махар
ЗИ НОСТАЛГИЯ
Гагь-гагь зун чIалах жеда хьи,акI жеда хьи заз, са мус ятIа, къадимда, къадимда тахьайтIани, чи Каинатдин са гьина ятIа, гьи пипIе ятIани махара жезвай хьтин къариба, ажаиб, иер, мягьтел жедай затIар, кьисаяр жезвайди я, хьанвайди я.
ХьаначиртIа, абур, а махар инсанариз фикирдиз гьинай къведай? Белки чун, инсаният, адан мефтI, вири Каинатдин яддяш ятIа? Чи алатна фейи уьмуьррикай сада хьанвай затIар я жал а махар, а иер риваятар? Белки гьакъикъатда илагьа Афродита гьуьлуькай хкечIдамаз адан тандилай авахьзавай стIалрикай лацу къизилгуьлер хьайиди я? Белки гьакъикъатда ахпа Флора илагьади чир тахьана, а лацу къизилгуьлдин цацариз тIуш гайила адан кIвачай авахьай ивидин яру стIалри къизилгуьлдиз яру ранг гана, этир гайиди я? Гьар вуч ятIани иер девирар тир кьван а береяр! Гьуьлуьн кафадикай цуьквер жедай...Белки Каинатдин са гьина ятIа, гзаф иер, махаравай хьтин идеал са уьмуьр ава жал? Низ чида? Гьерден акI жеда хьи заз чи Чилин винел физвай чи уьмуьрар гьакIан пародия хьиз. А иер махариз, кьисайриз килигайла. Чилин винел къваз тавуна гьикьван ивияр авахьзава, гьикьван гьахъсузвилер ава. Пис инсанар тIимил ятIани, абур гьикьван гуж квайбур, кьуват квайбур я.Пул, гуж, вар-девлет авай са касдин вилик чIехи са элдивай затIни ийиз жезвач, адавай а касдин хура къвазиз жезвач, вичин гьахъ гаф лугьуз кичIе я.Белки заз махар, къадим риваятар гьавиляй кIани я? Вилериз аквазвай къенин йикъан гьахъсузвилерилай гзаф яргъа ава лугьуз а махар... Амма гьар вуч ятIани, Чилин винелни махаравай хьтин иер затIар, кьисаяр ава, жезва.Са куьнизни килиг тавуна.Заз абур гзаф кIани я.
Заз иер манияр, мелодияяр кIани я.Гьи халкьдиз махсус хьуниз килиг тавуна.Заз Демис Руссосан хьтин ванер кIани я.Адан гьар са манидиз мах кхьиз жеда!..Заз къадим грекрин иер риваятар кIани я...
КIелзавай дуст!
Са чIавуз, 1960-йисуз Ромада кьиле фейи Олимпиядадай шира кхьираг Жанни Родариди телевизордин вилик ацукьна гьар юкъуз репортажар кхьеналдай. И репортажар гьар юкъуз газетра чап жез, вирида абур чIехи шанкьунив кIелналдай.Гьелбетта, Чипполинодкай, Желсоминодкай иер махарин автордихъ галаз завай гьуьжетариз жедач. Ам чIехи кхьираг я. Олимпиядадин къугъунрай репортажар кхьинни зи кIвалах туш.Амма заз и къугъунар, адан игитар гзаф кIани тирвиляй завай ихьтин махар кхьин тавуна къвазиз хьанач.Дуст, ваз и махарикай хуш къведатIа? И кьве махни("Кентаврни гьуьлуьн пери", "Аллагьриз лайих къугъун") Спорт тIвар алай иер алемдай зи "репортажар", лап дуьз лагьайтIа, зи ностальгия я.Якъин вазни Сэулдин Олимпиададин игит Грег Луганисан, Европа-88-дин кентаврдиз ухшар футболист Рууд Гуллитан, Мехико-86-дин къадим грекрин аллагьриз ухшар игит Сократесан тIварари са вуч ятIа лугьузма...
Буюр, кIела.
ИНСАНДИ СИФТЕ КЬУЬЛ ГЬИК1 АВУНАТ1А, ГЬАДАКАЙ МАХ
"Будем танцевать", Демис Руссос
Хьана хьанач кьван Адамни Гьава тIвар алай чи улу бубани улу баде.Ибур Аллагьди женнетдай чукIурнавай чIав тир.И дуьнядани пис тушир абурун гьалар. Гьавади кьведкьвед аялар хазвай гьар йисуз.Сад руш, сад гада.Са кIусни вахт авачир Гьавадиз.Гьа аялрилай элкъвез, гьабур чуьхуьз, тухариз югъ акъатна физвай, йифизни кьве вил мичI хьана ксузвай вичиз ширин-ширин. Бес Адам? Са кар-кеспини авачир, югъ гьикI акъуддатIа течиз гьакI экъвезвай бахтавар Адам! Авайни-авачир са Адам тир, экъвезвай вичиз Аллагьди туькIуьрнавайвал.Са-кьве пешцив и пад, а пад кIевна.Векьер, тарар, пешер бул чIавар тир эхир... Агь, гьихьтин векьер, гьихьтин пешер, гьихьтин тарар! Мублагь, къацу, ири, михьи, са хални алачир...
Са юкъуз мад и Адам вич-вичиз, вири вегьена тек са Гьавадал, кеф чIугиз, уьфт ягъаз экъвезвай.Гатун югъ тир, иер, гьар пад къацу,цуьквери атир гуз, къушари манияр лугьуз, Рагъ хъуьрез цава. Лап женнет рикIел хуьквезвай Адаман, гьакьван иер са югъ тир. Шумуд югъ тир Адама вичиз са кфил хьтин са затIни раснавай. Гьадаз уф гуз экъвезвай вичиз.Гьар уф гайила кфилдай акъатзавай ванцел мягьтел жез...
Ягъаз-ягъаз вичин кфил ацукьна Адам са таран кIаник. Дуьня къацу, дуьня гуьзел, гъиле кфил.Дуьня генг, гъиле кфил.Цавар вили, гъиле кфил.Адама кфилдай иер ванер акъудзава.Къушарини алтугна тарал, яб акалзава Адаман кфилдал. Къвердавай, тупIар вердиш хьунивай акьван иер ягъазва хьи Адама, къушарини хвешила жив-живзава. Налагь абуру са-садавай жузазва:
-Им вуч мани я? Икьван иер? Икьван чIавалди авайди тушир хьи ихьтин мани дуьнядал! Чи манийрилайни иерда хьи!
Са шумуд макьамни гутIунзава вичи-вичелай Адама. А макьамар гьар юкъуз ягъазва вичиз и таран кIаник ацукьна. Тек, темтек.
Шумуд югъ я адан макьамрик яб акалзава чинеба.Адаман балайри. ЧIехибурулай гъвечIибуралди.ВитIни акъуд тавуна. Сив ахъайна.Гьава шумуд югъ я мягьтел я: ибур, и аялар вутI жезва жал? Вири санал! ЭверайтIани гьай гузвач. Вуч хъсан тушни, яб архайин...Фикирзава Гьавади.
