Фейзудин Нагъиев
КРА МЕЛИК
(К1уьд шикилдин тарихи драма)
ББК: 84.4 (Лезг)
Н – 16 Фаиз Куьреви.
Кра Мелик. Тарихи драма. – Махачкала: ООО «Полиграф-сервис». 2002. – 44 с.
Фаиз Курави.
Кра Мелик. Историческая драма.
1239 – йисан гатфарилай сентябрдалди Кавсар-хан кьилеваз атай мугъулрин кьушунди Лекь (Лакз) шаррлухдин Кра маканда зурба вагьшивилер авунай. А ч1авуз халкьдин арада машгьур мазан тир Мелика (1199 – 1239) вичин ялавлу ч1аларалди халкьдик руьгь кутуна, уьтквем женгериз къарагъарна. Драмада кирамди гьа вакъиайрал чан хкизва.
Ктаб акъудиз куьмек гайи Ст1ал Сулейманан т1варунихъ галай райондин администрацидин кьил Ниязан хва Низами Бутаеван т1варц1ел вири Куьре жемятдин патай зурба аллагьразивилер ва хъсан алхишар къурай!
(Амма, гьайиф хьи, ктабдиз акъатай 38000 харжидикай анжах 15000 манат гайи бубадиз рагьмет хьайи и касди гуьгъуьнай вичи гайи пулни закай кьун хъувунай…)
© Фаиз Курави
КРА МЕЛИК
(К1уьд шикилдин тарихдин драма)
ЭВЕЛЛЕК1ВДИН ЧКАДАЛ
«Икьван гагьда дуствилелди яшамиш жезвай Къумух шамхалдинни Къайтагъ уцмидин арада къал гьатна. Къайтагъ уцмиди хашпара авар нуц1алан хва Саратанахъ галаз Къумухдиз акси икьрар кут1унна. Саратана вичин амлейрикай тир мугъул-татаррин султан Кавтар-хандивай куьмек т1алабна. Кавтар-хандин, Саратанан ва гьайдакь уцмийрин садхьанвай кьушунри Нажмудинан йикъарин садлагьай рамазандин саласа-къуз мусурман Къумухдал вегьена». (Дагъустандин тарихдай).
…Ширвандай Кавтар-хан кьилеваз кефердихъди Къумухиз физвай мугъул кьушундиз Дербендин ч1ехиди тир Рашид-ханди варар ахъайзавач. Кавтар-ханди меслятдин икьрар кут1униз инсанар ракъур лагьайла, Рашид-ханди вичин вилаятдин халкьарин арада гьуьрмет авай ц1уд кас ракъурзава. Мугъулри абурукай садан кьил ат1узва, муькуьбурукай чпиз рехъ къалурдай билегар айизва. Дербендихъай элкъвей мугъулар Къумухиз гила Дербенд - Билиж - Кра - Хив - Друшт1ул - Тп1игъ - Рич1а - Чирагъ чилерай ягъна фена к1анзавай. Гьа са вахтунда Кефер Къавкъазда дявейра авай Менгу-Тимур ханди (адан ч1ехиди Бату тир) Кефердай Букдай кьилеваз ракъурай мугъул-татаррин кьушун авар нуц1алдин хва Саратан галаз рагъак1идай патахъай Къумухдихъди физвай… (Тарихдин улубрай малум тир делилар).
ИШТАРАКЗАВАЙБУР:
Кравияр:
1. Шарр-Кур – Крадин шарр (пачагь), 50 йис
2. Мелик – мазан, 40 йис
3. Иер – адан паб, 30 йис
4. Арсакь – абурун хва, 18 йис
5. Негъи, 40 йис
6. Бак1ур, 40 йис
7. Чавдар, 40 йис
Мугъулар:
8. Кавтар-хан – мугъул-татаррин кьилевайди, 45 йис
9. Аргун, 40 йис
10. Рамбай, 40 йис
11. Къара – мугъулрин пагьливан, 30 йис.
Ва мадни:
1-къараз, 2-къараз, 1-гада, 2-гада, 1-паб, 2-паб, 1-й кьуьзек, 2-кьуьзек, 1-мугъул, 2-мугъул; къумуц1 гвай мугъул манидар, хуьрлуьнк1дин кьуьлерзавай мугъул дишегьли, яракьлу лезгияр, мугъул аскерар, жемят.
Вакъиаяр 1239-йисан май-сентябр варцара ЛЕКЬ (Лакз) шарлухдин Кра гаварда кьиле физва.
САДЛАГЬАЙ ШИКИЛ
(Мензерда: Кра шегьер. Вилик: Шаррсув, Гъуцарсув, Гетинсув. Суварин хурал к1елеяр: Испик, Салиян. К1ане: Терсепулдин дугун, Гаргарвац1. Эрч1ипата: Ч1улавкьил, Чаплапата гуьнедин кьилел: Кардк1еле, Агъакранк1еле. Агъа-Кран-К1еледаллай Къараздин к1унт1. Анал кьве къараз ала. Лишандин ц1ай авун паталди кьурай ц1амарин винел ц1егьрен, малдин ч1арар ала, винелай марфадикай хуьн паталди гамишдин лиъ эк1ягънава).
АЙВАНСЕГЬНЕ:
(Къеледал кьве къараз ала. Сада ацукьна кфил ягъзава).
1-КЪАРАЗ (пелев кап кьуна яргъаз килигиз)
Чаз ч1ар кузва гьа! Агъаниз килиг!
Туп-туп гумари к1евирзава цав!
2-КЪАРАЗ
(кфил акъвазарда, ацукьай чкадилай къудгунна къарагъда)
Дуьз я! Гьазур хьухь, душмандин вилик
Вунани кутур ч1арарик ялав!
1-КЪАРАЗ (чахмахривди къавуз ц1ай ягъиз)
Гила кьилел мад вуж къвезва, гъуцар!
(Са чахмах гъиляй аватда)
Ламу яни, пагь, вунни зегьримар!
Гъиляй аватиз...
2-КЪАРАЗ
Къачу кьурай къав!
(Вичин чантадай акъудна къав вугуда).
1-КЪАРАЗ
Шукур Гъуцариз! Акъатна ялав!
(Лавандиз ц1ай ягъда, ам кузвай ч1арарик кутада. Ч1арарай виниз гап1ал-гап1ал ч1улав гумар акъатда).
2-КЪАРАЗ (чантадай зуьрне акъудда)
Гила, зуьрне, фад жувани эвер,
Къарагъра вири Крадин хуьрер!
(Зуьрнедин къалабулух квай ван акъатда. Экв хкахьна куьхк1уьнда: айвансегьнедаллайбур хъфида. Сегьне ахъа жеда).
СЕГЬНЕДА:
(Мензер – виликанди. Кра шегьер. Чатун ким. Кимин патав са чукьвандикай кьурай к1арас (лахъут) куьрснава. Кимел Негъи, Чавдар, са шумуд кьуьзек. Бак1ура чатук к1валахзава. Ада туьрездин к1венк1вез ракь ягъзава. Негъиди адаз куьмек гузва).
БАК1УР (Негъидиз)
Гьик1 хьана цанар? Куьтягьнани к1ам?
НЕГЪИ
Ваъ! Гьеле кума чилик пара лам.
Кьве туьрез хана. Гьелекна яцар!
БАК1УР (туьрез кьуна)
Гена зулухъри гайиди къацар!
Ч1им алатайла ракъар алахьда.
1-КЬУЬЗЕК
Сад-кьве гьафтеда ламувал квахьда,
2-КЬУЬЗЕК
Гъуцариз ая авамни ялвар,
Къуй, чаз икир яз куьк1уьррай ракъар.
(Мелик къведа)
МЕЛИК
Экуьн хийир хьуй!
1-КЬУЬЗЕК
Хийир гъуцаргуй!
МЕЛИК
Къуй, гъуцари чаз михьи къастар гуй!
БАК1УР
Ваз минет хьуй, дуст, лагь-кван накьан ч1ал,
Рик1ин ашкъидин т1ушуннавай ц1ал!
ВИРИ
К1ела! К1ела чаз! Экъеч1 фад вилик,
Кра шарлухдин мазан чи Мелик!
(Мелика виликди кам къачуда, ч1ал к1елда.
Негъиди явашдиз балабан ягъда).
МЕЛИК
Шаррсувалай Гъуцарсувал
Лув гана лекь атана.
«Лекьрен несил, лезги чилял
Бажит хьухь куьн!» – лагьана.
Лекьерин т1вар алай касар,
Хас я кьакьан виждандиз!
Лекьерикай жедач ласар,
Юкь агъуздай душмандиз.
Чи пак гъуцар – Атар! Мен! Ген! –
Мерд веледар Алпандин,
Чна хуьда чи ах, чи гъен –
Ц1елхемри ц1айлапандин!
БАК1УР
Аферин, мазан! Гьар гаф я ц1елхем!
НЕГЪИ
Вуна хкажда кагьулни ц1ехем!
ВИРИ
Ви гаф я себеб, ви гаф я мелгьем,
Вуна хкажда кагьулни ц1ехем!
МЕЛИК
Куьне гьамиша мийир зи тариф,
Квез чида: эл я чи зурба ариф.
