Ший йоазув дита, наьхачоа
тIехьа ваьннар воацар ва.
Коазой I. ГIалгIай, 1 : 146
«Мохк хеца йиш яц вай Цадалар духьа. ТIакха варгва-кх Даьла а вайгахьа»* яхача мугIараш чулоацаш я кавказхошта тIа мел кхелла харцонаш. Даьла вайгахьа валара, боарам баь варгвоацаш, доаккха дега сакхат, сина заIап да массадолча карадахача халкъий дарба де, дIадаккха дезаш. Кавказхошта, Эрсий Iаьдало Дирст елла йоакха мур яьнний. Цу заман чухь наьна-метташ Iаьдало эрсий меттаца буржолаш а, гIабаш а теха са лаьцад. Тутмакх баь ба-кх Къилбаседа Кавказера хIара къама Дала бенна сийдола мотт, къамаьл, йоазув... Тахан уж эрсий меттаца вIашагIъеллача набахте чу а кхайсса са увзаш дада, хIана аьлча Iаьдало бокъо яьнний цун цар Саувзархо хила...**
Эрсий Iаьдало, къамаш карадерзадаь, гора оттадаьчул тIехьагI, шийна хьатIаийца Iаьржа декхар кхоачашдаь даладоал. Коазой Iийсаз хьааьннад фу дар цун дагадаьлар, дагадоалар, цо шийна тIайийца харца лоIам «Иблис къамаьл» яхача дешарьга тIа:
«Вай хьабаккха беза царгара наьна-мотт. Вай хьаелларгья царна ... дешарченаш ... наьна-мотт ара а тесса. ЦIув хила моттиг яц цун Iилман ЦIай-ЦIагIа. Коа нув хьекхачоа луш йоа моттиг лургья вай цун. ТIаккха вайчунца дIаIамаргба уж, цар цIийца леларьгба из. Наьна-мотт, цIог чуэзза, эккхабаь, хурдийбаьнна пхьу мо, коара дIагIоргба. ДIаэккха бе из, кавказхо, у доал цох! Лазараш латтаргда хьона цунагIа...»***
Из бIеха гIуллакх чаккхенга тIакхача дукха ха йисаяц. Тахан Шинфордюкъе мела дахача къамаш шоай наьна-мотт тIехьашка бахар, IотеIабар, эрсий бар хьалхабахар, из чIоагIагI лархIар, сенца нийсде доагIаш да? Къамаш хIаллакдаьча, хIаллакдеш латтача Харцон Iаьдала корта беттар дац-те из?!.. Цо бIаьшерашка мела боабаь даьй-ноаной, ежарий-вежарий бицбар доацал-те из?!.. Яхь йолча саго из туржаI дицде йиш йоллий-те?!..
Цу массарел чIоагIагI цхьаькха да Iийсаз, кхера оагаш санна, аьга Iодиллар: Дала ше мела кхеллача къаман шо-шоай метташ деннад - Цо бенна мотт ца лархIар, ца безар Даьла ца лорхIильга да, Цунца моастагIал леладельга да.
Из дош эггара хьалха белгал даькхар цо «Зоазо» яхача дешарьга тIа: «Дала ший кхолламаш цаI шоалагIачох къоастадаьд: сибаташца, напагIанца, дахара Iеш долча моттигашца, метташца. Дала хьадаь Iодиллар, дохаде араваьнначо лелабер Даьла МоастагIачун болх ба».****
Шийгара луй Iийса? Лувц, даьра. Дала аьнна Дош да: «Ва, нах! Оаха кхеллад шо цхьан шолларьгеях - маIасаг, кхалсаг долаш, Оаха хьадаьд шоагI къамаш, тукхамаш...»* Массанена ховш да къаман керттера белгало цо бувцаш боа мотт больга. Из КъорIан маIано ма яхар, Дала беннаб. Цудухь аьлча вIалла харц хургдац: Наьна-мотт – Даьлера бесса мотт, къаман са, цун дог, Дала хIара халкъа къаьста Шийгара Iотесса сийрда зIи!.. Цунца къоастаду цхьа къам вокхогI: мотт дIабаьлар – къам, кхыча къамашца дIаийна, лар йоацаш дайна дIадаьлар...
Даьй-ноаной мотт халкъий ганз я, эзаршерашка, бIаьшерашка хIара ноахалгара ноахалга кхаьча. Цуча улл къаман мела боа сина кхача: дешаш, ийлаш, иллеш, кицаш, фаьлгаш, къоанольгаш, оаламаш, дувцараш, хиннараш, Iаламаца ювза енна мела йоа цIараш. Цу чу «латт» халкъа аьшка бIоагIий хинна лаьтта Къонахий, Турпала Мехкарий - Кхалнах. Къаман ганзо чулоацаш я халкъа эзаршерашка, бIаьшерашка кхаьча балаш, дегагIозленаш, гIайгIаш, дагабоаламаш, толамаш, эшамаш, доаккхаленаш – Даьле дIа мела ихача ноахалаш йитта лир доага лоархIаме лараш.