Эхир Гьавадивай эхиз жезвач: килигна кIанда ибуру вучзаватIа. Гьикьван жузуртIани сада кьванни дуьз жаваб гузвач, я Адамай са чIуькь акъатзавач. Ина са вуч ятIани ава. Вичи-вичиз фикирзава Гьавади.Килигна кIанда, икI жедач.
Мад пака юкъуз экуьнахъ Рагъ яру хьана экъечIдамаз, Адам кьуна вичин кфилни гьатна рекье. Адаман балаярни ахварай аватай-аватайди адан гуьгъуьна. Фида вири. Эхиримжи бицIибурни. Ибур алатайдалай кьулухъ Гьавани. Гъилевай кIвалахарни вири туна.Фена, фена агакьда Гьава. Мягьтел жеда Гьава. Са иер ван ава хьи ина Адама ягъазвай кфилдин. Акьван ширин, акьван рикIяй ягъазва хьи, кьве вил мичIна, гьич дуьнядикай хабар амач адаз. Вични кваз рикIелай алатнава Адаман. Гьавани сив ахъа хьана амазма. Садни акуна хьи Гьавадиз, Адам кфил ягъаз-ягъаз ацукьнавай чкадал инихъ-анихъ агъвазва. Ахпа Адамавай къвазиз жезвач. КIвачел къарагъзава.Къвазиз жезвач кIвачеривай Адаман. Адаман кIвачери кьуьлзава.Адаман кIвачер цавай физва на лугьуди. Адама кьуьлзава. Им вуч сир ятIа, им вуч лагьай чIал ятIа адаз гьеле чизвач. Адаз чизвач хьи, вичин балаярни цIиргъина гьатна вичин гуьгъуьна кьуьлуьнив экечIнава. Кьуьлзава Адама балайрихъ галаз. Къушар, тарар, цуьквер, цавар, чилер, вири дуьня гьейран я и сегьнедал. Инсанди кьуьлзава. Чилин винел инсанди сад лагьай сеферда кьуьлерзава. Мягьтел жедачни бес?
Кьуьлера, Адам, кьуьлера! Гьеле чил, цав михьи я, михьиз амаз кьуьлера! Гьеле чилин, накьвадин винел пас алай симер, михер, ракьар алач, архайиндиз, кьецIил кIвачерив кьуьлера! КIвачер атIудай шуьшеяр алач, кьуьлера! Дуьня михьиз амаз, дуьня цIийиз амаз кьуьлера!
Гьихьтинди тиртIа яраб Адаман кфилдин ван? Гьихьтин макьам тиртIа ягъазвайди? Кьуьлер гьихьтинди тиртIа?
феврал-март.1992
КЕНТАВРНИ ГЬУЬЛУЬН РУШАКАЙ МАХ
Сеул-88, Грег Луганис
Къадимда, Фессалия лугьудай са иер уьлкведа "кентавр" лугьуз зур балкIан, зур инсан тир викIегь, къариба махлукьри уьмуьрзавай. Абуруз нез-хъваз, звериз, къугъваз кIандай гзаф. И кентавррин арада са кентавр кьакьан, иер буйдив, хамунин рангунив амайбурулай тефир авайди тир. Адан кIвачерни мягькем, кьакьан, кьуват квайбур тир. Ам кIез ахъаюнал, зверунал, гьуьле эхъуьнални садлагьайди тир. И кентаврдик къариба хесетарни квай: хиялариз гзаф кIандай, гьар юкъуз гьуьле эхъведай ва яргъалди вили гьуьлуьз, са-садахъ галтугзавай лепейриз, цин винел рекI-рекIвзавай Ракъинин нурариз килигдай.Адаз гьуьл гзаф кIандай...
Са юкъуз Кентавр мад вичин адетдив гьуьле эхъвенвай ва гьуьлуьн кьере са къаядал ацукьна лепейриз килигзавай. Ада вичин нез-хъваз ацукьнавай дустарикай фикирзавай.Фикирзавай хьи абур хъуникай гьикI хкудин, вуч ийин хьи, терг авурай и чIана адет.Хъвайидалай кьулухъ абур лап вагьши жезвай ва Кентаврдиз абур квай патахъни тамашиз кIанзавачир а чIавуз.Агь, инсанарни хъвайи чIавуз гьикьван рикIиз къайи, дакIан къведайбур жеда! Кентаврди гьа ихьтин фикирар,хиялар ийизвай ва садлагьана гьуьле адаз вуч акунатIа, мягьтелвиливди дегьруьндай агь чIугна.Килигна, килигна ахпа кIвачел къарагъна, яваш-яваш къаядилай эвичIна. Адан вилер гьуьлел аламай.Мукьув атана мадни гьейранвилив килигна. Ам, адаз акунвайди иер, лугьуз тежедай кьван иер са гьуьлуьн пери, гьуьлуьн руш тир. Адан яргъи, къизилдин рангадин кифер гьуьлуьн церик какахьна лепейрихъ галаз къугъвазвай. Ири, вили, ахъа хьанвай цуьквериз ухшар вилерив Кентаврдиз килигзавай.Кентаврдин налугьуди, мез кьунвай, адавай рахаз жезвачир.
Гьуьлуьн периди чина хъвер туна, вичин яргъи кIакIар агъузна Кентаврдивай жузуна:
-Вун кентавр яни?
Кентаврди кьил юзурна "ун" лагьана. Ам гьеле вич-вичел хтанвачир. Эхир хьи, адан мез ахъа хьана:
-Бес вун вуж я?
-Зун гьуьлуьн пери я ман!
-Бес вун вучиз тек я?-жузуна мад Кентаврди.
-Зун зи вахарихъ галаз гьуьлуьз экъвез экъечIнавайди тир. Ахпа абур кIвализ хъфена.Ахпани заз вун акуна, килигиз акъвазна. Заз кентавр цIийиз аквазвайди я.
-Бес ваз тек кичIе тушни? Белки вун сада кьуна гваз катда? Ахпа вуна вучда?
-Гьида гваз катда кьван?
Кентаврди:
-Белки вун за гваз катда. КичIедачни ваз?
Гьуьлуьн руша жаваб ганач. Адаз кичIе хьанвай хьтин тир. Яд рагъуларна, фад-фад, тади кваз, яргъаз катна. Кентаврди гьарайна:
-Пери, гьуьлуьн пери, хъфимир, хъфимир! За тIабзава, гьуьлуьн пери!..