ЧАВДАР (пелек гъил гутуна)
Агъа к1еледлай, аку, кузва ч1ар!
МЕЛИК
Гъуцари хуьй чун! Къвезва сед хабар!
ЧАВДАР (яц1у к1арасдалди лахъут гатаз-гатаз)
К1ват1 хьухь фад эллер! К1ват1 хьухь фад эллер!
Агъадхъай къвезва беладин ванер!
Мусиббат къвезва!
1-КЬУЬЗЕК (япув кап гутуна)
Чавдар, вуч хьана?
ЧАВДАР
Душман къвезва чал! Кьилиз гуж хьана!
МЕЛИК
Сабурлу хьухь! Кич1 твамир рик1ера,
Вучда, мад яракь кьада гъилера!
2-КЬУЬЗЕК (алай чкадилай къарагъна, к1ек1ец хкажна)
Гьар сад гъиле як1в, гапур тваз, экъеч1!
Кьуьк, дергес, жида, я тур гваз экъеч1!
(Балк1андин к1вачерин ван. Балк1андаллайдан ван: «Тпр-рр!».
Шарр-Кур къведа. Вирида къарагъна салам кьада).
ШАРР-КУР
Гъуцари хуьй чун хабаррикай бед!
Вири
Амин! Лекьерин душманар хьуй сед!
ШАРР-КУР
Эхь, Кра-жемят, къвезва ч1уру чав,
Инаг я чи ах, кьакьан я чаз цав!
(Чавдардиз)
Эй, чавдар! Лувар алк1ур дабандал –
Душман къвезва лагь Лекьрен-ватандал!
Аялри тамуз малар тухурай,
Женг ч1угваз тадиз иниз атурай!
МЕЛИК (Шарр-кураз)
Крадин регъ цал зи хиве тур, Шарр!
ШАРР-КУР
Алад, чида ваз даим жуван кар!
(Мелик, Негъи, Бак1ур кар тамамриз фида).
ШАРР-КУР (Кьуьзекрихъ элкъвена)
Кьуьзуьдни биц1ид, хпер, нехирар
Акъеч1рай тамуз, к1еврай техилар!
1-КЬУЬЗЕК
Гъелни араба гьазурна к1анда!
ШАРР-КУР
Тади ая, халкь юзурна к1анда!
(Кьуьзуьбурни чпин дердидиз фида. Жемят теспачадик ква, дишегьлияр аялриз эвериз, къуьж гваз инай-аниз катзава).
САДЛАГЬАЙ ПАБ
Я Цуькве-ер! Фад! Вун гьинва, я бала!
КЬВЕДЛАГЬАЙ ПАБ
Аялдин гъил яхъ, я апай, вуна!
2-КЬУЬЗЕК (са гададиз тагькимарзава)
Аялар вири арабайра хьуй!
Амайбур яхдиз!
ШАРР-КУР
Алабар тахьуй,
Вац1а йад ава, гъуцари хуьй сагъ!
Яллагь! Рекье гьат!
(Меликни Негъи яракьламиш хьана сегьнедиз хкведа).
МЕЛИК (Шарр-Курахъ элкъвена)
Частунал кьван рагъ
Акьалтда – душман агъадай виниз
Балк1анрал алаз агакьда иниз.
К1ват1 хьанва вири жегьилни агьил
Эмир це, Шарр-Кур, чи кьушундин кьил.
НЕГЪИ
Ярк1азни чна ракъана хабар,
К1ват1 хьухь лагьана вири чи п1арт1ар.
Ша!
ШАРР-КУР
Къягъда чна душмандиз ракьар!
(Катиз-катиз Арсакь адан гуьгъуьнаваз Иер къведа. Арсакьан кьула гапур, далудихъ ч1емрук ва хьелерган гала).
ИЕР (Меликаз)
Я итим, идаз жува кьванни лагь,
Вични акъвазда лугьуз арасда
Зи кьил денгзава.
АРСАКЬ
Дах, вуна, валлагь,
Рахкурайт1а зун, Зи чинар куда!
Гадайрин вилик.
МЕЛИК (Иераз)
На вуч лугьуда?
ИЕР
Хцин къаразда зунни акъвазда!
ШАРР-КУР
Дидени-хва кьвед тушни са къилих!
МЕЛИК (хциз)
Гьакьван арасдихъ ят1а, хва, къаних,
К1ват1 жуван дустар? Герек къведа куьн!
НЕГЪИ (Арсакьаз)
К1ват1а гадаяр, хьухь гила эркин!
ИЕР (Меликаз)
За вуч ийида, зазни лагь са кар!
МЕЛИК
Сенгер кьадайвал к1ват1 жува папар!
Гьазуррай къванер, мад рагай ятар…
(Иерни Арсакь катна хъфида).
ШАРР-КУР
Ша, чунни гзаф тахьурай энгел!
МЕЛИК
Ша, тахьайт1а чав душман жеда хъел!
ПЕРДЕДИН ЭХИР.
КЬВЕДЛАГЬАЙ ШИКИЛ.
(Зурба чархун патав халкь к1ват1 хьанва. Абурув ч1емерукар, турар, гапурар, жидаярни ригеяр, кьуьквер, дергесар гва. Шарр-Курни Мелик къведа).
САДЛАГЬАЙ СЕС
Шарр-Кур атана!
КЬВЕДЛАГЬАЙ СЕС
Атана Мелик!
САДЛАГЬАЙ СЕС
Инихъ ша, Шарр-Кур!
КЬВЕДЛАГЬАЙ СЕС
Ша, инихъ, вилик!
ШАРР-КУР
Нисен хийир хьуй!
МЕЛИК
Хийирдал к1ват1 хьуй!
ЖЕМЯТ
Гъуцари гурай абад хийирар!
Шийирдал кьат1 хьуй!
НЕГЪИ (Шарр-Кураз)
Гьан вучда чна, Лекьерин Шарр-Кур,
Гьар са кас чакай на кардик кутур!
ШАРР-КУР (Негъидиз)
Къачу итимар, мягькемра сенгер!
(Бак1ураз)
Хци хъия на хакайрин к1венк1вер.
(Арскакьаз)
Хьелеркай хьурай куь ц1айлапанар,
Гьазур бул къванер, гьазур лаванар!
(Вири «хьана!» – лугьуз чпиз гайи эмир тамамариз катда.
Балк1анрин к1вачерин ванер къведа).
САДЛАГЬАЙ СЕС
Агъаниз килиг: кьилел руг алаз
Къвезва кьве миях!
КЬВЕДЛАГЬАЙ СЕС
Чавар гъанва чаз!
ПУДЛАГЬАЙ СЕС
Кфада ава язух балк1анар.
МЕЛИК
Туш кьван мехъерин абур мугьманар!
Каш-кашухъ текъвез кьве чархачи акъатда.
САДЛАГЬАЙ ЧАРХАЧИ (Шарр-Кураз)
Уьлхуьзвайбуру гайивал хабар,
Кафт1аран* кьушун къвезвалда санбар.
КЬВЕДЛАГЬАЙ ЧАРХАЧИ
Элкъвейбур ялда Ч1ехи Цлалай,
Къумухиз физ к1ан я чи кьамалай.
КЬВЕДЛАГЬАЙ ЧАРХАЧИ
Айиб тушни чаз душман ахъагъун,
Къунши яхулри вуч лугьуда чаз?
САДЛАГЬАЙ ЧАРХАЧИ
Т1вар кьац1удачни Кра жемятдин!
КЬВЕДЛАГЬАЙ ЧАРХАЧИ
Ваъ! Ваъ! Кумай кьван иви рик1ерик,
Пак тир лезги т1вар вегьеч к1вачерик!
САДЛАГЬАЙ ЧАРХАЧИ
Дербендин эмир Рашида ц1уд кас
Ганалда абуруз меслят рахаз к1анз.
КЬВЕДЛАГЬАЙ ЧАРХАЧИ
Амма Кафт1ара са кас тук1уна
Муькуьбур вичиз билег яз кьуна.
САДЛАГЬАЙ ЧАРХАЧИ
Къайдада ава Агъа-К1елед цал,
Кьвевиш хьелчияр ала гьар патал.
КЬВЕДЛАГЬАЙ ЧАРХАЧИ
Буш чка кумач цлак кефпатан,
Гаргарвац1 я чи даях лефпатан.
САДЛАГЬАЙ ЧАРХАЧИ
Вац1ун а падни гуьнейрин п1арт1ар
Гьазур хьанва хуьз.
КЬВЕДЛАГЬАЙ ЧАРХАЧИ
И ц1арц1ин шарт1ар
Кард к1еледив гва, кьунва гъиле кар.
ШАРР-КУР
Алпанани чаз гурай куьмекар!
Азадвал хуьдай, къарагъ, эркекар!
ВИРИ
Алпанани чаз гурай куьмекар!
Азадвал хуьдай, къарагъ, эркекар!
Амин!
САДЛАГЬАЙ ЧАРХАЧИ
Гежзава! Фена чун, дустар!
ШАРР-КУР
Гъуцариз акуй рик1евай къастар!
(гуьгъуьниз)
Квев гвайбур туна, дегиш балк1анар!
Хъсан кьабулда чна душманар!
МЕЛИК (цавуз килигиз)
Агь, цавун шагь, лекь, арш я ви дамах!