Цу къамий ганзачу мукъа диъаь диг даьккха чуиккхад Эрсий Iаьдал. ХIара къамо эзаршерашка, бIаьшерашка мела Iодаь сина рузкъа отташ, хоарцадеш, гарьгаш йоахаш, хIаллак деш латт цо. Цун лоархIам ба – кавказхоех, шоаш кхеллача Даьлацара маза а хоадабаь, шоаш кхедаьча къаманцара хIийра а баьха, михоудорьгаш е...
Къилбаседа Кавказа халкъий сийдола метташ доадаь дIадаха гIертар, къахьегар Эрсий Паччахьалкхе я, цун ма-даггара гIо деш кавказхой шоаш а ба. Даьлера бесса ший наьна-мотт ца лоархIачо, бIаьшерашка къама тIаоттадаьр, тIаоттадеш латтар дицдаьчо, яхь йоаяьча саго мара яздерьгдацар Iисайга ераш санна сийдоацаш дешаш: «гIалгIай меттал деша Iома а деннадац тхо е из Iомабар тхона вIалла эшаш а дац».**
Ший къамаьл-йоазув юстара а тесса, наьха дар хьалхадоахачо ше хIара оалача-яздеча дешаца кхайкаду: «Воа-а, Даьла, аз хоастам банне а бац Iа са халкъа боссабаьча метта. Со Iа тхьона беннача метта раьза вац, сона из безаш бац… къела бала боал миска мотт – тIолхишкий мотт. Эрсий къама Iа беннар дикагIа а, хозагIа а, бIаьхьегIа а ба. Аз из мара бувцаргбац Хьона…» Цу тайпара къамаьл цун багара доагIаш нийслу, цхьабакъда цо из ше лелабеча наькъаца, ше ца бувцача наьна-меттаца ма-даггара дIакхайкаду дериггача дунена хозарьг долаш, бIарьгагурьг долаш. Кхераме доацал-те цу имансизий новкъа ваьнна лелар?!..
Ший наьна мотт бувцачо хIара ше оалача-яздеча дешаца Даьле тешал ду: «Везан Даьла, Воккхан Даьла, аз хоастам бу Хьона, Iа са къама беннача метта!..»
Фу кхоачашде доал эрсий Харц Iаьдал ше кара мела дерзадаьча къамий метташ кIеззигдеш, кхоачадеш, цар лараш синошкар дIайоеш? Цу хьокъехь Iийсай йоазонаш йоах: «Нах эбе боахк. Ийнача нахах къам мича хул – адамий Iул ма хулий: дIалаьллача дIадодаш, хьалаьллача хьадоагIаш, ший гийга а юхан а мара, кхы яхь йоацаш».***
Фаьрьгхой Хьамзат
Моажал бетта 2012 шера яздаьд,
саькур бетта 2018 шера тоадаьд.
http://www.proza.ru/2018/02/05/790
* Цу дешай чулоацам кхетадергда оаша укхаза хьоже: «Даьла воацар Бартхо воаца Дуне» - http://www.proza.ru/2018/01/30/639
** ЮНЕСКО признало, стоящими на грани вымирания, след. северокавказские языки: адыгейский, ингушский, кабардино-черкесский, карачаево-балкарский, осетинский, чеченский и более 25-ти языков Дагестана. http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/150042
*** И. Кодзоев. Над бездной. Изд. Пилигрим, 2010. «Монолог дьявола», с. 32. Таржам Ф. Х.
**** ГIалгIай, 3 : 262.
* КъорIа, 49 : 13. Таржам Ф. Х.
** Цох лаьца дош укхаза хьажа: «Маьржа яI, са къам, цIийла керчадеш...»
http://www.proza.ru/2018/01/22/694
*** ГIалгIай, д. 3, о. 262.
Сурташхо Галаева Зарема я. Из къоарга маIан дола сурт Iийсай «Яхь» яха дешарьгатIара цхьа дакъа долалуш латт («Хьаькъал хьаст» - родник мысли). Хьаькъал, ийла, наьна-мотт яха маIанаш шоайла къоста де йиш йолаш дац. Цудухьа оттадаьд аз из сурт са дешаца бувзам болаш доландаь.
Дешлорьг
Буржол (-аш) – колодка.
ГIаба (-ш) – кандалы.
Дешар – образование; чтение.
Дешарче – школа.
Лоххера дешарче – начальная школа.
Юккъера дешарче – средняя школа.
Лакхера дешарче – высшая школа.
ЗаIап - увечье, инвалидность.
ЗаIапхо – инвалид.
ЗIи – послание, сообщение, телеграмма; луч солнца; цепь.
Ийна нах – ассимилированные люди.
Имансиз – неверный (Iарбий дош).
Къоанольг – притча.
Михоудорьг -перекати-поле.
Моажал бутт - сентябрь
Мур - срок, период, фаза.
Ноахал – поколение, потомки.
Оалам – сказание.
Саувзархо – изувер, мучитель, истязатель.
Саькур бутт – февраль.
ТIолхаш - лохмотья.
ТIолхишк – оборванец.
Тутмакх - арестант, заключенный.
У – эпидемия, зараза.
ЦIай-ЦIа - храм; святилище; святое место.
Шолларьг - пара, чета.
Эбе, эбар - ассимилоровать, смешать, перемешать.