Кентаврди гьуьлуьз гадарна, рушак агакьиз кIан хьана, амма руш амачир.Ам санани аквазмачир. Кентавр мягьтел амукьна6 гьикьван йигиндиз физватIа аку тIун ибур! Ам гзаф экъвена, перидиз эверна, жагъанач.Гьуьлуьн кьерез экъечIна, мичIи жедалди гьана амукьна. Ахпа пашман яз кентавррин къвалав хтана.Садазни са затIни лагьанач.Экуьнахъ мад гьуьлуьн къерехдиз хтана.Пери акван хъийидатIа акваз гьуьлуьн цериз гзаф килигна, амма ам фейи падни амачир. Са шумуд югъ икI алатна. Перидиз кучIурарна ам гзаф пашман хьанвай. Гьуьлуьн руш адан рикIелай алатзавачир. Ада перидин вили вилерин гьесрет чIугзавай.Эхирдай адан умуд квахьна, ам акван хъийида лагьай. РикIелай алудун паталди гьуьлелни хъфенач мад. Кентаврар вири мягьтел хьанвай: ада югъ чпихъ галаз акъудзава лугьуз. Амма ада абурухъ галаз хъвазвачир ва адаз вуч ятIани са гъам авай. Кентаврри гзаф жузун-качузун авуна, амма ада абуруз са гафни лагьанач. Гьа икI мад йикъар алатна. Эхиз хьанач Кентаврдивай ва ам мад гьуьлуьн къерехдиз атана, зверна ва гьуьлуьз салам гана. Шадвилив, хвешила гьуьлуьн хурал гадарна, эхъвез авална. Ам гьикьван дарих, гьикьван цIигел хьанвай гьуьлуьк! .."Зи играми дуст, икьван йикъар за вун галачиз гьикI акъудна жал?"-лугьузвай ада гьуьлуьн генг хура гьахьна."Агь, вили вилер галай гьуьлуьн пери, вун вутI хьана, вутI хьана?"-фикирзавай ада мад. Вичикай хабар авачиз, эхъвез-эхъвез Кентавр яргъариз фена акъатнавай. Ам вичиз таниш тушир са чкада гьуьлуьн къерехдиз экъечIна, яргъи чIарар галай иер кьил инихъ-анихъ элкъуьриз и чкайриз килигзавай.Са арадлай адаз хъуьрезвай, рахазвай ванер атана.Ам ван къвезвай патахъ фена...Кентавр къариба са затI акурди хьиз мягьтел хьана амукьна, чкадлай юзанач. Адаз кичIезвай хьтин тир.Вучиз лагьайтIа, адаз вичин пери акунвай! Ам тек тушир, адахъ маса периярни галай. Абур вири кьакьан са къаядин кIаник цин винел акъвазна,кьилер хкажна къаядин кIункIваз килигзавай.Анал, къаядин лап къерехдал са гада акъвазнавай. Гъилер генг ахъайна акъвазнавай гададин сагълам, ракъини канвай ламу хамунал ракъинин нурари цIарцIар гузвай.Гьуьлуьн перийри:
-Гьа, гадара кван!-лагьана кисна акъвазна.
Гадади гадарна.Лувар квай къуш хьиз са тIимил гьавада ленг хьана ва ахпа циз гьахьна. Са стIал кьванни цикай хкатнач. Перийри шаддаказ: "о-о-огь!" авуна:
-Мад, мад!
Кентавр и сегьнедиз лап пагь атIана килигзавай. Адаз акуна хьи, вичин перидиз виридлайни пара хвешизва.Адаз мад акуна хьи, а гададини гьерден перидиз килигзава. Кентаврдивай эхиз хьанач, адан рикIи тяди къачуна. Ам инихъ-анихъ вичин иер кIвачер гьялчиз, звериз кьил кутуна. "Агь, гьелбетта, зун вуч я кьван адан къвалав...Кьуд кIвач квай вагьши! Я инсан хьана инсан туш, я балкIан хьана балкIан...А гада залай викIегьни я, гуьрчегни. Захъ хьиз кьуд кIвач галач хьи. Ам бахтавар я! Адан къвалав зун гьикьван эйбежер я! Гила заз чир хьана пери закай вучиз катнайтIа!" Кентавр кур-пашман элкъвена хъфирла, адан кIвачерин ван хьайи перияр вири элкъвена килигна:
-Агь, вах, килиг, Кентавр аку! Ви Кентавр!-гьарайна абуру.
Гьуьлуьн периди гьуьлуьн къерехдиз атана гьарайна:
-Кентавр, Кентавр! Иниз ша, хъфимир! Кентавр!
Кентавр вичин япарал чIалах хьанач. Периди адаз эверзавай, "хъфимир! лугьузвай. Ам элкъвена, звериз-звериз атана абурун къвалав акъвазна.Перияр вири килигзавай адаз, чпин иер чинар элкъуьна.Иер, вили вилеривди.Кентаврдиз ванер къвезвай абурун: "Агь, вуч иер кентавр я!Кифер аку къуьнерал кьван авахьнава! Вилер аку, чIулав, иер! Адан акъвазунар аку! Вичизни кьуд кIвач ава, вуч хъсан, вуч гуьрчег я!" Кентавр мягьтел хьанвай.Кьуд кIвач хьун хъсан я жал? Гьуьлуьн перийри кьуна ам гьуьлуьхъ ялна:
-Ша, эхъвен, ваз чи гьуьлуькай хваш къвезвани?
-Къвезва!- лагьана Кентаврди-Заз ам фаданлай кIани я...
-АкI ятIа, ша, чахъ галаз, гьар юкъуз санал эхъвен...
Кентаврдин мурад тучирни им бес?..Ам гила гьар юкъуз абурун къвалав къвезвай. Ам бахтавар тир.Адаз гила чизвай хьи, ибур гьуьлуьн са пачагьдин рушар я. А кьакьан рагалай циз гадарзавай гадани а перидин тIвар кьунвайди я.Вични са маса пачагьдин гада я. Са юкъуз Кентаврдивай акъвазиз хьанач, ада гьуьлуьн перидивай жузуна:
-Ваз рикIивай ам кIани яни?
-Чидач,-лагьана периди.-Чина адет я. Гьуьлуьн рушар гьуьлуьн гадайриз гъуьлуьз фида. Пачагьдин рушарни пачагьдин гадайриз...
Кентаврдивай эхиз хьанач:
-Ам кIанзавачтIа вун адаз гьикI фида? Белки, белки...вун са масадаз рикIивай кIани я?Пачагьдин гада туштIани. Белки вун галачиз ам...
Адавай мад рахаз хьанач. Туьтуьнал са затI атана акъвазна.КIвачер фад-фад гьялчиз цив стIалариз туна. Гьуьлуьн пери адан, адаз вуч лугьуз кIанзаватIа ъавурда акьуна:
-Агь, чизва заз, Кентавр... Чизва заз вун вучиз гьар юкъуз вучиз гьуьлуьн кьерез къвезватIа...Амни чизва хьи заз. а чIавуз зун вакай катайдалай кьулухъ вун гьар юкъуз мичIи жедалди захъ экъвезвай,за вун чинеба хуьзвайди тир...
-Вучиз?
-Зазни вакай гзаф хуш атанвай...Ахпа вун хтанач. Заз гзаф дерт хьанай, Кентавр. За ви рекьер гзаф хвенай...Завай жуван дерт садазни лугьуз хьанач. Ваз чизвач хьи, гьисятда вун мад аквазва лугьуз зун гьикьван бахтавар я...
-АкI ятIа вучиз?..
