Санобархон каримова роман гоясининг кутбийликда иф

Рахим Карим
Санобархон КАРИМОВА,
филология фанлари номзоди,
доцент, Ўзбекистон

Роман ;оясининг ;утбийликда ифодаланиши

(Р.Каримовнинг “Комила” романи асосида)

Роман жанрининг композицияси бош;а ;исмлари каби ўзига хосланган бўлиб, асар ;оясига асосланган ;олда ;урилади. Шунингдек, ижодкор ;оявий ниятидан келиб чи;;ан ;олда фойдаланилган романга хос бўлган бадиий воситалар эса роман ;урилишини ташкил этади. Натижада роман композицияси мукаммаллашган ягона бутунликка айланади.
;ир;изистоннинг Ўш ша;рида ;алам тебратувчи адиб ва шоир, таржимон, бир неча тилда ижод этувчи Ра;им Каримовнинг “Комила” деб номланган асари ўзбек романчилиги хазинасига композицион жи;атдан янгилик олиб кирган яхши романлардан бири бўлди. Унинг ;урилиши шу давргача мавжуд бўлган романлар ;урилишини ;айтармаган модерн тафаккурга асосланган. Роман ;омпозициясини яратиш жараёни да ;исмлар асосида бутуннинг шакллантириш йўлидан борилган. Асар ;исмлар ва ;исмлар эса, таъбир жоиз бўлса, эсселардан ташкил топган. Роман ;оясини контраст-;арама-;аршиликлар асосида бадиий ифодаланган бойлик ва камба;аллик орасидаги фалсафий фикрлар тизими ташкил ;илади. Образлар тизими ;ам шунга мосланган ;олда яратилиб, турли та;дирлар асосан ;ариндош-уру;чилик муносабатлари фонида шаклланади. Роман шундай бошланади:
“Комиланинг тим ;ора кўзлари, сутдай оппо; юзи тун о;ушидаги тўлин ойни эслатади. ;ирмизи лаблари анордан, камонсифат ;ошлари эса сиё; сочларидан ранг олгандай. ;атто табиатнинг ўзи ;ам ;изнинг мисли йў; чиройига мафтун, келишган ;адди-бастига бо;иб ;айрону лол.”
Роман бошланишидаё; асар ;а;рамони Комиланинг портрети или;лик билан тасвирланар экан, гўзаллик бахтнинг гарови ёки сабаби бўла олмаслиги ва баъзан фожеага ;ам олиб келишига сюжет во;еликлари асосида конраст тарзда ишора ;илиб борилади. Романнинг марказий ;а;рамони бўлган Комиланинг онаси ота-онасиз ўсган камба;ал ;из гўзал Гуландом билан унинг курсдоши, бойнинг ў;ли Ма;суд севишиб ;олади. “Аммо икки ёшнинг севгиси аёвсиз синовга дуч келди – Ма;суднинг ота-онаси ;ишло;лик оддий аравакашнинг ;изини келин ;илишни исташмади”. Чунки бойлик ва камба;аллик ўртасидаги мангу келишмовчилик мазкур асарда ;ам ;арама ;аршиликни кучайтирувчи бадиий асарнинг конфликти ;исобланади. Ма;суд уйланаётган дамлар ўтли му;аббатнинг меваси унинг ;изи Комила ту;илади ва етим ;олади. Гўдакнинг ту;илиши отаси Ма;суднинг уйланиши билан ;аршилантирилган. Отасиз ту;илган ;аровсиз гўдак ва шо;она ;аётнинг бошланиши, ташланди; гўдак ва му;ташам тўй. Роман конфликти шу тарзда бошланган. Асар композицион ;урилишида конфликтнинг бу тарзда берилиш усули китобхоннинг ди;;атини ўзига жалб ;илади ва романнинг ў;имишлилигини оширади.
;ашшо;лик ва бойлик ўртасидаги тафовутлар ва ночор оиланинг чиройли ;изи Гуландом ўлими Ма;суднинг уйланишига тўс;инлик ;илолмайди. Тўй ўта ;ашамат билан ўтказилаётган бир пайтда Гуландом ночорлик билан ;абрга ;ўйилади. Романнинг кейинги са;ифаларида бу контраст тасвир янада кучайтирилган.