Хуьда чи шаррлух, хуьда чна ах!
ПЕРДЕДИН ЭХИР.
ПУДЛАГЬАЙ ШИКИЛ
(Женгчияр Кра К1еледин цлал ала. Абуру душман вилив хуьзва: хьелчийри хьелер, ч1емерукар гьазурзава, садбуру къванерин гьамбарар к1ват1зава... Цлал Мелик, Арсакь, Негъи, Бак1ур ала).
МЕЛИК (цлалай чилел алайбурухъ элкъвена)
Ргазвани куь къажгъанар, папар?!
ИЕРАН ВАН
Виш къажгъандаваз ргазва ятар!
Цин рекье ава яхц1урни ц1уд паб!
НЕГЪИ
Гьикьван гьазур я лаванар канаб?!
САДЛАГЬАЙ ДИШЕГЬЛИДИН ВАН
Къад касди гьарда вишез ганва таб!
НЕГЪИ
Мад хъия!
Кьведлагьай дишегьлидин ван
Хъсан!
САДЛАГЬАЙ ГАДАДИН ВАН (цлалай)
Къвезва ягъияр!
КЬВЕДЛАГЬАЙ ГАДАДИН ВАН (цлалай)
Аку абрун сан!
ПУДЛАГЬАЙ ГАДАДИН ВАН (цлалай)
Гуя суьруьяр...
МЕЛИК
Гзаф туш: гьардал гьалтзава са-ц1уд!
БАК1УР
Вадра зарб ая: къачуда за ц1уд!
САДЛАГЬАЙ ГАДАДИН ВАН
Рекьи ягънава, юргъа балк1анар.
КЬВЕДЛАГЬАЙ ГАДАДИН ВАН
Балк1анрин къвалал ала къалханар!
САДЛАГЬАЙ ГАДАДИН ВАН
Кьилерал ала к1венк1в алай к1ук1вар!
БАК1УР
Яракьар чпин: тумпузар, турар.
САДЛАГЬАЙ ГАДАДИН ВАН
Яхбурни ава, килиг, гуьгъуьна.
Яргъи ригэяр тунва гуьнгуьна.
НЕГЪИ
Бесрай абуруз гунуг къиметар,
Къецин арасда гьялда кьисметар!
БАК1УР
Я т1иб жен, я т1аб! Гъуцариз авам*!
НЕГЪИ
Гъуьлягъ хьиз галч1ур жезва ц1иргъ давам.
МЕЛИК
Гадаяр куьне кварквац1ар гьазур,
Ч1улпанрай* ягъиз жергеяр чк1ур!
АРСАКЬ
Къалурин абруз лекьрен къилихар,
Лишандик кутур мугъул туьтуьхар!
НЕГЪИ
Куьне, жегьилар, папарвай къачуз,
Абрун кьилерлай ргар ятар цуз!
БАК1УР (зарафатдивди)
Чуьхуьрай чпин кьац1анвай кьилер,
Белки, сефигь я, кьилеваз т1вет1вер!
АРСАКЬ
Ахъайдани, дах, чна луж хьелер?
МЕЛИК
Ва, хва, гьелелиг абурун гъараз
Хьана к1анда чир.
НЕГЪИ
Лацу т1арат1 гваз
Къвезва вад мугъул.
МЕЛИК
Чархачияр яз
Шарр-Куран патав физва мугъулар.
БАК1УР
Агь, ргазва зи жигер, тухулар!
НЕГЪИ
Ял ягъун патал акъудзава вахт.
МЕЛИК
Белки, хъуьрен чаз, стхаяр, къе бахт!
ПЕРДЕДИН ЭХИР.
КЬУДЛАГЬАЙ ШИКИЛ
(Мензер: Кра шегьердин варар. Варарихъ кьве къаравул. Шарр-Куран дарвазар. Кра шегьердин майдан. Кавтар-хан кьилеваз мугъулрин илчияр. Мелик, Негъи, Бак1ур, Чавдар. Жемят).
РАМБАЙ
Фад Шарр-Кураз лагь, це адаз хабар!
АРГУН (Кавтар-хандиз вил ягъна)
Кавтар-хандилай атанва чамар!
КЪАРА
Экъеч1рай инихъ ийиз са суьгьбет!
ЧАВДАР
Эвернат1а квез мугьмандиз, гьелбет?
КАВТАР-ХАН
Куьне эверун авач чаз лазим,
Мугъулрин хандихъ хьайила азим.
ЧАВДАР
Нисинлай кьулухъ чи Шарр-Кура ял
Ягъзава.
МЕЛИК
Мугьман тапшурнава чал.
КАВТАР-ХАН (Чавдараз)
Ви дереж вуч я, дамах гвай лавгъа?
ЧАВДАР (дамахдивди)
Кра гавардин язва зун «кавха».
КАВТАР-ХАН (Меликал т1уб туьк1уьрна)
Бес и кас вуж я, мез яргъи икьван?
ЧАВДАР
Ам – зари Мелик, Крадин мазан.
КАВТАР-ХАН
Ажеб уьлкве я: къекъвез икьван дар,
Кавхани мазан – авай кьве идар!
(Рак1арай Шарр-Кур экъеч1да. Тахтуна ацукьда).
ШАРР-КУР
Вун, ша талгьана атайди, вуж я?
И дар уьлкведа куь дерди вуч я?
КАВТАР-ХАН
Кавтар-хан я зун, хьанат1а ваз ван,
Шемаха кьуна, къарсуррай Шарван!
Судэбей, Жебэ Шарванда ава,
А чилер гил чи дуванда ава.
Сан-гьисаб авач туьменрин кьадар,
Ша меслятдалди ачуха варар.
Физвайбур я чун муьт1уьгъиз Къумух,
Гьазура суьрсет, чи балк1анриз мух.
Ви чкадикай амукьдайвал хуш,
Харж це вуна чаз, кьилеллаз къад руш.
ШАРР-КУР
Айирбур я чун мугьманриз гьуьрмет,
Ят1а гьакъикъат мугьманар, гьелбет.
Амма мугьманар къвеч кьушун хара,
Ахьтин мугьманар жед лашун хура!
Яб це на, Кафт1ар, мугъулрин сардар,
Мидяйриз к1еви я Крад варар!
МЕЛИК
Алт1уш хьаналди пехъерин лужар,
Къачуз жедайд туш лекьерин рушар.
НЕГЪИ
Вири Ширван куь авайла гъиле,
Вучиз к1еви я Ч1уладин* к1еле?
КАВТАР-ХАН (хъуьреда)
Ахмакь Рашида заз ц1уд кас гана
Рехъ къалурдайбур. За ц1уд яс гана.
ШАРР-КУР
Атайд я иниз иранни араб,
Амма гьамиша сад я чи жаваб.
МЕЛИК
Дустариз ава чи патай хатур,
Душманриз даим хци я чи тур!
КАВТАР-ХАН
Ят1а ви Кра туьменди агъзур
Эзмишда михьиз, гуда михьиз к1ур.
Мугъулринди я вири вилаят,
Хаинар жемир, мийир хиянат!
ШАРР-КУР
Гьар сада твазва вичин сиясат,
Лугьуз: «Чи лувук ватан я квез сад!
Чна пайда куьн! Чна зайда куьн!
Азадвиликай тахьурай луьк1уьн!»
Амма бубайри гайид я и чил!
Абурун ивийри хвейид я и чил!
Садра рекьида, садра хада кас,
Амма садрани лекь жедайд туш лас!
КАВТАР-ХАН
Аквазва ина рат я гафариз,
Ават1а чка яраб крариз?
КЪАРА
Гьелягьар кьамир, дагъвияр, ч1агьнакь,
Гъиле авачиз са пайгар яракь.
Гват1а квев эгер гьа кьадар дамах,
Экъеч1 майдандиз кьадайди кьуршах.
КАВТАР-ХАН
Им я эркекриз кутугнавай кар:
Кумукьай к1улаз ягъда залан пар!
ШАРР-КУР
Кафт1ар-хан, ят1а, ша, икьрар жеда:
Кумукьайт1а, вун кьулухъ элкъведа.
КАВТАР-ХАН
Эгер ви к1улар ягъайт1а чилиз,
За лагьай шарт1ар акъудда кьилиз!
ШАРР-КУР
Рази я, хъсан!
КАВТАР-ХАН
Акъуд къуччагъ ви!
КЪАРА (перем хт1унна кьец1ил бедендиз ч1ем ягъиз)
Ша, экъеч1, дагъви, кьил хада сагъ ви!
(Зуьрнейри женгин макьам ягъда. Къарадин хуруз Бак1ур экъеч1зава).
БАК1УР
Зи т1вар я Бак1ур, ц1укьуд сев тук1ур!
(Юкьварар кьада. Гагь сад, гагь масад алукьда. Эхирдай Бак1ура Къара хкажна чилел гьалчда. Къарадивай къарагъиз жедач. Зуьрнейри макьам акъвазарда).
САДЛАГЬАЙ ГАДАДИН ВАН (къивер гуда)
Гьейт1!
КЬВЕДЛАГЬАЙ ГАДАДИН ВАН
Сагърай вун, Бак1ур, ц1увад сев тук1ур!