-Акъваза, лугьун. Чи бубайрин разивилелди авунвайди я и кар.Зун а гададиз ганва,кIани ятIани-туштIани чун гьамиша санал хьун, мегьрибанвилив къекъуьн герек я...
-Квез ахьтин залум адетар вучиз ава? Чаз са чарани амачни Вун адаз фейидалай кьулухъ заз вун ахквадач...Ша, чун катин яргъариз!Зун катдамаз зак садни агакьзавайди туш!..
-Завай чилел уьмуьриз жедач, Кентавр...Захъ кIвачер галач...
-За вун зи къужахда, гъилераллаз гваз экъведа.Чилел эцигдач за вун иер пери...
Периди агь чIугна:
-Гьамиша къужахда. Ваъ, заз акI кIандач... Заз вахъ галаз а куь кьакьан тарар авай рукара, къацу генг чуьллера звериз кIанда. Лугьузва хьи, анагар гзаф иер я!
-Агь зи иер пери, кIвачер галачир зи гуьзел гъед. Вучиз захъ кIвачер кьуд хьанва?.. За вуч ийин хьи, чун са-садакай чара тахьурай?
-Бес зи тIвар алай гада, Кентавр? КIвенкIве гьада лагьана кманзава хьи. заз и пери ваъ, масад кIанда. Ахпа заз ихтияр ава низ кIандатIа гьадаз гъуьлуьз фин...
-Бес чна вучда? Чаз ни куьмекда? Виридлай хъсанди катун я! Чахъ садни агакьдач!
-Акъваз, квез за куьмекда!- лагьана садлагьана са маса ванци.Гьуьлуьн перини Кентавр ван атай патахъ элкъвена.Ам гьуьлуьн перидин тIвар алайди тир. Адаз эвел регъуь хьана:
-КIанзни-дакIанз завай куь гафарихъ яб гун хьана. Ам зи тIвар алайди я, зи вил гьамиша адал хьана кIанзава, гьавиляй.
-Вавай чаз гьикI куьмек ийиз жеда кьван?-жузуна Кентаврди.
-Зи бадедин чир-хчир са Алдин паб ава.Белки гьадавай са затI ийиз жеда?
-Вуч ийиз жеда кьван?-жузуна и сеферда периди.
-Перидиз кIвачер ийиз жеда...Адалай алакьтийир са кIвалахни авайди туш...
Кентаврни пери са-садаз килигна.Абур рази тир.Кентаврди жузуна:
-Бес пери ви тIвар алайди тушни? Вуна вучиз разивал гузва?
-Чал чи бубайри чавай жузунни тавуна тIвар эцигнава. Зазни фадлай, перидиз вун акур къалай адан рикI гьамиша ви къвалав гвайди аквазвай. Мад вучда кьван, за адан гъвечIи вах къачуда. Ам абурун арада виридлай шад ва викIегьди я...
"Зи гуьгъуьна ша" лагьана гадади Кентаврни гьуьлуьн пери са къаядин къвалав туна, вич цин кIаник фена. Са герендилай ам куьк, акьванни эйбежер тушир са пабни галаз хтана.Абур кьведни цикай хкечIна Кентаврдинни перидин къвалав атана. Папа эвел вичин гъилевай ири рекъинив яд кватзавай яргъи чIарар эвягъна, чIарарин арадавай гьешемар хкудна, ахпа абуруз килигна лагьана:
-Ибур яни са-садал ашукьбур? Инихъ ша, зи вилик акъваза кван. Заз мажал авайди туш.
Кентаврни пери вилик агатна.
-Квез рикIивайни кьве кIвач галай инсандал элкъвез кIанзавани? Ахпа куьн зи къвалав хуькведач хьи, кIандач лугьуз са-сад?Инсан хьун квез акI жемир регьят, хъсан са затI хьиз.Фикир хъия. Ахпа завай квез са куьмекни ийиз жедач.
Кентаврни пери са-садаз килигна. Кентаврди:
-Ваз зун дегиш хьана инсандал элкъвена кIанзавани? Ваз зун дакIан жедач хьи?
Периди хъверна:
-Ваъ, заз вун Кентавр яз амукьна кIанзава! Бес ваз зун инсандал элкъвена кIанзавани?
-Ваъ!- лагьана Кентаврдини.-Ваъ! Заз вун гьа садлагьай сеферда акур хьиз. гьуьлуьн пери яз амукьна кIанзава!
И гьал акур Алдин папак хъел акатна, ам хъфиз гьазур хьана:
-Зун квез аял-куял яни? ГьакI къугъуриз? Зун гьеле шумуд чкадиз фена кIанзава! -са тIимил фикирна:-Эгьей акъваза, за квез кIандатIа ихьтин кIвалах ийин: йиса пудра са вацра инсандал элкъвез кIанзавани? Фикир хъия.
Фикирна абуру, рази хьана.Алдин папа вичин жем акъудна вилик эцигна, адан къене са вуч ятIа ргазвай. И ргазвайдакай са пуд стIал Кентаврдални перидал гьарадал вегьена.МукIратI акъудна адав гьавада са затI юкьвалай кьве пайна, раб акъудна гьадавни са затI цвадай амалар авуна.Ахпа са вуч ятIа мурмурарна, кушкушна, лагьана:
-Гила, чир хьухь куьн хъуьтIелай къейри амай пуд фесилда дуьз са вацра инсандал элкъведа.ГЬар фесилдин кьведлагьай вацран садлагьай экуьнахъ и къаядин къвалав ша.Рагъ экъечI тавунмаз. Рагъ экъечIайла квез куьн гзаф иер итимни дишегьли яз аквада.Чир хьухь хьи, куьне гьар гатфар сабурсузвилив гуьзетда.Квез жедай веледарни гзаф гуьрчег, нажабат квайбур жеда.Амма са чIвузни рикIелай алудмир хьи, инсандал элкъведай чIавуз куьн кьведни и къаядин къвалав хьана кIанда. Эгер садрахъ геж хьайитIа, куьн кьведни гьа юкъуз рекьида.
И гафар лагьана ам хъфена. Ада лагьайвал хьунни авуна. Кентаврдинни гьуьлуьн перидин бахтавар, иер йикъар авална. Гьар фесилдиз абурукай са вацра гзаф иер дишегьлини итим хьана, рукар, чуьллер тирвал къекъведай.Кентаврди перидиз адаз гьич такур, гьуьлуьн селтенетда авачир атир квай, гьар са рангадин иер цуькверин кунчIар гудай. Пери "агь, ибур иер кьван вуч я!" лугьуз мягьтел жедай. Ахпа абур мад кентаврни гьуьлуьн пери хьун хъувурла, Кентаврди гьуьлуьз хъфенвай перидиз гьамиша цуьквер тухудай.