“Дилфузани ча;ало;и билан ту;уру;хонадан тўртта машинада олиб келишди. Жажжи Сиёвушни го; бобоси, го; бувиси ;ўлга олиб эркалайди. Дилфуза тўн;ич фарзандини ;из;ангани сайин ;айинукалари, ;айинсингиллари бири ;ўйиб-бири торт;илаб кетишади”.
Роман са;ифаларида уларнинг яшаш жойлари ;ам контрастланган:
“Пахсадан урилган чор девор узра шох-шаббалар уйилиб, устига бир-икки ;арич лой босилган кулба. ;овли атрофи эски-туски чипта лахтаклар билан бир амаллаб ўраб ;ўйилган. Йи;илай-йи;илай деб ;олган вайронага бо;иб, бу хонадон анчадан бери эркаксиз эканини англаш ;ийин эмас”.
“Юз очдига келган хотин-халаж ўн олти хонага аранг жойлашди. ;ар бир хона шифтида ;имматба;о биллур ;андиллар. Деворларга ишланган бежирим на;шлар кўзни ;амаштиради. Сеп ёйилган ю;ори ;аватдаги учта хонада ;удалар ўтиришибди. Бир-биридан чиройли, ;имматба;о мато;лару сўнгги русумда тикилган либослар. Дастурхонда ;уш сутидан бош;а ;амма ноз-неъмат бор.”
Маълумки, санъаткорнинг инъикос олами оддий кўзгу характерида бўлиши мумкин эмас. Ижодкор борли;ни инъикос асосидаги яхлитланган бирликларга айлантираётганда хилма-хил муносабатларни кашф этади. Ра;им Каримов асарни бутун ;олда тутиб турувчи ;исмларни жойлаштирар экан, бадиий асар бош ;оясини ёритишга хизмат ;илувчи композицион воситалар, айни;са, во;еликни кантраст ;олатда тасвирлаш ва бунда буюмлар тавсифига ди;;ат-эътиборни кучайтирган. Буюмлар тасвири бадиий асарда шундай жойлаштириладики, у асар ;оясини ифодалашга тўли; хизмат ;илдирилади. Ра;им Каримов буюмлар тасвирини роман композицион марказига бўйсундирган ;олда амалга оширади. Буюмлар тасвири асар тў;имасида ўзига хос ўринга эга бўлиб, илгари сурилган бойлик ва камба;аллик орасидаги фар;ни ёритиб беришда меъёр ва мувофи;лик талабларига риоя ;илинган ;олда бажарилади.
Муаллифнинг ижтимоий ;аётда мавжуд бўлган бойлик ва камба;аллик, инсонийлик ва ноинсонийлик, са;ийлик ва нокаслик, вафо ва бевафолик, инсонпарварлик ва худбинлик каби муаммолар ;а;ида ўйлаши ва тафаккурлаши исти;лол даврининг этик ва эстетик тамойилларига асосланган ;олда амалга оширилган. Барча тушунчаларнинг ёритилиш жараёни эса ;арама-;арши тушунчалар тасвирида ўткирлаштирилган. Гуландомнинг кўз ёриши жараёни Ма;суднинг тўйи тасвири билан, Ма;суднинг уйи ;обилнинг яшаш жойи билан, Дилфузанинг характери хусусиятлари Ма;суд ва Комила шахси билан ;иёсланади.
Роман ;урилишини ягона ;олатга келтириб турувчи образ Комиладир. Ёзувчи бу образни севиб, бутун ме;рини бериб тасвирлайди. ;аттоки онаси Гуландомнинг хатоси ;ам Ма;судга бўлган севгиси билан бир оз пардаланади. Онанинг ёзувчи ну;таи назари ор;али юмшатилиб асосланган хатоси гўдакнинг-Комиланинг та;дирида асосий ўринга эга бўлади: холаси Ойбарчин ;ўлида ;олиши, йў;чиликда катта бўлиши, машина уриб кетиши натижасида отасини топиб олиши ва ;.к.золар.