ЖЕМЯТ
Ц1увад сев тук1ур, чи кьегьял Бак1ур!
(Кавтар-хандин кефияр ч1ур жеда. Рамбаязни Аргуназ ярх хьанвай Къара къарагъриз к1ан жеда, амма Къара вич-вичелай фенва).
БАК1УР
Эгер, текьейт1а, хъсан жедат1а?
КАВТАР-ХАН (сарарикай)
Акван, и кар ваз масан жедат1а!
ШАРР-КУР
Хьана к1анда гьар гафуниз иес,
Кут1унай икьрар твах вуна серес.
КАВТАР-ХАН
Вун гьахъ я, Шарр-Кур. Акъудна и йиф,
Рекье гьатда чун. Ик1 хьана, гьайиф.
Икьрардал гена гъун паталди кьват,
Ваз ракъурда за жувалай савкьат.
(Къарадин к1вачерни гъилер кьуна, Кавтар-хандин гуьгъуьнаваз мугъулар хъфида).
МЕЛИК
Икьван регьятдиз алатич абур,
Синагъзава жед лекьерин сабур...
ШАРР-КУР
Гьар гьик1 ят1ани, квадармир бажит,
Цал хуьрай йифиз, гьар са дак1дал жуьт.
(Кьве мугъул са зурба сандух гваз къведа, ам Шарр-Куран вилик эцигда).
САДЛАГЬАЙ МУГЪУЛ
Кавтар-ханди ваз савкьат ракъана!
КЬВЕДЛАГЬАЙ МУГЪУЛ
Чун хъфей пака ахъай лагьана!
ШАРР-КУР
Герек авачир, квез тир и савкьат,
Гьар кардиз ава кутугай нубат.
(Чавдараз)
Алад са гав це абруз чи патай.
Ич1из техфий гъил ац1ана атай.
(Чавдара мугъулриз рехъ къалурда, абур вичихъ галаз савкьат гуз тухуда).
НЕГЪИ
Яраб ина вуч ават1а, дустар?
ШАРР-КУР
Пака чир жеда чаз адан гьунар.
Гила алад куьн, гьалар ят1а гьик1
Мад гъилер килиг, секин туш зи рик1.
МЕЛИК
Гъуцари хуьрай чи кьилел Шарр-Кур!
ШАРР-КУР
Лекьерин чилел къурай Алпанд нур!
МЕЛИК
Де хъша, Негъи! Де хъша, Бак1ур!
(Вири хъфида. Шарр-Кур сандухдилай элкъведа).
ШАРР-КУР
Ви къаст вуч ят1а, эй, мугъул гъуьлягъ?!
(Цавуз килигда)
Гъетерин дем я, пака жеда рагъ!
(Хъфида. Майдандал анжах сандух аламукьда. Балабандин яваш макьам язава. Сандухдин кьил хкаж жезва къеняй Аргунни Рамбай экъеч1да).
РАМБАЙ
Фенд кьиле фена. Лап ахмакь хипер
Тушни лезгияр? Регьят ч1алаз къвер?
АРГУН
Гила явашдиз ахъайин варар,
Кьве къаравулдиз кьада чна кар.
(Кьве мугъулни чилив игис хьана варарив агатзава. Ахпа сада цавуз гимиш пулар гадарзава).
1-КЪАРАВУЛ
Яъ! Ибур цавай къвазвани, пулар?
2-КЪАРАВУЛ (чилелай пул вахчуна сараривди к1асда)
Гимишдин пул я!
1-КЪАРАВУЛ
Инава са кар!
(Йиф. Мугъулри кьулухъай атана къаравулриз чук1улар сухзава. Ахпа варар ахъайзава. Мугъулар варарай Кра шегьердиз сух жезва. Ванер, къивер... Майдандал лаванар куьк1уьнзава. Крадин жемятди мугъулрихъ галаз женг тухузва. Кьве патайни садбур рекьизва, садбурал хирер жез алукьзава. Шарр-Кур, чавдар, Негъи, Мелик, Бак1ур Кавтар-хан, Рамбай, Аргун, Къара).
ШАРР-КУР
(Туруналди и пад а пад ягъиз, рехъ акъудиз, эмир гуз)
Кард-к1еледихъди гадаяр хутах!
Гьана сенгер яхъ!
МЕЛИК
Жувни хьухь къерях!
Вун чаз герек я!
НЕГЪИ
Инихъ ша, Бак1ур,
Вал аманат я, хуьх вуна Шарр-Кур!
(Бак1ура Шарр-Куран вилик акъвазна мугъулриз жаваб гузва. Явашдиз ада Шарр-Кур женгинай акъудзава. Женг яц1а гьатзава. Турарин ванер. Инай-анай ц1урарин, къиверин ванер акъатзава).
ПЕРДЕДИН ЭХИР.
ВАДЛАГЬАЙ ШИКИЛ.
(Кард-к1еледин цал. Арсакь. Кьве кас хьилевар (хьелчияр). Цал къачузвай душман гадайри хьелерай ягъзава. Иер, кьве паб. Папари душмандал къванер вегьизва, кузвай ятар иличзава. Ц1ай квай лаванар абурал гадарзава).
АРСАКЬ
Ма и хьелни ваз! (Хьел ахъайна)
Фена туьтуьниз!
САДЛАГЬАЙ ГАДА
И хьел яц1удав тада туькьуьниз!
АРСАКЬ
Лап юкьваз ахъай хьелерин лужар!
КЬВЕДЛАГЬАЙ ГАДА
Алт1уш жезва хьи пехъерин лужар!
ИЕР (агъадай папаривай биц1илар къачуз цлан а пата авайбурал ятар экъичиз)
Агь, куь еридик акатуй гьарам!
Хуш жезвачни квез чи ргар гьамам?!
САДЛАГЬАЙ ГАДА (Арсакьаз)
Аку, куь дахди гуьзвай саягъ гвен!
Кьве гъиле – кьве тур...
АРСАКЬ (хьел ахъайна)
Зун куьмекдиз къвен!
КЬВЕДЛАГЬАЙ ГАДА
Негъиди гъиле кьунва са чукьван,
Садра ягъайла ярх жезва гьикьван!
САДЛАГЬАЙ ПАБ (къванер гадариз)
Килиг, гурарар вегьенва цлал!
АРСАКЬ (гурарай виниз экъеч1завай сад хура лаш ак1урна кьулухъди вегьеда)
Лув гуз жедачт1а, авата чилял!
КЬВЕДЛАГЬАЙ ПАБ
Сиягьар ава хузар хьиз санбар,
Куьтягь тежер кьван!
САДЛАГЬАЙ ПАБ
Кьейт1ани гьамбар!
АРСАКЬ
(ч1улпанда къван туна, кьилел алчударна къван ахъайда)
Акунани къван квез зи ч1улпандин!
Ц1елхем хьиз фена лап ц1айлапандин!
САДЛАГЬАЙ ГАДА
Аку, гадаяр, ч1урахъди тепил
Жезва мугъулар!
КЬВЕДЛАГЬАЙ ГАДА
Чун ава т1имил...
АРСАКЬ
Акъваз, чи п1арт1ар агакьда ярк1ай.
САДЛАГЬАЙ ГАДА
Агь, мугъул-гъуьлягъ, т1еквенда ак1ай
Тум кьуна ял жеч.
АРСАКЬ
Ят1а ат1ут1 тум!
Т1еквенда къекъуьр ц1ун ялавни гум!
(Цлан а пата физвай къизгъин женгерин ванер къвезва: турарин, инсанрин, балк1анрин... Цал пиледалди ягъзава, цлай пад акъатзава. Анай мугъулар тепилан жезва. Гадайри ч1емерукар гадарна турар кьазва. Цлал алайбуру гила чилел женг тухузва. Иерани гъиле тур кьазва, папари душмандал къванер гьалчзава. Женг къизгъин жезва. Мугъулар гзаф авайвиляй абуру кравийриз басрух гузва).
АРСАКЬ (туруналди кьвед-пуд мугъулдиз жаваб гуз, Иераз)
Бах! Папар галаз куьн экъеч1 инай!
ИЕР (туруналди женг тухуз)
Диде ваз къурбанд! А гафар гьинай! (Са мугъулдин кьил ат1уда, муькуьди хуруз сухна алукьарда, мугъулдин туьтуьнал тур эцигна)
Куьз вун чи чилел атана, душман?!
Хъухъ, къарих ят1а, няс иви жуван!
САДЛАГЬАЙ ГАДА (адал кьве мугъалди вегьизва, абуруз жаваб гуз)
Нубат ниди я? Зиди я дуван! (Арсакьан кьулухъай вегьезвай сад аквада, тадиз вичелди Арсакь к1евда. Мугъулдин тур Садлагьай гададин хуруз фида, ам алукьда)
Нубат зиди я...
ИЕР (гьарай акъатда, туруналди мугъул ягъда, ахпа перемдин пад къазунна гададин хире твада, мет гатада)
Дар я дуьне генг!
АРСАКЬ (кардин гъавурда акьуна, диде къарагъарда, гададив гвай турни къачуда)
Ви туруни, дуст, давамда ви женг!
(Хъел кваз мугъулрал тепилан жеда).
САДЛАГЬАЙ ПАБ
Мугъулар къвезва агъадай виниз!