Ахпа...ахпа абуруз веледар хьана. Амма абур я кентавр тушир, я пери. Абур кьве кIвач галай, гуьрчег, сагълам, викIегь, инсандин балайриз ухшарбур тир. Чпин буба Кентавр хьиз йигиндиз, акьван иер звердай, чуквадай хьи, цавай физвай къушарни мягьтел жедай. Чилел экъведамаз акьван кьезил экъведай хьи, налугьуди ибурун кIвачер чилик гьич галукьзавач. Абурухъ чпин дидедихъ хьиз иер ван, вили цавун рангадин, гьуьлуьн вили дуру яд хьтин вилер галай. Чпин дидеди хьиз чеб гьуьлуьн хурал акьван хъсан гьиссдай хьи, налугьуди ибур гъетер я, гьуьле инихъ-анихъ чуквазвай. Хесетарни бубадинни дидедин хьтинбур тир. Хиялариз, гьерден тек къекъвез кIандай, рикIе хъсанвал, мергьамат, нажибвал, хъсан гьиссер авайбур тир.
Кентаврдинни Гьулуьн перидинвеледар викIегь, иер акунар авай, хъсан, михьи рикI галай инсанарин улу бубани улу баде тир. Абур, гьахьтин инсанар къвердавай пара хьана.
Кентаврни Гьуьлуьн пери лагьайтIа, абур гьамиша вахт какадар тийиз гьа къаядин къвалав атана.Амма са сеферда... Тек са сеферда абур кьведни геж хьана. Кьуьзуь хьанвай Кентаврни пери. Къаядив агакьайла Рагъ экъечIнаваз хьана, абур са-садан къвалав ацукьна.Абуруз гъам авачир, абур бахтавар тир. Абурулай и дуьнядал хъсан инсанрин несил амукьзавай.Абуру иер, маналу яргъи уьмуьр гьалнавай.Ам гзаф яргъи уьмуьр тир. Периди хъвер кваз мегьрибандаказ Кентаврдиз килигна кьил адан къуьнел эцигна.Абуруз гьеле рекьиз кIанзавачир ва уьмуьр верцIи тир. Икар акур Гъуцари Алдин папан тилисимар чIурна, абуруз мадни уьмуьр бахшна.
И кар къадимда, акьван хьайиди я хьи, а чIавуз Фессалиядал гьи Фессалия тIвар алачир, дуьнядин винел инсанарни лап тIимил тир. Низ чида кьван? Белки гьабурни Аллагьди кентавррикайни гьуьлуьн перийрикай халкьнавайбур тир? Якъин гьадаз килигна къе дуьнядал гьуьлуьн периярни кентаврар лап тIимил хьанва, вучиз ятIа гьич садрани садални гьалт хъийизмач...
декабр, 1991-йис.
КЬВЕ ВАХАКАЙ МАХ
Хьана хьанач кьван кьве вах. Ибуруз касни авачир. Са юкъуз и вахарикай гъвечIида чIехи вахаз лагьана:
-Чан вах, чун тек я, чаз садни авач. Ша, чна чаз экъвена са баде хьайитIани жагъурин. Чаз чIехивалрай, акьул гурай.
И чIехи вах чIуру хесетар квай, квелинди, масада лагьай гаф кьан тийидай, вичиз чидайди ахъай тийидай сад тир. Гьавиляй ада икI лагьана:
-Вач, ахлад!Чу жув, зун вахъ галаз къари-маридихъ экъведайди туш!
Чара атIай гъвечIи вах текдиз рекье гьатна, и мягьледа экъвена, а мягьледа экъвена, жагъанач. Идавай жузуна, адавай суракьна, эхирни са касди тек уьмуьрзавай кьуьзуь са къаридин тIахма лишан гана. Руш кичIез-кичIез, яраб и бадеди вуч лугьудатIа фагьумиз-фагьумиз къаридин тIахмадив эгеч1на. И чIавуз къари тIахмадин цлан кIане ацукьнаваз хьана. Рушаз акурвалдини и нурани къари адан рикIиз чими хьана. Ада къаридиз салам гана, инкай-анкай жузун-качузун авуна, ахпани вич вучиз атанвайди ятIа адаз лагьана. Аман-минет авуна:
-Чан баде, аман баде, вазни касни авач, чазни. Ша чи кIвализ чахъ галаз уьмуьра жуваз. Вун чаз баде хьурай, чунни ваз хтулар.
"Хьурай ман, чан бала" лагьана баде рази хьана, атана абурун кIвале ацукьна, баде хьана и вахариз. Гьа атай йикъалай къаридиз и кьве вахан хесетрин арада гьикьван тефир-тафавут аватIа акуна, чир хьана.
Къариди атай пакадин юкъуз чIехи рушаз крар буюриз кьил кутуна. ЧIехи руша ада лагьай са карни кьилиз акъуднач. "Ахлад, я къари, залай гъвечIиди аваз-аваз за вучиз ийида?" лугьуз кьил къакъудна. Къариди и рушаз:
-Са истикан чай хьайитIани цуз ман, заз, чан руш,- лагьана.-Къарагъ, баде кьий ви сивиз, къарагъ, минет хьуй ваз...
"Ээгь" лагьана, эхир руш къарагъна.Истикан къайнар цяй чуьхвена, яд пенжердай чилел ичIирна. Накьвадлай ванер хкаж хьана: "Аман, аман, кана, аман, аман!" И кар акур бадедивай эхиз хьанач, лагьана:
-Чан бала, чилел къайнар яд ичIирдай затI туш.Гунагь я. Накьвадални чан алайди я. Ада ваз къаргъишда.
ЧIехи руша мад "ээгь, ахлад, къари!" лагьана. ГъвечIи руша чIехи ваха гргар яд ичIирай чкадал фад фена къайи яд кучахна, вичи-вичиз кушкушна: "Чан чил, чан накьв, гъил къачу гунагьдилай зи вахан!" Адаз ван атана садлагьана икI лугьудай: "баракаллагь, чан руш, заз лап регьят хьана!.."
Бадеди чIехи рушаз суфра ахъайна са кIус фу гъваш лагьана:
-Гишин хьанва бадедиз, гъваш кван, чан бала, вуч аватIани...
"Уфф, и къари зи кьилиз бела хьанва лап!" лагьана чIехи руша квелиз-квелинз, хъел галаз суфра акайна чилел.Фу гъана суфрадин юкьвал гьялчна фена.Къафунни гъана, къафун авай бадидизни къари галай патахъ румар гана, кIваляй экъечIна.Къаридивай мад эхиз хьанач, адан гуьгъуьна гьарайна:
-Я бала, суфрадал фу гъидайла а фу аставилив эцигир кьван я, гьялчдай затI туш.Хъфирлани далу суфрадик элкъуьрдай затI туш.
-Пагь, бес ия кван, я паб, вуув,- лагьана руша.-Далу элкъуьр тийиз вун эвлиян-затI яни?
Бадеди куьтIни авунач.Са кIус фу тIуьна, чIехи рушаз суфра хчу лагьана.ЧIехи руша яб ганач. ГъвечIи руш и чIавуз яд гъиз булахдал фенваз хьана.Бадени чилелай и суьфредиз килигиз амазмай. Эхир бадедивай акъвазиз хьанач:
-Аку, бала, лагьанач лугьумир, суьфре икьван чIавалди къакъаж тавуна чилел тадай затI туш, гунагь я. Ам мелейикри чпин гъилерал кьуна хуьзвайди я.