Ёшлигидаги ;аёт тарзи отасини топиб олгандан кейинги ;аётига таъзодланади. Рус эртакларидаги етим ;из Золушка ижобий хусусиятлари билан малика бўлиб ;олганидек Комила ;ам “ташланди; ва асранди” ;издан ша;ар танийдиган бойнинг ;изига, бой-бадавлат ;изга айланади. Золушкага се;рлар ёрдамга чи;;ан бўлса бу романда онасининг хатоси ;амда ;изнинг ижобий сифатлари ёрдамга келади. Ра;им Каримов нимаики ;илган бўлсанг, шунга яраша жавоб оласан деган фалсафий диний тушунчани образлар тал;инига ;иёсий сингдиради.
Адабиёт а;лига шу маълумки, инсон санъат ва адабиётнинг бош предмети ;исобланади. Санъаткорга тааллу;ли бўлган сўз ва бўё;лар инсонни доимо ўзгарувчан ва жонли образини яратишга, шунингдек ўзини ўраб олган се;рли олам билан бўлган муносабатини, характеридаги яширин ;ирраларни намоён этишга хизмат ;илади. Инсон ва буюмлар муносабатининг бадиий тасвирида ёзувчи туй;уларининг ;ам буюмларга нисбатан бўлган ё ижобий, ё салбий ;олати ани;ланади. Ра;им Каримовнинг “Комила” романдаги айрим буюмлар тасвири фикримизнинг далили сифатида кўриниш беради. Борли;ни англашда ва тафаккурлашда фалсафий тушунча бўлган буюм во;елиги адабиётшуносликка доир терминлар лу;атларида деталь тарзида изо;лади. ;уйидаги “Комила” романидаги берилган бадиий тасвир каттаро; бўлса-да ;олатни ани;лаб берувчи бадиий восита сифатида фикримизни далиллаш учун хизмат ;илади. Мазкур ма;саддан келиб чи;;ан ;олда буюм-деталь сифатида роман бадиий тў;имасида тасвирланган санди;, ;улф, атлас, дўппи англатувчи маъноларга эътибор ;аратамиз.
“Ойбарчин опа онаси Хадича холадан ;олган, ичида деярли ;еч ва;о йў; эски санди;нинг каттакон ;улфини аранг очди. Камба;ал одам учун санди;даги ўша уч-тўрт кийимлик мато; ;ам бир давлат-да. Латта-путталар орасидан бир-икки лахтак атлас чи;ди. Яхшиям бувисидан ;олган тикув машинаси бор экан”.
“Ойбарчин опа Комиланинг бўйи, елкасини ;аричлаб ўлчади-да, унга кўйлак-лозим бичди. Эски ;ўл машинасига ўтириб, аста-секин тика бошлади”.
Келтирилган парчадаги эски санди; ва унинг каттакон ;улфи ўз вазифасини бажариш билан бирга рамзий маъно ташийди. Ўзбеклар удуми бўйича, санди; ;ар кимнинг олдида ;ам очилавермайди. ;аётда ;ар бир шахснинг санди;и бор. ;улфланган дил санди;и эса ;ар бир инсоннинг ўзига яраша сиру асрорини са;лайди. Яъни буюм санди; инсон ;алби билан бадиий ифодада тенглаштирилади. Ойбарчиннинг ўзигагина ва онаси ;адича холагагина маълум бўлган ру;ий дунёси санди;-буюмга айлантирилган. Уни ;еч ким таржима ;илолмайди. Санди; шунинг учун ;ам се;рликки, агар санди; эгасининг ўзи ихтиёрий очмаса, яъни санди;нинг очилиш тилсимини дуосини ў;имаса, билмаса, у мажбурий очилса, фа;ат буюмга айланиб ;олаверади. Санди; ичидаги се;рли тилсимот се;рини йў;отади, буюм се;ри кўзга ташланмайди. Санди; буюмга, санди; ичидаги се;рли буюмлар оддий буюмга айланиб ;олаверади.