КЬВЕДЛАГЬАЙ ПАБ
Вилик чибур ква абурув кик1из!
АРСАКЬ
Къекъеч1 са патахъ, бах, папар галаз!
ИЕР
Квез я бахдиз чан, хва инал алаз?!
КЬВЕДЛАГЬАЙ ГАДА (къвердавай гзаф жезвай душмандин хура са гужа гуж акъвазнава)
Иер-баха, на яб це Арсакьаз...
ИЕР
Такьат серф мийир куьне ч1агьнакьа!
(Турарин, инсанрин ванер артух жеда. Майдандиз мугъулрин хураваз Бак1ур, Мелик, Негъи акъатда. Женг мадни къизгъин хъижеда).
МЕЛИК (Негъидиз)
Килиг, кьегьалри кьейикьванбуруз!
НЕГЪИ
Сада жавабна яхц1урдан хуруз!
БАК1УР (сад туруналди, муькуьди капашди ягъна ярхарда)
Алла! Ибурук квачни ажеб чан!
НЕГЪИ
Мугъул ч1аларин ацалтнава ван!
ИЕР
Куьн я саламат!
МЕЛИК
Гъуцариз шукур!
НЕГЪИ
Квезни аферин!
ИЕР
Сагъ яни Шарр-Кур?
МЕЛИК
Ада кк1ара тухузва женгер!
АРСАКЬ
Амма мугъулри ч1урна чи сенгер!
МЕЛИК
Куь кьегьалар я, итимар халис.
НЕГЪИ
Мугъулриз ажеб къурмишна межлис!
МЕЛИК
Чун т1имил ава, къведалди куьмек
Серфна к1анда вахт.
НЕГЪИ
Чун фин я герек
Вини кьвет1ериз. Къуватар кьенят
Авун лазим я.
МЕЛИК
Ярк1арин жемят
Мугъул туьмендин бандунай, гьелбет,
Агакьич иниз... Чав гва чи кьисмет!
АРСАКЬ (адал кьве касди вегьенва)
Ма къачу, душман! (Сад алукьзава)
Вунни гелеваз! (кьулухъай сада Арсакьал тур хкажзава)
МЕЛИК (тур хкажнавайдан гъил кьуна ам алукьарзава)
Мугъаът хьухь, зи хва!
АРСАКЬ (къвалахъай атай мугъулди ам турунивди ягъда, Арсакь са патахъди алгъада, амма туруни адан къуьн ягъда, ам алукьда)
Дах, алад жува куьмек це бахдиз!
МЕЛИК
Рик1 к1евиз яхъ хва!
(Алгъана Арсакь чилелай къарагъарда, чапла гъили хва кьуна, эрч1и гъиле тур аваз)
Кьвет1ерихъди фад
Алад, кьегьалар, хуьз-хуьз сада сад!
АРСАКЬ (Кьведлагьай гададиз)
Алад, бах хкваш!
ИЕР
Вуч хьана, бала?!
КЬВЕДЛАГЬАЙ ГАДА (Иер мугъулрихъай чара авун паталди са патахъди акъудда)
Са биц1и хер я, инихъ ша, баха!
ИЕР (Арсакьаз)
Агь, бала, вуна дидед пер хана!
АРСАКЬ
Марияндал, бах, ч1утран хер хьана*!
(Вилик Арсакь гваз Мелик, гуьгъуьна Иер галаз Кьведлагьай гада, гуьгъуьнани мугъулриз тураралди жавабар гуз Негъини Бак1ур Вини кьвет1ер лугьудай патахъди физва).
ПЕРДЕДИН ЭХИР.
РУГУДЛАГЬАЙ ШИКИЛ
(Кра шегьердин майдан. Кавтар-хан тахтуна ацукьнава, Аргун, Рамбай, Къара. Ц1иргъинаваз есирар гъизва: гъилер кут1уннавай Иер, Садлагьай паб, Кьведлагьай гада, чавдар; виридал херер хьанва).
КАВТАР-ХАН (чай хъвазва, фурс кваз)
Гьинва Куьред-хан! Катна хьи ам бес
Туьменрикай зи!
РАМБАЙ (хъуьрез)
Амайд туш ван-сес!
ЧАВДАР
Ада женгина гузва квез ажал,
Ваз чаяр хъвадай амайд туш мажал!
КЪАРА
Агал тавурт1а эгер вуна к1ах,
Ваз кьисмет жеда ажалдин къужах!
ЧАВДАР
Аламач жед за лугьузвай вал чан,
Аку, вуч вервец1 хьанва, гуя, чам!
КЪАРА
Белки заз вуна гудат1а жаваб?
ЧАВДАР
Гъил ачух тирт1а, жечир к1ус азаб!
КЪАРА
Хан, им ахъайиз це заз ихтияр!
КАВТАР-ХАН
Килиг, лезгидал мийир ихтибар!
КЪАРА (Чавдаран гъилер ахъайда)
Яракь на хкягъ, тумпуз ва я тур?
ЧАВДАР
А кардай за ваз айизва хатур!
КЪАРА (кьве тур къачуна гекъигзава, вичиз яргъиди къачузва, куьруьди Чавдарав вугузва).
Магь, и хъемени къачу-кван жуваз!
ЧАВДАР (биц1и тур къачуда ва хабарсуз Къарадин хъуьтуьлра са кьуьл эцягъда Къара ц1ур айиз ярх жеда)
Валай, пагьливан, рази я зурбаз!
КАВТАР-ХАН (хъел кваз)
Ат1ут1 адан ван!
АРГУН (тур акъудна Чавдарал вегьеда)
Ширин яни чан?
Вервец1 я хьи вун, ик1 яхун акваз!
ЧАВДАР (хер алай гъиливди четиндаказ акъажиз
Аргунал хер айида)
Алукьиз тахьуй, жув мягькем акъваз!
РАМБАЙ (далудихъай атана Чавдар туруналди ягъда)
Куь кьиф-кац къугъун акъвазра, тамам!
ЧАВДАР
Кьулухъай ягъун я мугъулдиз хас…
(Элкъвена Кавтар-хандиз тфу гуда, ярх жеда).
САДЛАГЬАЙ ПАБ (Рамбаяз)
Гьарам хьурай ваз дидед гайи мам!
АРГУН
Къе чи Танридиз* бул я къурбандар!
ИЕР
Первердигарди *** куь кьулантар!
КАВТАР-ХАН
Иердан агьни тушни хуп1 иер!
РАМБАЙ
Кавтар-хандиз хас я багъдин бегьер!
КЬВЕДЛАГЬАЙ ГАДА (залан хирерик кваз Рамбаяз)
Далудхъай ягъиз вик1егь я Рамбай.
РАМБАЙ
Уф гайит1а чан хкатда вак квай!
КЬВЕДЛАГЬАЙ ГАДА
Ая-кван синагъ! Ахъай зи гъилер!
КЪАРА
Рахунриз тушни, пагь, ажеб гьерер!
АРГУН
Женгин майдандиз серес туш ви гьал!
ИЕР
Зи гъиле це тур, вуж ят1а кьегьал!
РАМБАЙ
Белли! Ша акван чна ви гьунар!
КАВТАР-ХАН
Амазунар я, чир хьухь, и папар!
Хуш жезва рик1из.
АРГУН
Ахъайдани, хан?
КАВТАР-ХАН (т1уб хкажна ишара ийида, разивал гуда.)
Къугъвайдаз жеда кумукьайди кван!
(Аргуна Иеран гъилер ахъайда ва адав вичин тур гуда. Рамбай вичин тур гваз хъуьрез-хъуьрез адав агатда. Сада сад ягъун гат1унда).
РАМБАЙ
Хаму картар за хвейид я гъилив!
САДЛАГЬАЙ ПАБ
Гъуьлягъдивай жеч катра хьиз ц1ив-ц1ив!
РАМБАЙ (адаз чап килигна, Иеран гъилевай тур ягъна вегьеда, Иер алукьда)
Къугъвайдаз жеда кумукьайди кван!
САДЛАГЬАЙ ПАБ
Аман са чара!
ИЕР (гъиле чилел алай Чавдаран тур гьатда, ва ада тур вичихъ агатзавай Рамбаян руфуниз сухда; Рамбай угьт акъатна ярх жеда)
Гила хьухь са къван!
АРГУН (тур хкажна Иер ягъиз к1ан жеда)
Вагь, ик1 чи крар аватда яц1аз!
Амазунрив бес я хъуьтуьл...
КАВТАР-ХАН
Акъваз!
Заз чиз, вил гала ажалдихъ адан,
Амма туруниз гьайиф я гардан.
Дагълари икьван хвейи наз-хару
Катракай жен зи гьаремда кару.
Зиндандиз!
АРГУН
Вири?
КЪАРА
Ягъун я герек!
КАВТАР-ХАН (амалдарвилелди)
Атун виливхуьх абуруз куьмек.
КЪАРА (разивилелди хъуьреда)
Чи Кавтар-хандин акьул кьакьан я!
АРГУН
Чи Кавтар-хандин гаф са гьулдан я!
КАВТАР-ХАН
Шарр-Кура хуьзва гьеле патар тик:
Агъакран, Кард, Салиян, Испик.