ЧIехи рушан чанди мад цIай кьуна:
-Я кьей къари, бес ия ман! А ви мелейикар залай артух яни? Кьуна акъвазрай чпиз кIандай кьван! Ваз вуч ава? За заз кIан хьайила хчуда суьфре!..
И чIавуз гъвечIи вах булахдилай хтана. КIвализ гьахьдамаз адаз шуькIуь ванер атана, абуру лугьузвай: "Агь, гъилер, чи гъилер галатна! И суьфре хчудай кас жедач жал и кIвале? Агь, зи гъилер!.." ГъвечIи руша зверна суьфредин патав астадай лагьана:
-Чан мелейикар, куьн галатна хьи! За гьисятда хчуда!
Руша суьфре къакъажна. мелейикрини адаз кушкушна: "Чан сагъ хьурай ви, чан вах, са чIавузни икьван геждалди суьфре хчун тавуна тамир. А ви вахаз чна гьикьван гьарай туртIани ван къведач хьи!"
Бадедизни и гъвечIи хатур кIандай. Ада бадедин чIалаз килигдай, ада лагьай са карни чилел тадачир. Са юкъуз и кIвализ чIехи рушаз уьлчуьяр атана.Ибур къведайла пенжердин кIаникай накьвадлай шуькуь, хару ванер хкаж хьана:
-ГъвечIи руш, гъвечIи руш! Гьам хъсан руш я! Гьам це лагь бадедиз!..
Уьлчуьяр инихъ-анихъ килигна, касни акунач. Абуруз чпин япара ван гьатай хьиз хьанвай. Амма абуру са тIимил дикъет гана килигнайтIа, цлан кIане юзазвай, рахазвай цуьквер, векьер аквадай. Мугьманар кIвализ гьахьна, бадени рушар абурун вилик экъечIна, "хвашкалди" авуна. Мугьманар ацукьна вилик суьфре гъана акайдамаз мад кIвале ванер гьатна:
-ГъвечIи руш, гъвечIи руш хъсан я!
Мугьманари бадедиз чеб вучиз атанвайди ятIа лагьана:"И рушарикай гъвечIиди гьим ятIа, чаз гьа руш чи гададиз це лугьуз кIанзава."
-Твах, чан балаяр, квез гьи руш кIандатIа, гьа гьам за куь гададиз гуда.
Са тIимил чIавалай мехъерар хьана и кIвале.ГъвечIи руш гъуьлуьз фена, чIехи руш амукьна вичиз кьил-мет гатаз. Бадедивай вичиз крар, ацукьун-къарагъун чирзавалда гила.Акван ман, мус ахъа жедатIа адан бахт? Гьа инални и мах куьтягь жезва, куьн сагъ, зунни саламат.
23.12.1992
АЛЛАГЬРИЗ ЛАЙИХ КЪУГЪУН
Ша, за квез мад са мах ахъайин. Олимпдавай гъуцарикай садакай я и мах. За ахъайин, куьне яб це.
Олимпдин гъуцар фад-фад санал кIватI жез, шад межлисар туькIуьриз, нез-хъваз, амфросия нез, нектар хъваз, кеф чIугиз жедай кьван. Инсанарин кьилел чпи гъизвай, гъайи, идлай кьулукни гъидай агьвалатрикай рахаз-хъуьрез гзаф лезет къачудай абуру. Рекьин вуч ятIа течидай аллагьар тир абур, вуч авай кьван абуруз. Амма са юкъуз, Олимпдин гъуцар и межлисрикай икрагь хьана лап, гьикьван нез-хъваз, кефер чIугда, гьикьван инсанар чпин кIарчIал тупIал къугъурда? Лап дарих хьана гъуцарин рикI. ГьикIда, вучда? Гзаф чпин кьил кукIварна гъуцари, чир хьанач вучдатIа. Зевсани гзаф фикирна, са шеъ акъатнач. Сад-сад гъуцаринни илагьайрин чинриз килигна жузуна:
-Куьн вири ина авани, я ваъ? Чи межлисдал алачирди авани?
-Вири ава, Атедилай къейри.-Жаваб гана гъуцарикай сада.
-Ам гьич, -лагьана Зевса.-Адакай чаз хийир аквадайди туш. Ам вич вуч я кьван, гьада гай теклифни са затI хьурай.Мад гьим авач?
-Мад садни.-Лагьана гъуцари.
Илагьа Афинадвай акъвазиз хьанач.Ада садлагьана:
-Эй чи буба Зевс, гъуцарикай сад мадни ава иниз татанвай. Ваз лугьуз кIанз гьикьван чIав я, амма ваз хъел къвез кичIела зун чIуькь тавуна къвазнавай. Гила за лугьуда:
Кентавррин уьлкве Фессалияда уьмуьрзавай, а куьне тIварни кваз рикIелай алуднавай са гъуц ама. Гьам атанвач. Белки гьич эверайтIани къвен тийин.
Зевсан рикIи тади къачуна:
-Ам гьим я? Адан тIвар вуч я жал? Квез садазни чизмачни? Эй аллагьар, илагьаяр?
"Чизмач" лагьана вирида. Зевса фикирна, фикирна мад жузуна:
-Бес ада чавай вучиз хъелнаватIа куьни рикIел аламачни? Зи рикIел аламач. Агъзур йисар фенва...
Мад "Ваъ" лагьана аллагьрини илагьайри.
-Я чан руш, Афина, ви рикIелни аламачни?
Пак Афинади вичин иер кьил агъузна фикирна: "лугьудани, лугьудачни? Лугьудач за.Вичи жагъуррай вучиз хъелнаватIа"
-Ваъ, улу Зевс, зи рикIелни аламач...
-Бес адаз гьида эверда иниз? Ам Олимпдиз къведатIа?Ам иниз нивай гъиз жеда?
Садайни чIуькь акъатнач. Мад Пак Паллада рахана:
-Зун фидани Зевс? За ам чIалал гъида.
"Чу" лагьана Зевса.Афинадин чиниз хъвер чкIана. Гьефеста Афинадин япал кушкушна: "Паллада, ваз анин рекьер хъсан чизвай хътинди я... Им вуч сир я?" "Вуна жуван паб Афродита вилелай алудмир, Гьефест стха" Афинади лагьана. "Зун пакамахъ хуькведа" лагьана ам рекье гьатна. Зевсан акьуллу руш. Олимпдин гъуцар гьар вичин кIвалериз хъфена. Йиф алатна, югъ алукIдамаз абур мад Олимпдиз кIватI хъхьана.Гьелиос экъечIирла, иер Эоса вичин къизилдин нурар Чилерал чукIурдамаз, Паллададин рекьер хуьзвай гъуцариз акуна хьи, цавни чил галкIай чкадлай-жалгъандай Афина хуьквезва.Вични тек туш.Адахъ сад мад галай. Абур Олимпдик агакьна ва гъуцарин межлисдал акъвазна. Вири мягьтел хьана килигзавай и рикIел аламачир гъуцраз. И кьакьан буй, иер акунар авай, чинай акьул авахьзавай гъуц амайбурулай гзаф тафавутлу тир.Ам Зевсан вилик фена, адаз икрам авуна:
-Экуьнин хийирар, эй улу Зевс!-лагьана.