Олинган парчадаги эски санди; тарих, инсон ;аёти музейи сифатида акс эттирилади. Катта ;улфи бор. Уни очиш ;ийин. Ойбарчин холада калити бор. Гуландом тарихининг ;улфи Ойбарчинда. Асар бош ;а;рамони Комиланинг онаси Гуландомнинг тарихини холаси Ойбарчин умр бўйи са;лаган. Камиланинг тарихи билан бо;ли; бутун асрорни Гуландомнинг ;изи Комилагагина айтиш мумкин. Санди;ни очиб, унинг ичидан матолар орасидан атлас кийимлик олади. Атлас кийимлик Комиланинг келгусидаги ;аёт йўлига ишора. Яъни ;адича онадан ;олган буюмлар дунёси, айни;са, атлас матоси воситасидаги бадиий тасвир инсондаги хусусий туй;уларни ;ондиради ва тўлдиради. Биринчидан, атлас мато бувиси Хадича холадан ;олган мерос бўлиб, у жуда ;адрлидир. Ойбарчин ва Комила ;албида авлодлар билан фахрланиш туй;усини уй;отади. Иккинчидан, Ойбарчин са;лаган сирларни Комилага етказувчи восита бўлиб, она ва бола орасидаги хусусий туй;уларни уй;отувчи бадиий буюм тасвиридир. Учинчидан, асрорлар санди;идан фа;ат бир кийим мато олинган. Эски ва катта ;улф осилган санди;да эса матолар-сирлар кўпдир. Яъни атлас матоси асар ;а;рамони Комила образининг ўзигагина тааллу;ли бўлган билиши мумкин бўлган сирларнинг бошланишини ўзида мужассамлаган дастлабки санди;дан олинган буюм. Калит ёрдамида сир;алиб чи;;ан сирлар занжирининг дастлабки бў;инидир. Тўртинчидан, борли;да инсон сифатида мавжуд бўлган Комила ;аётининг ранг-баранг во;еликлари билан су;орилиши, ;ай;у ва шодликлар билан тўлалигига ишорадир. Бешинчидан, атлас миллий мато бўлиб, барча миллатларни гўзаллиги билан ўзига ошуфта ;илади, яъни Комила ;аёти ;они;иш ва ўзбекона тушунчалар асосида шаклланади. Хамма Инсонлар ;авас ;илишга арзугилик ;аёт йўлини босиб ўтилишига муаллиф рамзий ишора беради. Буларнинг барчаси адиб ма;оратини белгилаб берувчи бадиий тушунчалардир. Буюм атлас матонинг кўйлак-лозимга айланиши ва уни Комила устига кийгизилиши келгуси ;аётининг ранг-баранг ўзбекларга хос бўлган муаммоли ва муаммосиз кунлардан иборат эканлигига рамз бўлса, эски тикув машинаси ;аётнинг ўзи аста-секинлик билан инсон умрини шакллантиради деган фикрни ўзига сингдириб олади.
“Кўйлак-лозим тикилиб битгач, Ойбарчин опа Комиланинг ўримга кирай деб ;олган сочларини майдалаб ўрди. Уларга ип бо;лади.
– Ие, ойи, бошимга нима кияман? – деб сўради Комила холасидан.
– Бошинггами? Бошингга...
«Онангнинг о; дўпписини», деб юборишига бир ба;я ;олди.
Ойбарчин опа янги кўйлак-лозимни Комилага кийдиргач, санди;дан эски латта халтачага солиб ;ўйилган Гуландомнинг дўпписини олиб, ;изчасининг бошига кийдирди-ю, йи;лаб юборди...”
Санди;-дил са;лаган сирнинг ;улфи очилиб, озгинагина тугунчаси Комила олдида ечилди. Онасининг дўпписи Комилага ;увонч ба;ишлаган бўлса, Ойбарчинни йи;латади. Во;еалар давоми Ўшга кўчади:
“Комиланинг дўпписи тўсатдан ;овузга тушиб кетмаганида, Ма;суд ўрнидан ;ўз;алмаган бўлармиди? Дўппи ;о;оз ;айи;ча ян;ли; тобора ;овуз ичкариси томон о;иб борар эди. Ма;суд ;ўлидаги узун ё;оч билан Комиланинг дўпписини тутиб олмо;чи бўлиб, уни ўзи тарафга тортар эди. Ни;оят дўппини тутиб олиб, сувини уч-тўрт марта сил;итгач, уни Комиланинг бошига кийдириб ;ўйди. ;изало;нинг ўша дамдаги катта-катта чарос кўзларини бир кўрсангиз эди. У мур;ак ;албида дунёда илк бор эркак кишининг болаларга нима учун кераклигини болаларча тафаккури билан ;ис этди. Сувга о;;ан, бошига бироз каттаро; келган о; дўпписини унинг ўз отаси тутиб берса бўлмасмиди шу дам?”
