Менге* аьннад ашархой боабе, хIана
аьлча «Сина кхача ба царга, къам
де воаллачо къаман са де деза,
из са къаман деша чу доалл».
И. Кодзоев. ГIалгIай, 4 : 290.
«ГIалгIай кир» цIи йола оазар чулоацам, маIан чIоагIадеш, кIоаргадеш я хIанз ювца аргIа хьатIакхаьча, сона эггара дукхагI йеза, Коазой Iийсай «ГIалгIай илли» яха оазар. Хи тIадамо беррига малх чулоацаш санна цу оазаро чулаьцаб гIалгIай къамо шин бIаь шера хьош латташ боа Iазапе никъ.
ТIехьара ийла маIан кхетадергда вай, укх хаттара жоп делча: «малагIа да гIалгIашта массарел дуккхагI дезаш дола дешаш?» Из дика хов гIалгIай багахбувцамга ладувгIачоа, бийшачоа, бешачоа, гIалгIай метта дешарьгаш дийшачоа, дешачоа, вай воайла деш доа къамаьлаш дагадехачоа.
Кор яха дош геттара чIоагIа дукха деза къама дунен сердало чухеццаш доландаь, цо баьде халбата чу маьлха зIанараш чухецандаь, сага вахар сийрда доаккхандаь. Цу маIанца дувзаденна да Iийсай турпалхочо СиргIильго яхар а: «Дунен кор хьадийлар сона цо...»**
СоагаIара лаьчийца нийссаду гIалгIачо кортмукъа бахача наьха синош. Лаьча лелаш йоа сигле дукха йеза гIалгIай дегаьшта.
ЦIи яхаш доа дош Iаьлаьмате деза лоархIа къамо: цо йовхал лу, вахар сийрда доакх, цунца цIа доахаду, кхача кечбу, наькъаш маьршаду, моастагIа Iоажал Iоттахорцаю. Дукха дешаш да цу дешах халкъо хьакхелла.
Коача гила тIахайна, меца борз санна къарлургвоацаш, дунена низо вIалла а кхера варгвоацаш, Iоажало мара тIехьашка воаккхарьгвоацаш Iоаравоал къонах ший а, тайпана а, къамана а сий лораде, моастагIчох мохк хьулабе...
Лакхе вай мел дийцача дешай са лоацаш, цар низ-маIан Iокагдеш, юкъ хоадаеш доа дешаш духхьал доах оазархочо. Цу дешашца сий дIадоакх, эхь тIадоаржаду, вахар готтаду, хьешам тIабоаржабу, боадо тIайоссаю, дегIашкара синош удаду...
ХIара хьалхарча шин мугIараца оазархочо ювц къаманхой кортмукъа болаш баьха сийрда, гIоза зама – бIаьшерашца дIаяхар, хано дIахорцаяь, лараш йоаяь, кIайлаяьннар. Царна духхьал даькхача хIара кхоллагIа мугIараца ювц Iийсаз Iаьржа ханаш, шин бIаь шера вайна тIера цайоал Харцо, Хьешам, Къизал, Бала, Iазап.
Сона дика дагадоагIа вай сийдола яздархо Базоркъой Идрис бIарьгаш лешаш ваьгIа, Iийсаз из оазар тхона йешача хана. Идриса-м дика ма ховрий дош мела мах болаш, мела низ болаш оатхал я:
Дунен кораш да, гIалгIай,
шун бIарьгаш –
Iанара дохк дижад корашка.
СоагIара лаьча да, гIалгIай,
шун синош –
ткъамах тIаьск кхийттад лаьчийна.
Яьнна цIи я, гIалгIай,
шун дегаш –
шийла хий чудиллад цIерала.
Сийна сигле я, гIалгIай,
шун ийлаш –
Iаьржа морх хьаьрчай сигленах.
Меца борз я, гIалгIай,
шун оамал –
мажара топ техай берзийна.
Коача гила ба, гIалгIай,
шун вахар –
аьшка дирст еллай гиланна.
Из Iалаьмате доакха Iазап-Iоткъам тIалаттарах, Коазой Iийса къаман бокъо ялара дог дилла вац е вайга а дог диллийта лаьрхIа вац:
Маьржа-яI, гIалгIай,
ва гIалгIай –
кIал ма диссалаш харцонна.
Вайца Даьла ва, гIалгIай,
Даьла ва –
цкъа никъ баргба бокъонна.***
Фаьрьгхой Хьамзат
нажгамсхой бетта 2012-ча шера яздаьд,
аьтинг бетта 2018 ш. тоадаьд.
МоцагIа укх деша эрсий метта таржам даьд аз: «Государево воздаяние - пуля, глад да узда... http://www.proza.ru/2017/04/27/1202
* Хан Менге-Темар (Менгу-Темир) - моалой доалахо ва, ший бIуца 1277-ча шера Дади-Ков (Дедяков) даккха веннар. Цо из хIаллак даь Iана а дожадир.
** Коазой I. ГIалгIай, 2 : 336.
*** Коазой I. КIантий дегаш, 2003 г., Чебоксары. «ГIалгIай илли», оагIув 83.
Сурт кхеллар гIалгIай сурташхо Гудантова Дукеш я. Ер сурт латта «КIантий дегаш» яхача дешарьга тIа (оагIув 83). Дукеш цу дешарьгий сурташхо я.
Дешлорьг
Ашархо – сказитель, напевающий сказания под музыкальное сопровождение.
Аьтинг бутт – июнь.
Дешарьг – книга.
Дешарче – школа.
Дешархо – школьник.
Коача гила – жеребец.
Моало (й) – монгол.
Нажгамсхой бутт – январь.
Оалам - сказание, предание, были, легенды.
Оаламча – сказитель.
Оазар – стихотворение.
Оазархо – поэт.
ТIаьск – стрела.
Халбат – яма отшельника, уединенное место.
Хьешам – гнет, угнетение, эксплуатация.
Iана - ниц (Iана вожар - низвергнуться ниц).