Улу Зевс гьикьван чIав тир ихьтин нажабатлу акунрик цIигел тир, гьавиляй хушвилелди лагьана:
-Экуьнин хийирар! Ви тIварни, вунни чи рикIелай алатнава.Вун гьим ятIа чи рикIел хукваш. Вун Олимпдиз вучиз къвезмач?
-За квекай инавай куь буш, мана квачир межлисрин патакай хъелнавайди тир,-жаваб гана гъуцра.Ада вири са-сад, хьайи-хьайивал ахъайна абуруз. РикIел хтана гъуцарин, шад хьана абур.Илагьаяр лагьайтIа мадни гзаф. Афродита лагьайтIа, иервилин илагьа, Гьефестан паб, вилер а гъуцралай вилер алудзавачир.
Ван гьатнавай Олимпда. Зевса тIалабна адавай са хъсан машгъул жедай затI. ТIуьн-хъун ваъ, са маса затI. И гъуцрак хъуьруьн акатна, ада лагьана:
-Эй улу Зевс! Эй гъуцар, илагьаяр! За квез иер са къугъун чирда, икьван чIавалди квез такур, хабар авачир. За жуваз кьарай татай чIавариз гьа къугъундив жуван вахт ракъурда. Заз чида, адакай квезни хуш къведа.
Гьакъикъатда, ам гзаф иер къугъун тир, ам рикIивай хьана вири гъуцарин. Гьевесдив къугъваз авална гъуцар. Тек са Гьефест нарази тир. Ам кьецIи тир, гьавиляй. Амма гуьгъуьнай адаз а къугъун акьван кIани хьана хьи, гъуцар къугъвазвай са уюнни ахъайдачир.АкI гьевесдив килигдай хьи, вич гъуц тирдини рикIелай алуддай. Куь рикIел аламатIа, са шумуд йисуз ам гзаф иер къугъунни авуна инсандин жилдина гьахьна. Гарринча лугьудай кас рикIел аламани? Гьадан жилдина гьахьна. Ам рикIивайни аллагьриз лайих къугъун тир.Амма Фессалиядай атанвай гъуцраз аквазвай хьи, къвердавай ибурухъ галаз къугъун вичин рикIиз хуш туш. Нез-хъвардалди темпел хьанвай хьанвай гъуцар гъуцариз лайихдаказ къугъвазвачир.Ам мад вичин Фессалиядиз хъфена.Вичин дустар тир кентавррин патав. Кентаврар Олимпдин гъуцар хьиз квелинбур тушир, абуруз звериз, къугъваз гзаф кIандай. А гъуцра абуруз фадлай а къугъун чирнавай ва гьамиша абурухъ галаз къугъвадай.
Са юкъуз гъуцра ам инсанризни чирна.Инсанар акьван иеркъугъваз авална хьи, лап Олимпдин гъуцарни гьейран ва мягьтел амукьна, Олимпдай килигиз хьана.
А къугъун гилани къугъваз ама инсанар. Гьар кьуд йисалай вири дуьнядин ЧIехи къугъунни тешкилзава инсанри. ЧIехи къугъун фидамаз инсанри женгерни акъвазарзава. Дуьз са вацра инсанарни гъуцарни и къугъунриз килигда, вири рикIелай алудна. Тек са дяведин гъуц Арес нарази жеда и чIавуз.Женгер акъвазарнава лугьуз. Амма чара атIана гьадани дуьз са вацра къугъунриз килигда женгер акъвазарна.Ам гьахьтин иер къугъун я, чан балаяр. Куьне кьатIана жеди зун гьи къугъуникай рахазватIа. Адаз къенин юкъуз "футбол" лугьуда, а чIавариз вуч лугьузвайтIа чидач заз.Ва и махни куь и Римма бадеди къадим грекрин гъуцариз ухшар са футболист авай тир Сократес тIвар алай, гьадаз бахшзава. Са гафни лугьун хъийин хьи, а кентаврар лугьурлани са маса хъсан футболист авай тир гьа, Рууд Гуллит лугьудай, за гьам незерда кьунвайди тир.
Цавай аватай а пуд ичиникайни сав-сав хьанвайди кватIа, гьам це заз. Сарар амач бадедиз.Амай ичерни квез.
24-25 октябр, 1991.
МАХИНИКАЙ МАХ
Авала-авала, хьана-хьанач кьван са мах. Асул хьайитIа адаз гьич мах лугьузни жедачир.Вучиз лагьайтIа, адак кумайди инлай-анлай са жуьмле тир. Абурни и махинин кIвенкIве кьиле амай. Юкьвара са-кьве ибара авай, эхир кьил лагьайтIа, ерли чир хъижезмачир, ам лап цIил-цIил хьана авахьна фенвай. Квагар ахъа хьана, карашар кIар-кIар хьана цIранвай гам хьиз. Якъин им лап къадим мах тир, дегь чIаварилай сивяй-сивиз, несилдай-несилдиз акьван сиягьатнавай хьи. адак ерли аман кумачир. Акьван цIуру хьанвай хьи, кукIвар хьанвай хьи. ягъанвай пинейрин гъиляй ам гьич чир хъижезмачир. И аман кумачир, эхир кьил авачир, цIуру хьанвай мах рикIерлай алатнавай, ам бадейри хтулриз ахъайзамачир...
Махини агь-уфзавай, суза ийизвай.Адаз квахьиз кIанзавачир.Ам вич цIийи хъийидай са касдихъ экъвезвай.
Мах сифте махар пара чидайбурун къвалав фена,абуруз минетна:
-Зун цIийи хъия ман, аман баде, чан баде!
-Ээгь, я мах, -лагьана са-са бадеди,- захъ жувак аман кумач, за вун гьикI цIийи хъийин, ахлад!
Мах алимдин къвалав фена:
-Зун цIийи хъия ман, аман алим стха!
-Заз мажал авач, чан мах, за диссертацияяр кхьизва,-лагьана алимди.
Мах телебайрин къвалав фена:
-Зун цIийи хъия ман, чан жегьилар!
Жегьилар адал хъуьрена тупIув къалуриз:
-Гьа-гьа-гьа! Идал алай гьал аку, алай кьван пинеяр аку!..
Гьа икI вирида адакай ягъанатна, адал хъуьрена. Мах сефил-сефил, экъвез-экъвез аялар къугъвазвай багъдиз атана акъатна, са кIанчIинал ацукьна.Аялриз килигиз-килигиз ам хиялдиз фена, вичин жегьил чIавар рикIел хтана. Ам виридаз, иллаки аялриз гьикьван пара кIандай! Ам аялри бадейрив элкъвез-хуьквез цIийи кьилелай ахъайиз тадай шумудра. "Чан баде, мад садра ахъай хъия ман, цIийи кьилелай!" лугьуз гъил къачудачир. КIентI хъучаниз-хъучаниз, гъал ийи-ийиз бадейри мад ахъай хъийидай и мах... Эгь, фена а девирар, фена! Махини дегьриндай агь чIугна...Садни адаз акуна хьи,ам са ни ятIа гъиле кьунва.Махини кьил хкажна, мегьрибан, акьуллу вилер квай са итимди адаз килигзавай.Ада вичи-вичиз тикрарзавай:
-Чан зи мах, зи бадедин мах!