КЪАРА
Къачунва чна михьиз Терсепул,
АРГУН
Кра к1еледал ала керекул!
КАВТАР-ХАН
Т1ура балк1андиз* хьана хуп1 амал!
КЪАРА (хъуьрез)
Тухвана сандух кьуна лап кьамал!
КАВТАР-ХАН
Пака гуьнеяр жеда чаз магълуб!
АРГУН
Алук1да абурал мугъулрин к1алуб!
(Вири хъуьреда. Есирар кьуна хутахда).
ПЕРДЕДИН ЭХИР..
ИРИДЛАГЬАЙ ШИКИЛ
(Кра шегьердин Жуьмя-Миск1ин. Кавтар-хан. Аргун. Къара. Мугъулар. Гъилер далудал кут1уннавай Кьведлагьай гада. Миск1индин варар ахъа я. Аниз мугъулри рум гуз-гуз ц1иргъедаваз жемят гъизва. Ц1иргъедин кьил-тум авач. Миск1индавай жемят кун паталди, мугъулри миск1индин цларив кьурай ц1амарин тип1ихар акъвазарзава).
КАВТАР-ХАН (мугъул аскердивай жузазва)
Гзаф амани?
МУГЪУЛ АСКЕР
Гзаф ама, хан!
КАВТАР-ХАН (Аргуназ)
Малумарнани за лагьай фарман?
АРГУН
Эхь, зи хан! Чна чк1урна хабар:
«Шарр-Кур тахтайт1а, чурурда халкьар!»
МЕЛИКАН ВАН (севт хьиз тикрар жез)
Лезги чилин михьи булах,
Ша, адан куркур хуьз экъеч1!
Азад накьвар – бубайрин ах,
Я, жемятар, къул хуьз экъеч1!
КАВТАР-ХАН (къудгунна)
И ван гьинай я!
КЪАРА
Гьинай я и ван!
КАВТАР-ХАН (Аргуназ)
Авуналдай хьи Меликан дуван?!
АРГУН
Мелик зинданда ава, валлагь, хан!
КАВТАР-ХАН
Кис! И сесери къачузва зи чан!
МЕЛИКАН ВАН
Чакъалрин жинс татар-мугъул,
Терга, рик1из суха чк1ул!
КАВТАР-ХАН
Ван ат1ут1 адан!
АРГУН
Сиве туна пек,
Зиндандава ам!
КАВТАР-ХАН (Къарадиз)
Ин(и)з гъваш а куьппек!
МЕЛИКАН ВАН
Турар къачу, къакъаж гъилер!
Пак арасдиз экъеч1, эллер!
КАВТАР-ХАН (япара туп1ар туна)
Инал гъваш-кван ам! Мийир зун гьелек!
КЪАРА (хурудал «белли!» лишан яз гъил эцигна, катда)
МУГЪУЛ АСКЕР (миск1индин варариз физвай ц1иргъинин эхирда авай аял гвай дишегьлидин далуда гъил эцягъна, Аргунавай жузада)
Мад амач ибур! Агалдан варар?
АРГУН
Агал! Къецелай ягъна тур т1абар!
(Аргуна Кавтар-хандихъ галаз са вуч ят1ани меслятзава. Миск1индин къеняй аялрин шехьдай ванер, папарин ишелрин ванер къведа)
ПАПАРИН ИШЕЛАР-АГЬАРАР:
КЬИЛ КУТАЗВАЙ ПАБ
Йад-яландай чал атай гъуьлягъар,
ПАПАРИН ХОР
Чеб Алпандин ц1у курай, чан гъуцар!
КЬИЛ КУТАЗВАЙ ПАБ
К1евирна хьи чаз ракъар-чирагъар
ПАПАРИН ХОР
Чеб а ц1аяри кьурай, чан гъуцар!
КЬИЛ КУТАЗВАЙ ПАБ
Абру чи кьилял гъайи белаяр
ПАПАРИН ХОР
Чпин кьилерал къурай, чан гъуцар!
КАВТАР-ХАН
Ина вуч хьана, ат1ут1 а сесер!
АРГУН (миск1индин варар гатаз)
Ц1ай ягъда за квез, тахьайт1а эсер!
(Къарадини са мугъул аскерди хъуьч1ерикай кьуна Мелик гъида. Меликан перем къазуннава. Лацу перемдал ивидин гелер ала).
ПАПАРИН ХОР (Меликан ч1алар лугьуда)
Гьар садаз ша Меликан ван,
Татар-ханриз яхъа дуван,
Раса абруз эхирзаман,
Я, жемятар, къул хуьз экъеч1!
КАВТАР-ХАН (Меликаз)
Мас гьикьван я лагь, мазан, ви чандин?
За вун ахъайда, це заз гьа къимет!
МЕЛИК
Халкьдивай жузуз къимет мазандин!
Са рик1, са мефт я захъ авай девлет,
Гьабурни вав гва!
КАВТАР-ХАН
Вун гьахъ я мазан!
Азад айидай, белки, ви хазан,
Эгер вуна заз бахшнайт1а са ч1ал!
МЕЛИК
Гьахъ ят1а гьи ч1ал, кудач ам гьич ц1ал!
КАВТАР-ХАН
Яъни, ви ч1алан тариф туш лайих
Заз, Кавтар-хандиз?
МЕЛИК
Вичиз хас къилих
Жеда инсандиз, гьар са гьайвандиз.
Сада фуъ неда кьил чиле туна,
Сад уьзягъ жеда кьил вине кьуна.
Чи бубайрик таб хьайид туш жизви,
Гьавиляй чна т1вар хуьзва лезги!
КАВТАР-ХАН (Къарадиз)
Акван, гумукьдан адав и сесер,
Инал гъваш адан хвани паб Иер!
КЪАРА (хурал гъил эцигна, буйругъ тамамариз катда)
КАВТАР-ХАН (миск1индал ишара авуна)
Эхир кап1 ганва за къе жемятдиз,
Пабни хва галаз куда регьятдиз!
МЕЛИК
Куг, т1афал! Ви невс жедай зат1 туш тух!
Жемятдилай заз хва туш хьи артух!
На эвел зун куг, тух тушт1а эгер!
КАВТАР-ХАН
Ваъ! Абур акваз йад хьуй ви вилер!
(Катиз-катиз Къара хкведа).
КЪАРА
Катна! Катна!
КАВТАР-ХАН
Вуж?! Лагь мез, иландин!
КЪАРА
Кьилел алай къван амач зиндандин
Есирар авай...
КАВТАР-ХАН
Гьинва, лагь, Иер!
Ам квахьайт1а куь ат1уда кьилер!
АРГУН
Дишегьлидивай катиз жеч текдиз!
КЪАРА
Масад акъатна тади куьмекдиз!
КАВТАР-ХАН
Бес хва гьинава, лагь, и мазандин!
Гьамни туширни есир зиндандин?!
КЪАРА
Гьамни амач, хан...
АРГУН (хъуьрезвай Меликаз вил ягъна)
Лал хьухь вун, пиле!
Меликаз чирна, акъудна гьилле!
КАВТАР-ХАН (Меликаз)
Эгер на Иер тавурт1а жагъур,
Инал зурба ц1ун расда за гургур!
Крадин жемят сагъилди куда!
МЕЛИК
Яб це, Кафт1ар-хан, за ваз лугьуда:
На жемят ахъай, заз ягъ вуна ц1ай!
КАВТАР-ХАН
Эвезар сад туш: сад буш, сад ац1ай!
(Аргуназ)
Фарман чк1ура: тахтайт1а Иер,
За акъудда, лагь, Меликан вилер!
МЕЛИКАН ВАН (цавай)
Кафт1аран гъиле твамир жув, Ие-эр!
КЪАРА (Меликан сив кьада, ам чилел ярхарда)
Лал хьухь! Акъудда чна ви вилер!
(Амма Меликан ван тикрар жеда).
МЕЛИКАН ВАН (цавай)
Кафт1аран гъиле твамир жув, Ие-эр!
КАВТАР-ХАН (Аргуназ ишара айида)
К1анда лугьуда лекьериз и рагъ,
Ракъинал вилер ая-кван синагъ!
АРГУН (лавандик ц1ай кягъна)
Ц1ай хва тушни бес куь Ра-аллагьдин?
(Меликан вилерал кузвай лаван эцигда)
МЕЛИК
Агь, малкамутар, ц1ирер гунагьдин!
КАВТАР-ХАН
Аку, касдин мез тушни хуп1 эркин!
Ц1ай ягъна куьтягь, алугра миск1ин!
КЪАРА
Белли!
(Аргунав гвай кузвай лаван къачуна миск1индик ц1ай кягъда. Сифте гум, ахпани ц1ун ялаврин мецер винелди хкаж жеда. (Миск1индай сифте к1евиз аялрин, дишегьлийрин ванер акъатда, ахпа а ванер къвез-къвез яваш жеда).
МЕЛИК
Гьирастат* я вун Миск1ин кайи няс,
Жемятдин азба хьуй ви кьилел яс!
КАВТАР-ХАН
Судэ-бейдиз вегь куь арза-сиягь,
Гьам я къедлай куь кьилеллай Аллагь.
Зунни – пайгъамбар!