Дўппи бир неча фикрларни ўзига мужассамлаштиради:
Дўппи мўъжизавий кучга айланади. Дўппи ўз-ўзидан ;овузга тушмайди. Ёзувчининг ;оявий ниятини амалга ошириши керак бўлган буюмнинг бадиий тасвири. Бола тасаввурида ;овуз катта ;аёт рамзи. У инсоннинг хато ;аракатлари туфайли ютиб юбориши мумкин. Лекин ;аётнинг исбот талаб ;илмайдиган теоремалари бор. Улардан бири боланинг яшаши, орзу-умидлари рўёбга чи;иши керак. Дўппи албатта ;айтиб кизнинг бошига кийгизилиши керак. Дўппининг эгаси носоз ;аракати туфайли ;аёт уммонида чўкиб кетган. Лекин дўппи, унинг бир бўлаги бола ;олган. У албатта, бахтли бўлиши керак. Эркак ;ўллари ;аётни яратади. Шу сабаб дўппини ;изнинг ўз отаси таё; билан тутиб олади. ;изига ўзи билмаган ;олда лекин кучли туй;улар се;ри остида дўппини кийгизади.
Ойбарчин хола учун Гуландом хотирасини са;лаб турувчи буюм. Шу сабабли дил санди;ига яхшилаб ўраб ;ўйган. Унга ўзидан бош;а одам ;ўл тегиза олмайди.
Комила учун онаси бахшида ;ила олмаган шодлик туй;уларини берувчи ва отага нисбатан бўлган ;излик тушунчаларини уй;отувчи бош кийим тасвири.
Ма;суд учун хотираларга туртки берувчи бир восита. Сувга тушиб кетган дўппи ;айи; сингари сузарди. Гўё Гуландом ўзига чорларди. ;изининг та;дирини ўз отаси билан бо;лашга уринган хаёлий образ тикланади (ру;лар асар сюжети давомида бир неча марта во;еаларни йўналтирувчи куч сифатида берилади). Сувга тушган дўппини Ма;суд ;ийналиб узун ё;оч воситасида тутиб олади. Дўппи чўкмайди, кийиш даражаси са;ланиб ;олади. Роман композициясида та;дирларни бир-бирига уловчи буюм-хотира сифатида гавдаланади.
Ю;орида олинган мисолдан кўриниб турибдики, романда бадиий тасвирга олинган буюмлар умуминсоний ;аёт диалектикасини, мураккаб бўлган ;аёт муаммоларини ўзларига сингдирадилар. Адиб ;алами ор;али буюм ва инсон тасвири фа;ат инсон ру;инигина эмас, балки умуминсоний фалсафий муаммоларни, худди шунингдек, туй;уларнинг се;рли кучини, фикр ва ;иссиётларни бўрттириб кўрсатишга хизмат ;илдирилади.
Шунинг учун ;ам буюмлар тасвирига асосланган натюрморт ;а;ида фикр юритилганда санъатнинг ало;ида жанри сифатида та;лилга тортилади. Бадиий адабиётда эса композицион усул сифатида кўринади. Кўриниб турибдики, Ра;им Каримов ;аламига мансуб бўлган романнинг катта ;урилиши ичида ало;ида ўрин тутувчи тасвирий воситалар, жумладан, буюм тасвири асар ;оясини асослашда му;им а;амият касб этади.
“Комила” романида буюмлар фа;ат безак ;олида кўриниб, асар ;урилишини гўзаллаштирувчи ёки шаклий мукаммаллаштирувчи восита сифатида ;атнашмайдилар. Ра;им Каримов буюмлар тасвирини хайрихо;лик билан чизар экан, уларни зерикарли ва хира тасвирни жонлантириб бермайди, балки буюмлар образлар та;дирида мураккаб бўлган ;аёт муаммоларини ;ал этишда му;им мо;ият касб этади.