Махунин бахтуни гъанвай, ам кхьирагдин гъиле гьатнавай.Ваъ, ам Андерсен тушир, Линдгрен бадени тушир.ГьакIан тIвар-ван авачир са кхьираг тир.Адаз махар пара кIандай. Махар, риваятар, мифар пара канзавай и кхьирагди хвешила и махиниз туьмерзавай. Вучиз лагьайтIа, и махини адан аял чIавар рикIел хкизвай... Бадеди верцIи мецив мах ахъайдай хъуьтIуьн яргъи йифер... къецел аязди чукIулди хьиз атIузвай, метик кьван жив авай йифер...КIвале къула къваз тавуна цIай жедай, пичинал чайданди къваз тавуна вандай. Бадедин чихрадини вандай: гъурр-гъурр, фырр-фырр...Садни бадедин мах ахъайзавай верцIи ван...Шулугъар туна, бадедин кьилел алтIуш хьана дикъетдив махиниз яб гузвай аялар...Махари эквер авачир йифериз лемпедин экуьнив мадни лезет гудай...
-Вавай зун цIийи хъийиз жедани?-махини жузуна кичIез-кичIез.
Кхьираг аял чIаван верцIи хиялривай чара хьана, гъилевай махиниз килигна, фикир кваз жузуна:
-За жуваз кIандайвал туькIуьр хъувуртIа жедани?
-Гьелбетта!-лагьана хвешила махини.-Зун сифте туькIуьрайдини махар ахъайзавай кас тир. Анжах ам лап фад, са шумуд агъзур йис вилик хьайи кар тир.
-Айиб авач,- лагьана кхьирагди.-За вун туькIуьр хъийида.
Ада вичи лагьайвал авуна.Ам вичин къелемни дафтар гваз рекье гьатна. И хуьряй а хуьруьз, и кIваляй а кIвализ илифна. Кьуьзуь, яшар вишелай алатнавай нурани бубайрин, бадейрин къвалав ацукьна, гьардавай са гаф, гьардавай са келима, махинин ичIи хьанвай араяр ацIур хъувуна! Мах цIийи хъхьана!
Кхьирагдин махар авай ктаб акъатна са юкъуз. ЦIийи хъхьанвай къадим махни и ктабда гьатнавай. Ам гила гьамиша рикIел аламукьдай. Ам мад са чIавузни цIуру хъижедачир.
31.01.2008
КВЕЛИНИЯ
Хьана-хьанач кьван, са гьина ятIа са пачагьлух авай. Гзаф гъвечIи са пачагьлух тир ама. Инин жемят пара темпел, квелинди тирвиляй анин тIвар къунши пачагьлухри Квелиния тунвай. И уьлкведин жемятдин лап рикI алай кIвалах йиф-югъ са къуьнуьк агалтна телевизордиз килигун, гьакIан буш лухъуртар гатун тир. Мад са рикI алай кIвалах авай абуруз: тIуьн-хъун. Анжах хъсан тIуьн-хъун ибуруз вучайтIани агакьариз жезвачир. Куьз лагьайтIа и пачагьлухда кIвалахзавайди тек са кас тир. Ам гзаф зегьметкеш, дуьз рикI квай,чIалаз килигдай, чиникай хкечIиз тежедай, кеф хаз тежедай инсан тирвиляй виридаз крар гьадавай кан жедай, виридаз вири кIвалахар гьада авуна кандай. Вирида-чIехидани, гъвечIидани гьадаз буйругъдай. Вирида гьадаз гъуьнтI гудай, адаз гьерден жазани гудай, гьараяр гуз адан чинани акъваздай:
-Вуна и кIвалах вучиз авунач?
-ГьутIаниз вучиз фенач?
-А затI вучиз гъанач?..
Адан чин яру жедай, кьил агъузна акъваздай са-кьве герен, ахпа мад кIвалахрин гуьгъуьна чуквадай. Гагь-гагь ада гъуд-лапIашни акьадай. Гьакьван фагъир са затI тир, сиве мез авачир, сиве тIуб туртIани кIас тийидай. Адаз гьич телевизордиз килигдай вахтни авачир.Са гъвечIи транзистор авай адаз, гьам гардандикай еб ктуна куьрсна, гьадаз яб гуз-гуз вири кIвалахар ийидай.Фу кIвачин кьилел, рекъе физ-физ недай, ацукьна недай я имкан, я вахт адаз авачир. Икьван кIвалахар ийизватIани адаз са тIвар гудай, ордендикай, медалдикай бахшдай са чIехид, са пачагь ина авачир. Вучиз лагьайтIа, и пачагьлухдин пачагь ам вич тир. Гьавиляй вичи-вичиз чIехи тIварар гуз, вичи-вичин хурал орденар алкIуриз адаз регъуь тир.
Са юкъуз и пачагьлухда къариба са азар пейда хьана. Вири жемят азарди кьунвай. Пачагьдилай къейри. Ам мадни инихъ-анихъ чукваз, авайдалайни калтуг-гагьатда гьатнавай. Раб-дарман жагъуриз, вичин жемятдин кIвачел-кьилел элкъвез адаз ерли микин амачир. Ада фикирзавай, яраб им вуч азар ятIа лугьуз. Жемят вири лалакI хьанвай, акьул къвердавай кьери жезвай, са-сад акурла хъел акатиз кужумзавай. Лап пачагь акурла гьадални гьужумзавай.
Пачагьдин чан туьтуьниз атанвай. Са юкъуз ам авурда акьуна вучиз икI ятIа. ГьакI нез агалтирдалди, бекарвиляй квелиниявийрин тан пиди кьунвай, къвердавай абурун акьулдини пис кIвалахзавай. Ибуруз къуллугъ авунин файда авачирди, ибуруз чара авачирди кьатIана, са юкъуз и пачагь вичин барбатI хьанвай уьлкведай катна, яргъал са пачагьлухда вичиз са кIвал къачуна, вичиз са кIвалахни жагъурна архайиндаказ уьмуьриз авална. Вичиз туьквей иер, акьул авай, викIегь са пабни къачуна. Икьван чIавалди адаз вичиз кIвал-югъ туькIуьрдай имкан хьанвачир, ганвачир вичин уьлкведа.
Инал мах куьтягь жезва. Эгер куь рехъ садлагьана Квелиния патахъ акъатайтIа, са чIавузни кIвач эцигиз тахьуй анин часпардилай къенез. АкуртIа, варарал "КВЕЛИНИЯ" кхьенва, яргъарилай вач, чан балаяр, баде кьий куь вилериз.
18.11.2007-24.01.2008