МЕЛИК (кана буьркьуь хьанвай вилер цава кьуна)
Т1алабнай на, хан,
Завай ч1ал лугьун, къалурдай ви сан.
(Балабандин яваш макьамдин ван)…
Садлагьай тариф ихьтинди я ваз:
Аллагьди эркек велед тагуй ваз!
Кьведлагьай тариф: кьвевиш йис хьуй ви –
Амукь тавуй вахъ са багъри иви!
Рик1е т1ал къекъвез, йиф хьуй ваз дуьне,
Гьалт тавуй вал йад гудай са бенде.
Вунни и зун хьиз хьурай-ман буьркьуь,
Ч1ар хьиз гуьт1уь хьуй ваз рекьер гьяркьуь.
Квал хьиз бедендик акатрай ви гум,
Мугъул несилдин хкатрай ви тум!
КЪАРА
Рекьида за ам!
АРГУН
Ихтияр це, хан!
КАВТАР-ХАН
Ваъ! Гьа вичин агь, чна вичиз кьан!
Далудал элягъ ц1увад тур-капаш,
Белки, хци сес жен адан ван яваш.
Лайих хьанва ам ч1ехи дувандиз,
Ахпа хутах, вегь дерин зиндандиз!
(Хъфида).
(Къарадини аргуна Мелик чин к1аникна ярхарда, ва турунин къвалалди адан далу гатада).
КЪАРА
Т1алаба аман!
АРГУН
Им я ви дарман!
МЕЛИК
Уф! Ч1ехи Алпан! Вав гва зи иман!
КЪАРА (туруналди ягъиз)
Вад! Ц1уд! Ц1увад! Къад! Аку жуваз дад!
АРГУН
Ада гьиссзамач! Магь, им къаннивад!
Мелик галч1урна хутахда.
ПАПАРИН ХОР (Балабандин макьамдин ванцел)
Я Ч1ехи Алпан! Вав гва чи иман!
Азбайривди чи, чанаривди чиг
Куг на чи душман. Чи руьгьер пашман
Тамир, я гъуцар! Тамир руьгьер чи!
Я чи аман Рагъ, я чи Эренлар,
Я гъетерин яр, я гьуьлерин гар,
Я чи Гъуцар-кур, я Шарр-курдин жив,
Я йиф хьтин сич, я экв хьтин шив,
Хутах чи ялвар! Хутах чи чанар!
Я Ч1ехи Алпан! Вав гва чи иман!
Къалурмир на чаз душмандин аман!
Куг на чи душман, я чилер-цавар!
Тамир руьгьер чи ялгъуз, я гъуцар!
Хуьх вуна чи ах, Лекьерин ватан!
ПЕРДЕДИН ЭХИР.
МУЬЖУЬДЛАГЬАЙ ШИКИЛ
(Айвансегьне. Кавтар-хан. Къара. Аргун).
КАВТАР-ХАН
Гьак1ани пара энгел хьанва чун,
Четин акъвазна чаз Куьре къачун.
Мад гила вири муьт1уьгъ хьанва чаз,
Шарр-Курни чакай катнава яргъаз.
Терсепулдавай чк1анва к1еле,
Агъакранни ава чи гъиле.
Агалайла чаз Дарбандин варар,
К1вачик ква михьиз аранар, дагълар.
АРГУН
Гаргарвац1алай гуьне убаяр,
Тергда за гила бине-убаяр.
Лас жеда вири лекьерин несил,
Рик1елай фена дувулни эсил.
КАВТАР-ХАН (Къарадиз)
Жува фена зи туьменар гьазур!
КЪАРА (гьайифдивди)
Кьуд туьмен ама. Кас кьена агъзур...
КАВТАР-ХАН
Лезгийрикайни къирмишна санбар!
АРГУН
Майдандал ала келлейрин гьамбар!
КАВТАР-ХАН (Къарадиз)
Алад, гьазур хьухь, гьатдайвал рекье,
К1анда Агъула жедайвал чун къе.
(Къара икрамна экъеч1да).
Къумухдихъ фенва Гьайдакь уцмияр,
Хунзах Саратан, Гъуниб гъунияр.
Кефпатай Букдай абрухъ галк1ида
Амма зун ина гьикьван ак1ида?!
Куьре вилаят аманат я вал,
Тур ина къайда, к1ват1 чаз девлет-мал!
Йугъ-къандивай, хьуй чи мулкар артух –
Пайиз тежер сагъ мугъулрин ханлух!
АРГУН
Хунзах Саратан, ви жаван мирес,
Дуст я зи к1еви, салам це серес!
Вун хьухь архайин, лас хьанва Куьре,
«Яхшы-йул!» – лайих гъуьрч хьурай рекье!
КАВТАР-ХАН (Аргун къужахламишда)
Танридиз ван хьуй!
Гьин(и)з фенай Къара?!
АРГУН
Къайгъуяр адан къалин я пара!
(Кьведни къецел экъечда. Къецелай балк1анрин гьир-гьирдин ванер, балк1анрин к1вачерин ванер, мугъул аскеррин ванер къведа).
СЕГЬНЕ. (Крадин майдан. Шарр-Куран дарвазрин айван. Яргъа мензерда чк1анвай к1еледин цлар, ханвай варар, канвай к1валер. Айвандик тахтуна к1вач-к1вачел вегьена Аргун ацукьнава. Адан далудихъ аскер гала. Аргуна гичин-къалияндай бап1рус ч1угвазва. Мугъул манидарди къумуц1дихъ гъил гелягъиз мугъул манияр ягъзава).
МАНИДАР (сес ат1уз-ат1уз зурзуриз халис туьрк къайдада мани ягъда)
Жебэдини Судэбея лезгийрин Шарван къачуна,
Кавтар-ханди, Аргун-ханди К1елени Кран къачуна.
КЬУЬЛЗАВАЙ ДИШЕГЬЛИ
Аргун-ханди Къизбикедин дердинкай дарман къачуна.
МАНИДАР
Алпанк1еле, Гуьндуьзк1еле, Маскъутни Шабран къачуна,
Аргун-хандин т1ем акакьда Дарбанни Набран къачуна.
КЬУЬЛЗАВАЙ ДИШЕГЬЛИ
Аргун-ханди Назбикедин къужахдай девран къачуна.
(Яргъай къалабулухдин ванер къведа: ц1угъар, гьараяр... Катна мугъул аскер къведа).
МУГЪУЛ АСКЕР
Лекьер атана! Хан, тадиз чара!
АРГУН (ятагъандал гъил вегьена, къудгунна къарагъда)
Лекьер гьинай я, я бахтикъара!
МУГЪУЛ АСКЕР
Лезгияр я-ман!
АРГУН
Кьейила вири,
Гьинай я абур?!
МУГЪУЛ АСКЕР
Хъхьанва дири!
АРГУН
Крада авай шумуд агъзур-виш,
Икьван гзаф халкь авурла къирмиш?
Алад! Туьмен к1ват, гумир заз баян!
МУГЪУЛ АСКЕР
Бузаяр хъвана са пай я пиян!
(Са к1ашуналди ягъиз далдамди везин кьазвай зуьрнедин женгинин макьам. Гьар патарихъай мугъулрин аскеррин ванер къвезва, къивер кьилеллаз лезгияр мугъулрихъ галаз женгина ава. Мугъул манидарни кьуьлзавай дишегьли серсер хьана Аргунан далудихъ чуьнуьх жезва).
АРГУН (кьве гъили кьил кьуна тахтуна ацукь жезва)
Вуч аламат я, михьиз кьенвай халкь
Мад къарагъ хъувун?!
МУГЪУЛ МАНИДАР
Ат1ана са гъал,
Амма сагъ я тах. Кьат1на к1анда тах,
Ахпа лас жеда гьам миллет, гьам ах.
МУГЪУЛ ДИШЕГЬЛИ (ацукьнавай Аргунан кьил вичин хурудив агудна адаз туьмер айиз)
Ат1ана к1анда тур кьазвай кьве гъил,
Гъуьлягъ рекьич хьи, ат1ун тавур кьил!
(Чпиз аксивалзавай мугъулриз басрух гуз-гуз иниз Негъи, Бак1ур, Арсакь акъатда. Абуру тураралди ягъиз патахъ ятагъанар гвай мугъул аскерар чилел ярхарзава. Аргун къарагъна женгиниз гьахьзава).
НЕГЪИ (ягъун акъвазар тавуна, дишегьлидиз)
Виш гъилера вун, ханум, я хьи гьахъ:
Тур, ятагъан хьиз, жерди туш патахъ!
(Тур сухна мугъул аскер ярхарда)
АРГУН (Бак1урахъ галаз турани яз)
Ак1 ят1а чна, туьхк1уьрда гъалат1!
Зи ятагъан квез жеда къе жаллат1!
БАК1УР
Ингье, вад чип1ен патав гва зи кьил,
Гьинва ятагъан, яргъи ая гъил!
АРСАКЬ (зурзазвай манидарни дишегьли, чилел к1вач гьалчна, кк1извай майдандилай чукурда)
Куьн квахь са пип1ез!
МУГЪУЛ АСКЕР (кьулухъай Арсакьал вегьез к1ан жеда)
Вунни гелеваз!
АРСАКЬ (ятагъандикай хкеч1на кьулухъай
мугъулдин туьд кьада)
Туруниз хас я и туьд вижеваз!