Ра;им Каримов “Комила” романи сюжетини беришда ;озирги замонга хос тасвирдаги тезликка риоя ;илади. Во;еаларда муфассал тафсилотлар берилмайди. Во;еалар тез ривожланади. Чет эл фильмларида кўп ишлатиладиган шартлилик ва параллелизмдан, шунингдек, композициянинг ор;ага ;айтиб тасвирлаш усулидан унумли фойдаланади.
Адиб Ра;им Каримов во;еаларга нисбатан ўз муносабатини асар ;урилиши тў;имасида бериб боради. Муаллифнинг романда фойдаланилган ушбу усули ;ам ўзбек романларида кам ;ўлланилган. Роман композициясидаги ўзига хосликни белгиловчи композицион восита ;исобланади:
“Худонинг ;озони секин ;айнайди», «;асос дунё ;айтади» деган гаплар ;ам бор дунёда. Булар шунчаки айтилмаган. Бу дунёда ;амма нарса ўлчовли.”, “Эзгуликнинг кечи йў;”, деб бежиз айтишмайди. “Яхши гап ;ам, ёмон гап ;ам бир о;издан чи;ади”. “Одам боласини бир гап билан ўлдириб, бир гап билан тирилтириш мумкин...”, “Одам боласидай энг яхши ва энг ёмон мавжудот бўлмаса керак дунёда”, “Ва;т – ;еч кимга тут;ич бермайдиган от. Уни ;еч ;ачон, ;еч ким ушлаб ;ололмаган ва ;ололмайди ;ам. У сой каби о;иб бораверади” каби фалсафий фикрлар кичик тасвирлар мо;иятини англашда китобхонга туртки беради. Во;елик ва образлар таснифида илгари сурилаётган ;ояни англашда ёрдам беради.
Хулоса ;илиб шуни таъкидлаш мумкинки, Ра;им Каримов романда жамият бойлиги ва инсоннинг фаровон ;аёти ;а;ида ўйланар экан, романдаги образларни гуру;ларга бўлиб юборади. Ва бунга асосланиб, бойлик ва бой ;аёт тушунчасинининг ўзига хос кўринишларини та;лил ;илишга интилади:
1. Комила ва ;обил образлари тал;ини ор;али бойлик моддият ва маънавиятнинг туташув ну;таси эканлигини ёритиб беради. Моддиятга эришиш инсоннинг ме;натида эканлиги таъкидланади.
2. Ойбарчин ва Гуландом образи ор;али ;а;и;ий бойлик моддиятда эмас маънавиятда деган фалсафий тушунча илгари сурилади.
3. Дилфуза, Жаббор, Зулай;о каби образларда эса бойликни моддиятни ўзида деб биливчи шахсларга хос хусусиятлар сингдирилади.
Муаллифнинг фикрича, бойликни моддиятнинг ўзида деб билувчилар инсоннинг маънавий сифатларига эътибор бермай пул топиш хусусиятларини ;адрлайдилар. Бойликка эга бўлиш ягона э;тиёжга айланиб ;олади. Комиланинг отасининг мулкига шерик бўлиб ;олмаслиги учун Дилфуза ;ар ;андай тубанликдан ;айтмайди. Комиланинг бахтига тў;ано; бўлиш учун Жабборни ёллашдан ;ам ;айтмайди.
Бойликни тў;ри англамаслик унинг фойдали ва зарарли томонларини тў;ри тушунмасликка олиб келади. Бойликнинг мо;иятини англаш бойлик ;а;ида мукаммал билимга эга бўлгандагина вужудга келиши мумкин. Муаллиф яратилган образларининг бойликка муносабатини таъзод усули билан та;лил ;илар экан, жамиятда ;укмронлик ;илаётган кучларнинг маънавий ;ашшо;лиги юрт бойлигини исрофгарчиликка юз тутишига олиб келишини исботлашга интилади. Романда кўтарилган муаммолар ни;оятда кенг бўлиб ёзувчининг юрт та;дири хал; исти;боли учун ;ай;урганлигини кўрсатади. Адибнинг Ватанни озод ва обод кўриш орзуси кучлилигидан далолат беради.