандиз,
Паб ч;урук;а вердиш жедан, пагь бабай?!
«Пагь бабай»-шиирдай.
«Жедани» гаф «жедан» хьиз ишлемишун кимин ч;алан таъсир я. «Жедани» гаф шаирдин ulapule гьакь тийидайла бес вучда?»-жузун мумкин я. «Жедани» гафунин гьам литературадин. гьам кимин ч;ала кьабул хьанвай жуьре я женни- ава, жуьре шиирдин цIарцIе ишлемишни ийида.
Шиирдин ц;арц;ин савадлувилин барадай чи шаиррин арада Сажидин лап сад лагьайбурукай я. Сажидинан сад-кьве цIар ч;урук;а гъайила, зигьиндиз усал шаирри вуч авуна к;анда? Инал «Тек виш лагьай сеферда» шиирда гьалтзавай «сефер» ва «сеферда» гафунин кьве жуьредин татугайвиликай рахаз жеда. Сефер-сиягьат ва сеферда-гъилера, чIавуз (са гъилера, са ч;авуз) манадиз дегиш гафар я. Амма чи шаирди- Сажидина-гзафбуру хьиз, гъалатI яз-кьве гаф са манада ишлемишзава:
Гьар тукIур чIавуз гьерер,
Дустариз гуз ятурар,
Кьукъадни ц;ек;уьд сефер
Авунай за хатурар.
Тек виш лагьай сеферда
Ганай лугьуз кIул,
Кьудкъадни ц;екIуьдални
Ч;угунач зи къул!
Гъалат;, шумудра фикир желзват;ани, тикрар жезва, неинки шиирра, гьакI прозадани,
Са сеферда экъечIна зун сефердиз:
ТуькIвей сефер хьана яргьал шегьердиз.
За шаирриз лагьана са шегьерда:
«Кьве гаф ава: сад «сефер», сад «сеферда».
Сажидинан шииррик гъвеч; татугайвални хкатна кьат;уз жеда, икI лацу парталдал гьейри парталдал кьат;ун тийидай са жуьре чилкни виле эцяй жеда. Шаирдин хейлин шиирар жемятрин арада машгьур я, адан ктабрихъ к;елдайди ц;игел я. Гьа са арада гьукуматдивай шаирдин ктаб акъудиз алакьнач, ц;и Махачкалада акъатай «Зуьрнедин ван алаз» ктабдиз (чи къенин суьгьбетни и ктаб чап авунихъ галаз алакъалу я) спонсор гьатна:: Мегьтиев Магьмуд я. Ктабда Мегьтиев Магьмудаз бахшна, шиирни ганва:
Чухсагьул ваз хъсанвиляй-инсан я!
Стха кьадар заз вун пара масан я,
Зак квайди са кесибвилин нукьсан я,
Зун илгьамдин бегьер гьизвай са тар я.
«Магьмуд стха»
Сажидинан гаф к;елдайдаз таъсирлу я. Фермер Мегьтиев Магьмуд чидачт;ани алим Амри Шихсаидов, Т;елгьят эфенди Магьмудов виридаз хъсан чида. Абур кьведни, Сажидинан шиирдиз лайихлу хьайила, къимет зи вилера артух жезва:
Хкаж хьана тик кук;вариз илимдин.
ТIвар машгьурна паквилелди алимдин.
«Амри стха»
Вири лугьуз туш регьят, эфенди,
Ст;алрин хтул-Т;елгьят эфенди.
«ТIелгьят эфенди» шиирдай.
Ктабдиз ганвай аннотацияда кхьенва: «Сажидин. И т;вар «Вун накь вуч из атаначир?» ктаб арадал атайдалай гуьгьуьниз машгьур хьана.
Эдебиятда. медениятда, журналистикада ц;ийи шиирралди, манийралди, макъалайралди ада чи уьмуьр шад авуниз вичин яратмишунар бахшна. Ам «Вун накь вучиз атаначир?», «К;ват;и-К;ват;аш», «Аламатар» ктабрин ва са шумуд к;ват;алрик пай кутурбурукай сад я. Сажидинан и ктабдизни хъуьтуьл зарафат, хци айгьам хас я. Ктабда гьак; са кьадар манияр патал туьк;уьрнавай шиирризни чка жагъана.
Сажидинан шаирвилин талантдин гьайбат эвелни-эвел адан шиирдин ц;арц;ин дуьзгуьнвиле ава. Куьн «Ялтахан эхир» шиирдиз килиг:
Лагьай чIавуз кицIиз аслан,
Иесидай кьуна вичин,
Гъавурда фад гьатна ч;алан,
Куьмекар гуз хьана кIвачин.
Квез герек тир маса яракь?
Адакай заз даях хьана.
Регьят рекьер ийиз суракь,
КицI гьамиша уях хьана.
Эхир кьиляй хьана ажуз,
Лугьузва за - вуч хьана заз?
Акьул женни маса къачуз?
Эхиз тежер гуж хьана заз.
Ст;алдаллай Сажидиназ
И кардикай мах хьана хьи.
Дугьриданни, халкьари заз,
Лагьай гафар гьахъ хьана хьи.
Сажидинан са усал цIар, битмиш тахьана арадиз акъатай бенд тупIукай куьрсдай критикдиз лугьун: дагьдин кьакьанвал кукIушдиз - ам жив алаз хкатна чир жеда - килигна, чирда. Сажидин зигьиндиз неинки писателрин Союздин членар, язух СССР-дихъ агьзурралди авай.-Гьак; пачагьлугьри чпин арада шаирдиз гун патал акъуднвай гьи т;варц;из хьайит;ани лайихлу я.
Ибрагьим Гьуьсейнов, шаир, драматург, публицист ва критик.
Лезги газет, № I0. I0. I997 - йис.