КЪАРГЪИШАР К1ВАТ1ДАЙ КЪАЙДА
(Зияладизни Гуьлбесаз)
Тавата гъилевай ктаб къерехдихъ эцигна, цлан сятдиз килигна.Фидай вахт тир.Ада Марямаз зенгна "ша" лагьана кIваляй экъечIна.
Таватни Марям университетдин лезги чIаланни литературадин студентар тир. Гатун каникулриз абуруз тапшуругъ ганвай: хуьруьн яш авай ксаривай фолклордин чешнеяр кIватIун. Рушари кьведани азим материал кIватIнавай.Къе абурун фикир къаргъишар кIватIун тир.
Зур сятдилай рушар гьарада са дафтарни къелем кьуна хуьре гьахьна.Абурун фикирдалди къе и дафтарар кьведни ацIана кIанзавай. Алхишар, бендер, зарафатар хьиз къаргъишарни фолклордин гзаф кардик квай хел тирвиляй абур кIватIун рушариз четин аквазвачир.Алхишрилайни къаргъишрилай бул вуч ава кьван папарин сивера?!...
Хуьруьн гаф пара чидай, мел-мехъеррал абур гъизвай гзаф дишеглийрин къвалав фена, къаргъишар лугьун тIалабна рушари. Амма садани са къаргъишни лагьанач, чпиз чидай затI туш лагьана папари.Рушар пагь атIана амазмай.Хуьруьн рекьера и папан, а папан гуьгъуьна чукваз са пуд-кьуд сят хьанвай.Абурун лап аман атIанвай, гъилевай дафтаррин чарарни лацузмай. Пашман хьанвай рушар кIвализ хъфирлахъди абурал рекье квар гваз вирел физвай Иерханум свас гьалтна. Ада рушариз къаргъишар хуьруьн агъа кьилевай Тайгъун къаридивай хабар яхъ лагьана:
-Адаз чидай кьван, ийидай кьван къаргъишар акван квез!Гьадан сив ахъая куьне.Куь дафтарар гьа гьада къаргъишрив ацIур тавуртIа, за зи яб атIуда!
Марямак хъуьруьн акатна:
-Низ чида кьван, гьадани вирида хьиз "чидач" лугьудачтIа...
-Лугьудайди туш. Куьн гьадан къвалав вач.
Къаргъишрикай умуд атIанвай рушар агъа мягьледиз рекье гьатна. Тайгъун бадедин кIвалик агакьиз-агакь тийиз абуруз усун кIане къакъундал ацукьнавай Жаруллагь буба акуна.Ада вичин Шарвилидин хьтин спелриз звер гузвай.
-Нянин хийирар, Жаруллагь буба!-салам гана адаз рушари.
-Агъбат хийир, чан рушар! Балаяр, гьикI хьанва , куьн и мягьлейриз акъатнава хьи?.. Хийир яни?
-Тайгъун бадедивай жузадай затI авай.Гьадак... Куь кеф-гьал гьикI я, буба?
-Хъсан я, бала, хъсан я...
-Мад чун фин,- лагьана Тавата.
-Вач, балаяр...
Са герендилай рушар Тайгъун бадедин кIваляй экъечIна, Жаруллагь бубадин виликай алатна хъфирла ада жузуна:
-Балаяр, дуьз хьанани кIвалах?
-Эгь...ваъ, Жаруллагь буба... Къе чи кIвалах садани туькIуьрзавач, чидач вучдатIани, -шикаятна рушари.
-Вучиз, я балаяр? Ам гьихьтин кIвалах я ахьтин? Заз лагьайтIа жедачни?
-Чна вуч лугьун, чан буба,-агь чIугна Тавата, -чаз университетдавай чи муалимди къаргъишар кIватIа лагьанва.
Жаруллагь бубадин рикIиз чими чиниз хъвер чкIана:
-Вуч? Къаргъишар?.. Университетдин муалимри къаргъишрикай вучзава? Студентриз къаргъишар ийиз чирзава тахьуй гила?
-Сивин туькIуьрунар я ман, гьабурни кIватIна кIанзава, я Жаруллагь буба,-рахана Марямни.
-Гьа-а...ГьикI я, кIватI жезвачни, чан рушар?
-Эгь, гьинай? Гьич са къаргъишни кхьиз хьанвач,-вичин ичIи дафтар къалурна Тавата.-Садани хиве кьазвач.Чпиз са къаргъишни чидайди туш лугьузва.
-Юкь хьурай чпин! Тапрукьар!- лагьана мягьтел хьанвай Жаруллагь бубади.-Ибуруз къаргъиш чидач? Ахьтин къаргъишар ибуруз чида хьи...Садани лагьанач ман, яни? И Тайгъунавай жузунани куьне?
-Гьадани хиве кьунач. "Чидайди туш" лагьана.
Жаруллагь буба лап мягьтел амукьна:
-Ида? И Тайгъунани "чидач" лагьана? Жеч!
-Уне. Чидайди туш лагьана,-жаваб гана рушари.-Мад чун хъфин, буба...
-Гьиниз хъфида, акъваз куьн...-лагьана Жаруллагь буба хиялдиз фена.Са вуч ятIани фикирна, хъвер кваз рушариз:
-Куьн инал акъваз,-лагьана.-За тешкилда квез къаргъишар.Куьне куь дафтар-къелем гьазура...
ИкI лагьана Жаруллагь бубади агъуз хьана чилелай са гъуд кьван авай къван къачуна Тайгъун бадедин айвандиз гадарна.Къван айвандик квай са куьна акьуна гугрумдин ван авуна. Къванжин ванцел Тайгъун баде айвандик экъечIна.Хъел кваз инихъ-анихъ килигна.Са затIни кьатIуз тахьана секин акъвазнавай Тайгъун алай чкадал Жаруллагьа мад са къван вегьена. Къван Тайгъунан лап япун кIанелай алатна фена айвандик квай столдин юкьвал аватна.Бумбади хьиз ван авур къванжи Тайгъун баде цавуз акъудна.Адай "вув!"дин гьарай акъатна.Жаруллагь бубади рушариз кушкушна:
-Гьааа, гила "къаргъишдай машин" худда гьатна...Куьне куьн къаридиз къалурмир...Кхьихь гила, чан балаяр,квез кIамай кьван...
Тайгъун бадеди мягьледа ван тунвай:
-И-и ви кьилик ягъадай къван жагъин тийиз амукьрай вун, кицIин гурцIул! И-и ви шад йикъал ихьтин къванер аватуй,я аллагь! Гьидалайни чIехи! И-и вири кIвалахар ви къванжай акъатрай! Ваз тербет гайидан кьилик чIулав къван ягъуй я аллагь!..
Гьа икI, Тайгъун бадеди са зур сятда къаргъишарна айвандикай.Къаргъишрин сел зайиф хьунни кумаз Жаруллагь бубади айвандик са къван вегьизвай, чилелай къачуз. Эхир къаридивай эхиз тахьана камуз эвичIна.Рахаз-рахаз куьчедин рак ахъайна:
-Ламран хва аялар, куьн нинбур я, икьван ар авачир?
Усунин кIане къакъундал Жаруллагь буба вичин спелриз звер гуз ацукьнавай, чина хъвер аваз. Тайгъун къариди адаз авур кьван къаргъишрин эвездай студент рушари гьарада са темен гана хъфенвай...
17 .02.2004