Бес на чк1урай к1елейрин цлар
Ни рас хъийида? К1ан я чаз ласар! (Мугъул кут1унда).
БАК1УР
Аферин, кьегьал! Аферин, Арсакь!
Арс лагьана т1вар ганвач ваз ч1ангьакь!
АРГУН (патаз вил ягъиз, куьмек гуьзетиз)
Гьинва аскерар! Амачни кас-мас?
БАК1УР (кам кхьена Аргун алукьарда.
Ахпа адан гъилер кут1унда)
Аскерар вири хьанва къе чаз лас!
Вирнейрин шад ванер. Лезгийрин шад къивер.
ПЕРДЕДИН ЭХИР.
К1УЬДЛАГЬАЙ ШИКИЛ
(Крадин майдан. Ким. Шарр-Куран дарвазрин вилик тахтуна Шарр-Кур, кимин к1арасдал Крадин кьуьзуьбур ацукьнава. Чавдара лахъут гатазва. Лахъут куьрснавай чукьвандикай лезги к1валерикай куьрсдай хьтин ч1ехи птикар куьрснава. Тахтадал хирери гьелекна начагъзавай Мелик къатканва. Адав мукьвал Иерни Арсакь акъвазнава. Элкъвена: Негъи, Бак1ур, Чавдар. Крадин жемят: итимар, папар).
ШАРР-КУР
Зи жемят, арас акьалт1на эхир,
Къирмишна са пай мугъулрин нехир.
Амма хъижеда абур мад артух,
Абрун гъилева Шарванни Къумух.
Абрун паталла Къадарни, Къайтагъ,
Абрун мирес я Гъунибни Хунзах.
Сад Ч1уру-к1еле, сад Нерен-к1еле,
Муьт1уьгъ туш абруз, Кранни гьеле...
Гил гзаф жеда и атун-хъшун,
Гьар йукъуз гьазур яз к1анда кьушун.
1-Й КЬУЬЗЕК
Мугъулри ник1ер авуна чи терг,
Чуьллера амач са хъач, я са верг.
Я цаз агакьнач гатфарин тумар,
Гатуз ник1ера гьатна ц1ай-гумар.
2-Й КЬУЬЗЕК
Варцел кьуьд ала, алукьнава зул,
Агудна к1анда вуч ават1а дул.
Халкьди хч1алда тамун яр-емиш,
Гьа кьериз-ц1аруз к1ерецар, ичер.
Кашахъ галаз чун тирбур я вердиш.
Герек къведа чаз мугъулрин гъуьрчер.
ШАРР-КУР
Гьазур жеда чун, хуьрай гъуцари.
Важиблу я чаз куь меслят, амал.
Куь чанар сагърай, хвейидай хеб-мал,
Зулун цан цада хвейи яцари.
Агудда суьрсет, хуьрай гъуцари!
КЬУЬЗУЬБУР
Агудда суьрсет, хуьрай гъуцари!
ШАРР-КУР (къарагъна Меликан патав фида)
Мазанди эхна хуп1 зурба гужар!
Адан гафар тир хьелерин лужар!
Гафуни эсер ганай душмандиз,
Гадарна мазан дерин зиндандиз.
Илигна адал гьак1 кьулаба тур,
Хана душманди жемятдин хатур.
Я гъуцар, куьне гьар са гьайвандиз
Невс гана, кьат1ун гьар са инсандиз.
Куьне уьмуьр це, хуьх багьа инсан,
Кра жемятдин рик1 алай мазан!
ЖЕМЯТ
Куьне уьмуьр це, хуьх багьа инсан,
Кра жемятдин рик1 алай мазан!
МЕЛИК (гъил ак1урна къарагъиз к1ан жеда, Арсакьани Негъиди ам кьуна месел ацукьарда; адан хирер кут1уннава; вилерални сирих ала).
Аквазвачт1ани зи вилериз куьн,
Мугъулар амач, зи рик1 я секин.
И чил квадармир, зи халкь, зи жемят,
Чил квахьай халкьдиз фуъ жеда кьегьят!
Чарада гудай зат1 туш азадвал,
Азад тахьайдаз аквач абадвал!
ЖЕМЯТ
Чарада гудай зат1 туш азадвал,
Азад тахьайдаз аквач абадвал!
МЕЛИК
Заз чизва, квевай жезва зун къакъат,
Чанда са зерре амач зи такьат.
Амма далудихъ гала зи арха,
Зи рик1, зи вил яз тазва за рухва.
(Хцихъ элкъвена)
Заз акуна, хва, къати женгера,
Хуш кьазва ви т1вар халкьди мецера.
Веси я ваз зи: хуьх лекьерин чил!
Душмандин вилик агъуз мийир кьил!
(Кьулахдикай алчударнавай чарарин къаргъу хкудда ва ам Арсакьав гуда)
Залай аманат тазва и улуб,
И ч1аларава Меликан к1алуб! (Месел къаткида. Кфилдин сефил макьамдин ван).
ШАРР-КУР (Меликан чинивай гъил гуьц1да)
Хъфена мазан... Хкахьна чи рагъ...
НЕГЪИ
Ацахьна чи цал, далу тир... Шарр-дагъ.
АРСАКЬ
Вучиз икьван фад хъфизва вун, дах!
ИЕР (Арсакь къужахда кьуна)
Я Первердигар! На зунни хутах!
ШАРР-КУР
Мелик хъфена, ч1алар тунва чаз,
Даим япара хьуй адан аваз.
(Кфилдин сес балабандин яваш макьамди эвезда...)
ИЕР
Лезги чилин михьи булах-
дин михьи куркур хуьз экъеч1!
АРСАКЬ
Кра накьвар – бубайрин ах,
Я жемятар, къул хуьз экъеч1!
НЕГЪИ
Чакъалрин жинс татар-мугъул,
Терга, рик1из суха чк1ул!
БАК1УР
Шарракунар, чи Терсепул,
Я жемятар, къул хуьз экъеч1!
ЧАВДАР
Пак арасдиз экъеч1, эллер,
К1ват1 хьухь вири сувун лекьер,
ШАРР-КУР
К1уф йаъз къазун мугъул пехъер,
Я жемятар, къул хуьз экъеч1!
ВИРИ ЖЕМЯТ
Ч1емерукар ая т1арам,
Шивераллаз къив гуз хуррам,
Душмандиз хьуй чи мал гьарам,
Я жемятар, къул хуьз экъеч1!
Гьар садаз ша Меликан ван,
Татар-ханриз яхъа дуван,
Раса абруз эхирзаман,
Я жемятар, къул хуьз экъеч1!
Лекьерин ах, т1ул хуьз экъеч1!
ПЕРДЕДИН ЭХИР
ГУЬГЪ ЛЕК1ВДИН ЧКАДАЛ
Рич1а къванерал ат1унар: «...Дугъриданни, алчах татар кьушунар, – къуй, Аллагьди чеб вичин нуьсретдикай магьрум авурай – Баб ал-Къист Рич1аз атана, раби аль-авваль вацран эхирдалди 10 йугъ амаз (20 окт.1239-й.). Акъуч1на абурун хуруз Рич1арин жемят 637- йисуз раби ал-ахир вацран юкьваралди (14 нояб.1239-й.)... Баб ал-Къист Рич1авай и жуьмя миск1ин татарри чк1урна, Квард Рич1а чк1урайдалай кьулухъ Раби ал-ахир варцарикай сада 637-йисуз. Гуьгъуьнай Сулейманан хва Сабажа инал къеле эцигун эмирна 638-йисан (1250-й.) зу-ль-хиджадин варцарикай са вацра». (Х.Рамазанов, А.Шихсаидов. Кьибле Дагъустандин тарихдикай очеркар. Магьачкъала, 1964, чин 75).
Ат1унрай аквазвайвал, 1241 йисан гатуз (женгерилай са йисни зур алатайла) гат1унна 1250- йисуз Рич1арин миск1ин куьтягьна. Рич1авийри 25 йикъан къене (1239-йисан 20 октябрдилай 14 ноябрдалди) мугъул-татаррихъ галаз барабарсуз къати женгер тухвана. Мугъулри эвел миск1ин (ана жемятди къеле кьунвай), ахпани – вири хуьр чук1урна.
Мугъулар Рич1а 1240-йисан гатфаралди амукьна. Ахпа садхьанвай кьушунри: Кавтар-хан (Кавсар) кьилевай мугъулри са патахъай, Саратанан ва гьайдакь уцмийрин кьушунри, Букдай кьилевай мугъулри Нажмудинан йикъарин садлагьай рамазандин саласа юкъуз мусурман Къумухдал вегьезва ва ам къачузва. (Дагъустандин тарихдай).
1253-йисуз мугъулрихъ галаз Дербендиз Мугъул гьукуматда IХ-Людовикан илчи тир кешиш Гильом Рубрук къвезва ва ада ик1 кхьизва: «Аланрини черкесри татарриз акси женгер тухузва. Амма чпиз ласгияр лугьузвай са гьихьтин ят1ани сарацинар* татарриз муьт1уьгъ туш». (Рубрук. Регъпатан вилаятриз сиягьат. Москва, 1957, чин.111-186).
21.03.2002.